Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет21/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   62

КАБАЛА – перым-коми гижöд вöрса месайлы, кöнi корлiсны косöдны вöрын ылалöм подаöс.

Пода месайлöн корöм серти тун дасьтылiс кабаласö. Сiйöс гижлiсны сюмöд вылö шомöн. Пырджык туныс вöлi велöдчытöм да веськыдвывсянь шуйгавылö вöчалiс кутшöмкö гöгöрвотöм либö сöмын сылы гöгöрвоана пасъяс да гораа шуалiс корöмсö. Корöмыс вермис лоны кöть кутшöм да кузькодь, кöть мында пас эз вöв сюмöд вылас. Кужис кö туныс мыйкö мында сëрнитны-гижны рочöн, сiйö веськыдвывсянь шуйгавылö рöмпöштанын кодь гуга шыпасъясöн гижис корöмсö (сiдзкö, ловъяслысь муюгыдсö чайтлiсны йöзлöн муюгыд серти гугаöн). Пырджык кабалаыс вöлi дженьыд, шуам, “Кевмысям тэныд, Лекубса месай, лэдз мöссö гортö. Сетам тэныд гöснеч. Он кö лэдз, норасям вылöджык”. Тунлöн велöдчытöм вöсна кабала гижöдыс тшöкыда вöлi гöгöрвотöмöн, но век жö чайтлiсны, мый вöрса гöгöрвоас.

Кабаласö век вöчлiсны кыкöс. Öтиас шыпасъяссö либö пасъяссö розьöдлiсны пыжъянöн либö кöрттувйöн. Розьöдлöмасö пода месай сотлiс пачын, а мöдсö сетлiсны вöрса месайлы: тун да подасö корсьысьыс мунлiсны вöрö, кык ордым туйвежын туныс мыччис кабаласö ëртыслы шуйга пельпом вомöныс, а мöдыс шуйга кинас пуктiс кабаласö мыр вылö либö шыбитiс кустъясö. Мукöддырйиыс кабаласö öшöдлiсны пу увйö, а улiас пуктылiсны аслыспöлöс аванс: табак да картупель печенча. Но пырджык козинсö вöрсалы сетлiсны сöмын сэк, аддзис кö мортыс ассьыс подасö либö волiс кö подаыс ачыс некымын лун мысти гортас. Козинъяссö нулiсны вöрö да пуктылiсны кабала дорас. Чайтлiсны, мый кабалаыс да козинъясыс сiйö жö войнас вошлiсны. Кольлiс кö унакодь кад, а подаыс эз сюрлы, гижлiсны мöд корöм, а то и коймöдöс на. Пода вошигöн вöрса месайöс чöсмöдлiсны (козьнавлiсны нянь, кольк, косьтöм чери, сов, табак) и вепсъяс.

Литература: Климов 1991, Теплоухов 1895, Янович 1903.

Н. Конаков
КАГА ВАЙÖМ быдлаын; кага ваем вэ., печ. (< кага + вайны кадакывйысь артмöдöм колян када шöркыв); чужтöм быдлаын, ем., вэ.; челядясьöм быдлаын (< челядь); вайсем вэ.; вайöм зырян, п.-к.; рöдитöм зырян, п.-к. (< роч родить).

Коми челядьлы шуöны, мый “кага чужö пу горсйысь” либö “кагаöс аддзöны пес чипас костысь”. Шемöса чужтöм символикакöд йитчöма чайтöм-гöгöрвоöм челядьлöн чужöм йылысь мамыслöн киняулысь (видзöд киняув). Батьтöг чужöм кагаöс нимтöны чуркаöн (< роч). Пузчужöмалöн кулöм йылысь шуöны: “Муысь петiс, муö мунiс”.

Ритуальнöй вöчöмъяс кага чужöм кузя заводитчылiсны ëна водз чужтöдзыс да дыр на эз помасьлыны чужöм бöрас. Кор нывкалöн медводдзаысь петлiс тöлысся вир, рытнас мамыс ачыс сынавлiс сылы юрсисö да чикисьсö кыигас силiс лоны дзоньвидзаöн, кокниа чужтыны виччысяна да дзоньвидза челядьöс, мед йöлыс вöлi тыр юын моз. Сэсся сiйö сатшкылiс сынансö нылыслы юрсиас. Тшöтш и кöлысь öбрадын эм тырмымöн чужтан символика: жöник-невесталы вольсавлiсны ыж ку пась, медым вöлi уна челядь; сьылöдтöдзыс невесталы пидзöс вылас пуксьöдлiсны кагаöс; ыджыд тöдчанлун вöлi чужтöмкöд йитчöм сëянлöн (курöг кольк, косысьлöн каджйыс, сю да с.в.).

Чужтыны вермытöм чайтлiсны тшыкöдöмöн либö мыжъясысь мынтысьöмöн. Челядьтöм гозъя йылысь шулiсны: “Вермасны кö, эськö пуысь морттö вöчасны”. Бурдöдны чужтыны вермытöм нывбабаясöс пуöдлiсны кага ваян турун. Турунсö чукöртöмыс вöлi йитчöма мöдар югыдса вынъяс дiнö шыöдчöмкöд: Иван войö сöстöма пасьтасьöм нывбаба-тöдысьяс вуджлiсны юсайса видзьяс вылö, ветлiсны сэнi кытшöн да чукöртiсны магияа турунъяс.

Кынöмасьöм бöрас нывбабалöн статусыс вежсьылiс. Öтар боксянь, нывбабаöс да кагасö вöлi зэв кокни тшыкöдны. Та понда колiс вöчны ставсö, мед видзны найöс лëк вынъясысь. Зiлисны дырджык не петкöдлыны кынöмасьöмсö. Колiс быть новлыны вуджöр: пыстöм ем, перна, сьылiын маръямолля сунис либö сикöтш, юрын чышъян да торйöн нин вöнь, кодi видзлiс нывбабаöс да сылысь кагасö (чери кыян везöт, вурун шöрт, верöсыслысь вöньсö). Чайтлiсны, мый вуджöртöгыс лëк вынъяс вермасны перйыны кагасö “ордлы костöдыс” (видзöд вежöм). Медым йöзыс эз казявны рушкуасьöмсö, а торйöн нин мед эз пондыны вежöгтыны, нывбабалы эз позь новлыны мича выль паськöм да висьтавлыны бур аскылöм йывсьыс. Сылы эз ков паныдасьны тунъяскöд да дзик эз позь пинясьны накöд. Нöбасьысь нывбабалы эз позь лоны дзебигöн, а торйöн нин видзöдны кулöма вылö, мед не чужтыны кулöма кагаöс. Оз вöлi позь шырсьыны. Чужтöм водзын нинöм эз позь босьтны йöз киысь либö сетны, мед не вомдзасьны да не сетны шуд. Мукöд йöзыслы эз позь öтдортны нöбасьысь нывбабалысь корöмъяссö, торйöн нин сëян боксянь.

Мöдар боксянь, нöбасьысь нывбаба ачыс вöлi öпаснöйöн мукöдыслы. Сiйö вермис сетны пеж. Та вöсна сылы эз позь вердны морöснас, вöдитчыны челядькöд, инмöдчыны мужичöй кöлуйö, кыйсян кöлуйö, инструментъясö да с.в. Сылы эз позь лоны сëй пач вартiгöн. Комияслöн сëй пач ассоциируйтчылiс нывбаба пытшкöскöд. Чайтлiсны, мый сылöн чужтiгöн пачыс вермас потласьны либö киссьыны. Нöбасьысь нывбаба, а бöрыннас и том мам да пузчужöм кага статуслысь кыкпöлöслунсö гöгöрвоöдлiсны сiйöн, мый найö вöлiны матынöсь рöдительяслöн муюгыдлы.

Кутшöмсюрö приметаяс серти тöдмавлiсны, чужас зонка али нывка. Шуам, кага панан кад серти: рытъя кыа бöрын, тöлысь югыдöн панöны нывкаясöс, сы вöсна мый тöлысь радейтö и сетö нывкаясöс, а асъя кыа дырйи панöны зонкаясöс. Невесталы чикись кыигöн кöлысь дырйи пасйылiсны: веськыд чикисьыс кö водзджык кысьылiс, чужас зонка, шуйгаыс кö – нывка. Коми примета серти, аддзас кö кынöма нывбаба лягушаöс водзджык – чужас зонка, пежгагöс кö – нывка. Тöдмавлiсны и кынöм форма сертиыс: ëсь кынöм – зонка, гöгрöс кынöм – нывка. Чайтлiсны, мый нöбасьысь нывбабалöн кö кымöсас син костас польдö вирсöныс, чужас зонка.

Чужтан кад матысмигöн корлiсны гöгиньöс. Нывбаба дорö, кодлöн челядьыс дыр эз овны, корлiсны уна челядя мамöс либö пöчöс. Чайтлiсны, мый татшöм нывбабалöн гöгинялiгöн кага лоас дзоньвидзаöн. Эскылiсны, мый чужтысь нывбабаöс тайö кадколастас вермасны “тшыкöдны” не сöмын öтдор йöз, но и рöдвужыс, торйöн нин том нывъяс да челядьтöм нывбабаяс. Та понда мыйöн этшаджыкöн пö тöдöны чужтöм йывсьыс, сiйöн кокниджыка да öдйöджык сiйö коляс. Кага чужтöмсö эз йöзöдлыны.

Медбур чужтанiнöн вöлi карта да торйöн нин пывсян. Медым лючкиа кагаасьны, пессö-васö ваявны да пывсянсö ломтыны нöбасьысь нывбабалы колiс аслыс. Перым-комияс чайтлiсны, мый сэк кагаыс лоö крепыдджыкöн. Джоджас да вылыс джоджас вольсавлiсны идзас. Идзасыс вöлi вольпась пыдди и чужтöм бöрас. Пывсянас нöбасьысь нывбаба мунiс кöмтöг. Колiс кö гортас чужтыны, чужтылiсны олан жыр тагöс вылын. Удораын чужтылiсны и гöбöчын либö гöбöч пыранiн вевт вылын.

Медым вöлi кокниджык чужтынысö, нывбабаöс юктöдлiсны майтöга ваöн, разьлiсны паськöмсьыс став гöрöдсö да лэдзавлiсны юрсисö. Кузь да сьöкыд вайсьöм помкаöн чайтлiсны тшыкöдöм. Сэк нывбабаöс тшынöдлiсны (видзöд тшынöдöм), юктöдлiсны притча ваöн (видзöд ва), воськовтöдлiсны гöрд вöнь вомöн, керкаас восьтлiсны став томансö, а ëна сьöкыда вайсигöн вичкоын восьтлiсны сар ворота.

Луздор комилöн да перым-комияслöн эмöсь “кувада” колясъяс – кагалöн батьыслы сетлiсны горчицаа либö лыаа зэв сола нянь. Сiйö сëйис няньсö гöтырыслöн чужтiгöн да тадзикöн босьтiс сылысь дойсö мындакö ас вылас.

Пузчужöм кагасö гöгинь босьтлiс моздорас да шулiс: “Бласнэ, Христос, кузь нэм да бур шуд, ловзяс мед”. Сэсся кöртавлiс сылысь гöг сюрöссö шабдi сунисöн (тшöкыда суниссö нетшыштлiсны чужтысь нывбабалöн дöрöм бöждорысь) либö мамыслöн юрси сiöн, вундылiс сюрöссö пуртöн либö шыранöн 3-4 чунь ылнатi, мыськылiс кагасö да тöблiс батьыслöн важ дöрöмö, медым “батьыс крепыдджыка радейтiс”. Медым гöгйыс öдйöджык бурдiс, сiйöс пöимавлiсны, дуллявлiсны либö мавтлiсны шыр вирöн, мед эз ло кила (видзöд шыр).

Чужан паськöмыс да гöг сюрöсыс вермисны имитны кагалöн олöм вылö. Луздор комияс вундылiсны либö кöртавлiсны гöг сюрöссö сiйö кöлуй бердö, кодi вöлi йитчöма кагалы сиана уджсикаскöд: нывкалысь гöг сюрöссö вундылiсны печкан вылын, чöрс вылын, торъялöмасö дзеблiсны вурсян машина ящикö, кудельö, медым нывкаыс кужис вурсьыны, печкыны; зонкалысь гöг сюрöссö вундылiсны пищаль приклад вылын, чер вылын, кöртавлiсны гöр бердö, медым сiйö радейтiс уджавны. Кöсйисны кö бать-мамыс, мед каганыс вöлi велöдчöм мортöн, гöг сюрöссö кöртавлiсны небöг бердö. Медым кагаыс лоис вичко мортöн, гöг сюрöссö кöртавлiсны вичко жыннян бердö. Гöг сюрöса сулöдöм водка юктöдлiсны кагалöн батьыслы, мед сiйö ëнджыка радейтiс кагасö. Чужан паськöмсö гуавлiсны öшинь ув йöрö, гöбöчö либö гидö куйöд улö, медым сiйöс эз бырöдны либö эз тунасьны сы отсöгöн. Чужлiс кö кагаыс чужан паськöм пытшкас, паськöмсö косьтылiсны да видзлiсны, сы вöсна мый сы сайын пö кагалöн дзоньвидзалуныс да лючки олöмыс.

Пузчужöмаöс тшыкöдöмысь перым-комияс саöн пасйылiсны сылы кымöсас сувтса визь либö крест, а мед сiйö вöлi дзоньвидза да ëн, юр вылас пуктылiсны нянь шöрöм да куимысь шулiсны: “ло дзоньвидзаöн!”. Удораын пузчужöма бердö пуктылiсны пес плака да шулiсны: “быдмы да ло тайö плакаыс кодь жö спокойнöй”. Кагаыс кö вöлi слаб либö нывбабалöн öдзыс кувлiсны челядьыс, нуöдлiсны “мöдысь чужöм” ритуал. Гöгинь сийöс пыр мыччылiс кагасö уна челядя нывбабалы, а мöдыс босьтлiс сiйöс ас кагаöс моз (видзöд сийöс пыр лэдзöм).

Медводдза луннас жö нывбабаöс да кагасö пывсьöдлiсны нюрысь вайöм ляк кыдз пу корöсьöн. Сэсся гöгинь “веськöдлiс” пузчужöмасö: медым юрыс вöлi “колана формаа”, сiйö гöгöрбок топöдышталiс юрсö кинас; кагасö пидзöс вылас пуктöмöн йитлiс шуйга водз чуньсö да веськыд кок певсö мыш саяс, тадз жö йитлiс и веськыд ки да шуйга кок чуньяссö. Тадз вöчлiсны быд лун вежон чöж, а мукöддырйиыс и кыкысь лун.

Куим-сизим лун чöж, кытчöдз эз торъяв гöг сюрöсыс, кодi символизируйтлiс кагалысь торъя йитöдсö мöдар югыдкöд, мама-кагаа вöлiны “пежъясöн” да олiсны пывсянын. Дöзьöртöг найöс эз кольлыны, сы вöсна мый буретш тайö кадколастас кагасö вермисны “вежны”. Тöдчöдлiсны кагалысь немортногса сямсö да нимтылiсны сiйöс чудинöн (видзöд чудь), коктöм сëкурöн. Дзик эз позь нимтыны сiйöс анделöн. Вайсьöм нывбабакöд волысигъясöн видзчысьлiсны пежысь: босьтлiсны вом тыр ва либö курччылiсны пожöм сартас. Сöмын вежон чöж сöстöммöдчöм мысти да кагаöс пыртöм бöрын вуджлiсны овны керкаö. Пыртöмыс пасйылiс кагалысь социальнöй чужöмсö да йöз лыдö пырöмсö. Керкаö вуджлiсны пырджык войын. Вуджöмыс лыддьыссьылiс öпаснöйöн. Вуджигас мамыс босьтлiс вомас кутшöмкö ëгтор (кор либö чаг).

Кор кагасö пыртлiсны керкаö, инмöдлiсны кымöснас пач бердö да шулiсны: “Би койд перыд, пач койд ëн, тшын койд сюсь”. Тадзи пыртiсны рöдö.

Кагаöс водтöдлiсны коз пу пöвъясысь вöчöм потанö. Потаныс вöлi нëль пельöса, юрладорас паськыдджык. Сiйöс льöм пу ньöръясöн öшöдлiсны кыдз пу бедь йылö матичö. Перым-комияс вöчлiсны потансö кусыньтöм ньöръясысь, вылiтiыс вомöнавлiсны кöвйöн и кагаыс лолiс кöрталöма. Потансö быть вевттьылiсны кокни дöраöн, медым видзны кагасö öтдор видзöдласъясысь да югыдысь. Пыдöсас вольсавлiсны идзас, идзас вылас важ паськöмысь вöчöм рузумъяс да ыж ку либö уна рöма вундасъясысь шебрас. Вуджöр туйö потанас пуктылiсны сов, нянь, пыстöм ем, шыран, пурт. Юрладорас вундылiсны либö серпасавлiсны прöстöй либö кöкъямыс пельöса гу выв крест. Медводдза кагалысь потансö, лючкиа кö кагаыс вуджис челядь кадсö, видзлiсны водзö челядьыслы.

Сыктывсаяс медводдза тöлысьяснас видзлiсны кагасö торъя сюмöд корсетын. Тайö матын йöгра традициялы: пузчужöм кагаöс куим тöлысь видзöны сюмöд потанын, сэсся нуöдöны сöстöммöдан öбрад да пыртöны кагасö йöз лыдö.

Комияс чайтлiсны, мый квайт вежон (вариант: куим тöлысь) чöж кагалöн да мамыслöн “öти кокыс могилаын, мöдыс – му вылын”. Квайт вежон чöж нывбабалы эз позь ветлыны вичкоö да гöститны, юрбитiгiн матыстчыны енпöвъяслань. Сiйö гежöда петавлiс ывлаö. Сэсся кольлiсны сöмын кага öлöмъяс. Медым кагасö эз тшыкöдны да эз вежны, сiйöс эз кольлыны дöзьöртöг весиг гортас, эз петкöдлыны ывлаö, эз мыччöдлыны öтдор йöзлы. Медым кагаыс эз кöсöймы, сылы эз позь петкöдлыны ëн пач би (öтл. чайтöм-гöгöрвоöмъяс пач вом йылысь, кыдз мöдар югыдö пыранiн йылысь). Медым эз ло урöсöн, сiйöс топыда тöблiсны кузь лентаöн, паськыд ситеч вöньöн, чикисьö кыöм сунисъясысь вöчöм вöньöн (öтл. чайтöм-гöгöрвоöмъяс вöнь йылысь, кыдз мöдар югыдса вынъясысь видзысь магияа кытш йылысь, кыдз муюгыдъяс торйöдысь да йитысь туй символ йылысь, видзöд вöнь, дöра).

Кор кагалöн мыччысьлiсны пиньясыс, кöнкö квайт тöлысь мысти, öлöмъясыс бырлiсны. Кодi медводз казявлiс тайöс, козьнавлiс сылы пинь дöрöм. Медводдза öтдор морт, кодi аддзылiс кагасö, благöслöвитлiс сiйöс кевмысьöмöн да кöртавлiс сылы вöнь. Сiдзкö, кагалöн статусыс йöзкотырас кыпалiс. Но векжö сiйö пыр на вöлi мöдар югыдыслы матын: чайтлiсны, мый узигас нюмъялысь кагакöд сëрнитöны идöгъяс; пывсянын сiйöс видзисны вежöмысь; вöлi кö кагаыс инö öшйывтöм, сiйöс бурдöдлiсны “тшöтьысь” – кучик увса чорыд гöнысь (пывсянын мышсö, сой гумсö да лекъяссö зыравлiсны нëнь йöлöн либö мавтлiсны няньшомöн, вевттьылiсны шабдi дöраöн да корöсявлiсны. Надейтчисны, мый “кучик увса тшöтьыс” бырас).

Кага статуслöн кыкпöлöслуныс тöдчис сëрниясын. Нëньпом кагаöс эз позь шуны зарниöн, торйöн нин потандорса сьыланкывъясын. Сэкжö туянаöн вöлiны “пеж” нимъяс: сiт додь, сiт пестер.

Арöса кагалы медводдзаысь вундылiсны юрсисö. Öти юрси прать видзлiсны. Медводдзаысь жö шырлiсны гыжъяссö. Таöдз мамыс гыжъяссö курччавлiс. Кагалы позис видзöдны рöмпöштанö, петкöдлiсны сылы ассьыс вуджöрсö. Тайö каднас кага заводитлiс ветлыны да шуавны медводдза кывъяс. Сыктывса комилöн, кыдз сöмын кагаыс медводдзаысь воськовтлiс, кодкö верстьöяс пиысь символическöя вундылiс кок костсьыс тыдавтöм сунис – “чотан”. А кор кагаыс шулiс медводдза кыв, чукöртчылiс став котырыс, ставöн окавлiсны кагасö да сетлiсны сiйöс киысь киö. Ветлыны да сëрнитны заводитöмыскöд тшöтш кага быттьöкö дзикöдз вуджлiс кулöм пöльяслöн муюгыдысь ловъя муюгыдö. Та бöрын сы йылысь шулiсны, мортсяммис пö.

Литература: Добротворский 1883, Ильина 1983, Налимов 1991, Сидоров 1928, Слепчина 1997, Семенов 1992, ОУ ЧМ.

И. Ильина
КАГА ВУЗАЛÖМ быдлаын –магия отсöгöн кага бурдöдан öбрад.

Чайтлiсны кö, мый висьöм помканас вöлiны мöдар югыдса вынъяс, бать-мамыс петкöдлiсны кагасö ывлаö да посни сьöмысь “вузавлiсны” сiйöс медводдза паныд воысьыслы. “Ньöбысьыс” мыччылiс кагасö тагöс вомöн либö öшинь пыр бать-мамыслы быттьö выль, öтдор кагаöс. Тадзикöн пö позис пöръявны, дзугны висьöм ловъяссö.



Литература: Белицер 1958, Ильина 1997.

И. Ильина
КАЖИТЧÖМ скр., шс.; кажитчем вэ.; кажиччем уэ. (< роч казаться); касьтитчем вэ.; кыж уд.; вержик уэ., уд.; вержитчöм уд.; сьвершитчем вэ.; манилö л. (< роч манить).

Кыйсян эскöмъясын торъя ин вöлi чайтöм-гöгöрвоöмъяслöн вöрса каститчöмъяс йылысь, стöчджыка кö, кылана, аддзана да кылана-аддзана галлюцинацияяс йылысь. Быличкаясын найö зэв популярнöйöсь. И öнi на уна вöралысь казьтылö татшöм сяма вöвлöмторъяссö. Вöралысьяс ясыда торйöдöны найöс чайтöм-гöгöрвоöмъясысь вöрсаяс йылысь. Та вылö индö и лоöмторйыслöн нимыс. Торйöн уна висьтавлöны кылана да аддзана галлюцинацияяс йылысь. Шуам, войнас вöралысьяс кыласны, мый вöр керкасяньыс кодкö морт ног горзöмöн ылыстчис. Сэсся нинöм оз кыв. Вöралысь мунöма лэч кыявны да аддзöма водзсьыс тöдса мортöс. Чукöстöма, но тöдсаыс абу бергöдчöма, мунöма водзö да сэсся саялöма. Вöралысьыс воöма гортас да тöдмалöма, мый сiйö тöдсаыс сиктсьыс некытчö абу мунлöма. Висьтасьöм бöрас вöралысь интереснöя комментируйтiс вöвлöмторсö: “Ясыда аддзи – сiйö вöлi. А мый сэтшöмыс, ог тöд... Гашкö, гипноз?”

Абумойда проза материалъясын кылана-аддзана галлюцинацияяс, фантомъяс петкöдчылiсны пырджык сыын, мый матыс чöстуйын öткöн кыйсигöн вöралысь паныдалö гöтырсö. Тайö сюжетыс зэв ëна паськалöма, текстъясыс торъялöны сöмын детальяс боксяньыс. Меддженьыд вариантъясын вöралысь казьтыштö гöтырсö, регыд мысти кылö сылысь чуксасьöмсö да аддзö сiйöс ю мöдарсьыс. Сiйö вуджöдö гöтырсö да вайöдö вöр керкаас. Мындакö кад чöж найö олöны, вöралысь варовитö гöтырыскöд быдтор йывсьыс да вöчö верöс могъяссö. Сэсся гöтырыс мöдöдчö гортас и вошö. Сэсся вöралысь воö гортас да тöдмалö, мый гöтырыс сиктсьыс некытчö абу мунлöма. Кузьджыка висьтавсьö мöд вариантын, кöнi вöралысь ылöг-гöтырыскöд мöдöдчö гортас. Найö матыстчöны сиктланьыс да кор пыжыс воö вичко весьтöдз, гöтырыс шыбитчö ваö. Медтыр сюжетын вöралысь паныдасьö ылöг-гöтырыскöд нöшта на мöд вонас, кор бара мунö кыйсьыны важинас. Мöдлапöвсяньыс бара кылö горзöм, корö вуджöдны. Вöралысь петö ю дорö да аддзö ылöг-гöтырсö, моздорас кага, но вуджöдны оз кöсйы. Гöтырыс тшöктö босьтны кöть нин кагасö, но вöралысь оз вуджöд. Скöр вывсьыс ылöг-гöтырыс тальччö кагаыслы кок вылас, косялö сiйöс шöри да шыбитö ваö. Сэсся шутëвтö да тöвнырöн ылыстчö. Тайö сюжетыс эм и асыввыв славяналöн мойдъясын. Герой мунö саридзсайса сармуö да сэнi олiгас чужтö “кид гöтырыскöд” кага. Сэсся сiйö эновтö гöтырсö, а мöдыс косялö кагасö шöри. Перым-комияслöн вöлi и тайö сюжетыслöн мöдара вариант. Ош кутö нывбабаöс да видзö сiйöс гöтыр пыдди. Нывбаба дыркодь олö сыкöд, чужтö куим ошпиöс, а сэсся пышйö. Ошкыс босьтö пиянсö да вöтчö нывбаба бöрся. Нывбаба воö ю дорöдз. Мöдлапöлас ытшкысьяс вуджöдöны сiйöс. Ярмöм ош косявлö пиянсö да шыблалö юö.

Гöтыр кажитчöмысь нинöм лëкыс ылалöм верöслöн олöмлы эз вöв, но паныдасьны гöтыркöд-фантомкöд вöралысьяс векжö эз окотитыны. Чайтлiсны, мый сiйö вермис торкны вöралысьлысь психикасö. Тадз, быличкаын висьтавсьö, мый кор вöралысь воöма гортас да тöдмалöма, кодi вöлöма сы ордö збыль вылас, сiйö торксьöма вежöрнас: кутöма немторъяс сëрнитны, абу сяммöма вöчны некутшöм удж. Сöмын вына тöдысь отсöгöн сiйö бöр воöма вежöр выв. Дерт жö, тайö чайтöм-гöгöрвоöмъясас сорласьöмаöсь помка да кывкöртöд, сы вöсна мый галлюцинацияяс збыльысь вермöны чужны дыр кад чöж öткöн да нывбабатöг олiгöн. Вöралысьяс чайтлiсны, мый каститчöмысь медся бура позьö видзчысьны, не казьтывны кö кыйсигöн гортсаясöс, а торйöн нин гöтырöс. Артельясын эз позь весиг шуны нывбаба кыв. Кор вöлi колö, кывсö вежлiсны эвфемизмöн тшöтшыд. Сiдзжö оз вöлi позь шуны кань – горт символ. Кань пыдди шулiсны сюръя дорын пукалысь. Оз позь вöлi шуны поп, сы вöсна мый енлы да вöрса ловъясö эскöм эз ладмыны. Вöралысьяс нимтiсны попöс кузь юрсиöн. Чайтлiсны, мый тайö кывъяссö вöрсаяс эз радейтны.



Литература: Жилина, Сорвачева 1917, Климов 1990, Налимов 1908, Сидоров 1928, Uotila 1989, Wichmann 1916.

Н. Kонаков
КАЗЬТЫВЛÖМ быдлаын; казьтылöм ем., печ., п.-к.; казьтiвлэм вэ.; казьтiллэм вэ. (казьтывны; казявны кывъясысь); кодралöм л., уд.; кодыр вс., шс., лл.; кодöр уд.; кодор лет.; кодрасьöм уд.; каризня уд.; каризна уд. (< роч сëрнисикаса харизна < грек χαρισμα ‘козин’); öбöдня вс., скр. (< роч обедня).

Казьтывлiсны медводз сы могысь, медым ловъяяслöн вöлi лючки олöм да мед сюрöдны кулöмаяслысь отсöг. Казьтылöм подулавсьö, öтар боксянь, чайтöм-гöгöрвоöмъясöн ловлöн кувтöм йылысь, а мöдар боксянь, сы йылысь, мый мувывса волысьöмъяс оз торксьыны, а водзö мунöны мöдар югыдын. Казьтылöм да дзебöм артмöдöны дзебан-казьтылан öбрад цикл. Казьтылöмöн помасьö дзебöм. Дзебан лунö кулöмалöн гортас кольлiсны нывбабаясöс идрасьны да пусьыны. Шойнаысь воöмаяс пуксьылiсны пызан сайö: медводз гу кодйысьяс, горт да крест вöчысьяс, сэсся мыськысьяс, сэсся мукöд войтырыс. Кор ставöн пукалыштiсны нин да казьтыштiсны кулöмаöс, пызан сайö пуксьылiсны рöдвужыс. Мукöдлаын, шуам, Эжва катыдын Немдiн сиктын казьтывнысö колльчылiсны сöмын найö, кодъяс мыйкö отсасисны кулöмаöс колльöдiгöн.

Казьтывлiсны öти кулöмаöс либö да став кулöм пöль-пöчсö. Казьтылан сëйигъясö чукöстлiсны не сöмын матi рöдвужöс да суседъясöс, но и кулöмалысь ëртъяссö, мыськысьясöс, горт вöчысьясöс, гу кодйысьясöс. Чайтлiсны, мый найöс пыдди пуктытöмысь кулöмаыс ëна накажитлiс рöдвужсö. Вичкоа сиктъясын казьтывны корлiсны и вичкоса став служитысьсö. Казьтылiгöн быть вöлi и корысь. Вöлiны и локальнöй торъялöмъяс. Емваса Туръя сиктын коймöд луннас корлiсны сöмын мыськысьясöс, öкмыс лунъя вылас – горт вöчысьясöс. Емдiнын öкмыс лунъя вылас корлiсны сöмын мыськысьясöс. Но а сiдзсö, кöть кодi вермис локны казьтывны, быдöс пуксьöдлiсны пызан сайö. Комияс казьтывлiсны коймöд, квайтöд (сизимöд) да öкмысöд лунö, изьватас нöшта на кызьöд да нелямынöд лунö. Став лунсö, нелямынöд кындзиыс, пасйылiсны асъя сëянöн да вошйöдлiсны кулöмаöс. Öкмыс лунъянас чукöртчылiсны да дзебигöн моз öзтылiсны сись, сьылiсны “Святый боже...”, ветлiсны шойнаö.

Казьтылöмсö артмöдлiс некымын öбрада вöчöм. Казьтылан лунö асывнас быть тшынöдчылiсны: нянь пöжалiгöн пачысь босьтлiсны öгыр, пуктылiсны дозйö, шыбитлiсны сэтчö виялан сир, тусяпу росъяс да тшынöдлiсны став жырсö. Эжва катыдын мукöддырйиыс тшынöдлiсны керкасö тусяпу роска пожöм корöсьöн, кодöн няньсö сюйтöдзыс чышкылiсны пач пыдöссö. Кöнсюрö казьтылан асылö ломтылiсны пывсян. Пывсьылiсны мыськысьяс, горт чагсö да кулöмалысь паськöмсö сотысьяс. Шойналань бергöдчöмöн чукöстлiсны пывсьыны и кулöмалысь ловсö. Вичкоа сиктъясын, кöнi эз юрбитны важ крестлы, асывнас поп нуöдлiс панапида да вежöдлiс казьтылан сëянсö. Став казьтылан луннас ветлiсны шойнаö, пырджык медматi рöдвужыс. Шойнаас воöм мысьт кодкö пöрысь нывбаба тшынöдлiс гусö, кевмысьöмöн куимысь гöгöртлiс гусö. Öгыр колясъяссö путкыльтлiсны гу вылас. Сэсся ки чышкöд вылö лэптавлiсны сëян, крест бердас либö крест сëр вылас сувтöдлiсны сур либö водка стöкан. Кöнсюрö сурсö кисьтлiсны кулöмалöн юр весьтас вöчöм гуранö. Перым-комияс да луздор комияс сëйтöдзыс гöгльöдлiсны гу вывтiыс пуöм кольк. Эжва катыдын гу бокъясас кык чуньöн визьйöдлiсны куим крестöн пайö быдöн, сэсся матыстчылiсны крест бердас да вылi сëрсö шыльöдöмöн чолöмасьлiсны кулöмакöд. Сëйöм бöрас колiс бöрдöдчыны. Сëян-юан колясъяссö кольлiсны гу вылас. Шойнасьыс локтöм бöрын гöститöдчисны. Пызансö дасьтылiсны суседкаяс либö гортсаяс. Сëйтöдзыс кадитлiсны либö тшынöдлiсны жырсö. Ен ув пельöсас пызан помö кулöмалы пуктылiсны чась да тасьтi, вошйöдлiсны сiйöс. Пуксявлiсны урчитöм ногöн. Медводз пуксьöдлiсны кодöскö мыськысьяс пиысь. Сiйö вöлi кулöмасö вежысьöн. Рöдняыс пуксявлiсны рöдвуж матыслун сертиыс. Удораын нывбабаяс пукавлiсны торъя пызан сайын. Матыс рöдвуж пуксьылiсны горт местаас. Пызан вылö быть вайлiсны черинянь, азя шыд, куття, чомöр, шыдöса нянь да пöжасъяс.

Нелямын лунъя вöлi медся тöдчана: уд. квайт вежаунъя, уд., лл., уэ., изь. квайт вежалунъя, вэ. квайтэд вежон, вэ. поконик коллян лун, изь., вэ. лоо коллян лун, вэ., шс., вс. лол коллян лун, вэ., уд. лов коллялан лун, вэ. ло видзись колледан лун. Нелямын лун чöж кулöмаöс быд асыв казьтылiсны, кыдз “сöмын кулöмаöс”, быд лун сьылöдлiсны вичкоын, ветлiсны гу вылас, пожнавлiсны гу вылас вежöдöм му. Чайтлiсны, мый сылöн лолыс нелямын лун чöж ветлö му кузя, олö рöдвужыскöд орччöн. Сэсся мунö гортсьыс, сы вöсна мый “Кристос нелямын лун мысти ловзис да кайис енэжö”. Нелямынöд луннас “ставсö вöчöны сiдз жö, кыдзи и дзебигöн”. Немдiнын пуксьылiсны пызан сайö, казьтывлiсны, сэсся “Святый боже...” сьылöмöн петалiсны посводзö. Гöльяслы сеталiсны ен пельöсысь ема ки чышкöд, чашка да блюд, чай пачка да тасьтi тыр пöжас. Сэккостi чöвталiсны пернапас да копрасьлiсны нëльлань: “Примит ловсö, мед сылы лоö югыдiн да шоныдiн да пöтлун”. Сэсся кодкö мунлiс, кодкö кольччылiс чай юны. Мукöд Эжва катыдса сиктъясын лыддьысьысь сëйтöдзыс тшынöдлiс керкасö ладанöн, сувтлiс чужöмнас ен пельöслань да лыддьылiс “Айным миян...” (куимысь) да “Иже херувимъяс” (куимысь). Ен ув пельöсас пызан помас пуктылiсны пöжас тыра тасьтi, водка доз, чай пачка, кампет да вевттьылiсны лов чышкöдöн (кулöмалы ен пельöсын кольöм ки чышкöд). Лов чышкöд вылас пуктылiсны ичöтик öбраз да кулöмалысь пернасö. Орччöн няньö тшукöдлiсны мöд перна (10-20 см джуджда). Ен пельöсас сувтöдлiсны чай стöкан да чегöм нянь. Няняс тшукöдлiсны сись. Сëйöм бöрас куимысь гöгöртлiсны пызан гöгöрыс шондi ньылыд да сьылiсны “Святый боже...”. Быд кытш бöрын окавлiсны ичöт öбразсö. Коймöд кытш бöрас бöръя кык мортсьыс öтиыс босьтлiс лов чышкöдсö, öбразсö да пернасö, мöдыс тасьтiсö, и ставöн петлiсны ывлаö. Ыджыдджык пернасö кольлiсны ен пельöсас öзйысь сисьыскöд орччöн. Кильчö вылас ставöн сувтовкерлiсны да кодкö куимысь пыркнитлiс ки чышкöдсö асыввывлань. Козинъяса тасьтiсö пуктылiсны ки чышкöд вылас, нулiсны шойналань да сетавлiсны гöльяслы либö ай-мамтöм челядьлы. Сэтчö жö кольлiсны и кулöмалысь пернасö. Öбразсö вайлiсны бöр. Козинсö öтдортны эз позь. Эз кö босьтны ки чышкöдсö либö сулалiс кö кулöмалöн керкаыс сикт помас, ки чышкöдсö нулiсны шойнаас да кöртавлiсны крестас.

Эжва кывтыдын колльöдлiсны кулöмаöс вежысьöс. Сылы сетлiсны сур туис, пöжас, вевттьылiсны ставсö лов чышкöдöн, сэсся бöрдöмöн, окалöмöн, копрасьöмöн да бöрдöдчöмöн колльöдлiсны звöз пыр ывлаö. Вежысьыслы чöв олiс да копрасис воча. Сыктывсаяс мыськысьлы юр вылас пуктылiсны пирöгъяса да ид няня кöрзина, вевттьылiсны кöрзинасö дöраöн либö ки чышкöдöн, шуйга киас сетлiсны сур туис. Месайсяньыс заводитöмöн ставöн матыстчылiсны сы дiнö да копрасисны муöдз. Сэсся кулöмалöн кык медматысса мортыс мыськысьсö киöдыс петкöдiсны звöз пыр ывлаö. Звöзсяньыс дзиръяöдзыс мыськысьыс мунiс öтнас, бергавлiс, вöчлiс некымын воськов бöрвыв. Сэккостi колльöдчысьясыс копрасисны. Кöнсюрö лов чышкöдсö öшöдлiсны восьса гöрд öшиньö (ен пельöс бердас). Чайтлiсны, мый сы кузя кулöмалöн лолыс петö ывлаö. Бöрыннас лов чышкöдсö, сурсö да сëянсö сетлiсны поплы либö корысьлы. Изьватас гöрд öшинь дорас сувтöдлiсны ичöтик коз пу. Сы кузя кулöмалöн лолыс öшинь пырыс петiс ывлаö. Емва бердса Туръя сиктын сëйöм бöрас поп ставнысö юктöдлiс сурöн либö водкаöн. Тайöс нимтылiсны поп стопкаöн.

Торъя мортöс казьтылiсны сэсся во мысти. Эжва кывтыдын пасйылiсны нöшта на и во джынсö. Сэсся казьтылiсны öтув лыддьöг (поминальник) серти рöдитель лунö, Ыджыд лунö да Трöича лунö. Квайт рöдитель субöта пиысь комияс пасйылiсны нëльöс: Яйтöм субöта (Ыджыд лунöдз 56 лун), Трöича субöта (Ыджыд лун бöрын сизимöд субöта), Покров (важ стиля йирым 14. лун) да Митрей субöта (вежа Лука лун (важ стиля йирым 18. лун) да Солоунскöй Митрей лун (важ стиля йирым 26. лун) костса субöта). Тайö лунъяснас чукöртчылiсны пырджык сöмын матыс рöдвужыс. Шойнаö ветлiгöн гуяс вылас коявлiсны сю, крöшитлiсны кольк, киськавлiсны сур да водка. Трöича лунö гуас сатшкавлiсны кыдз пу росъяс.

Казьтывны чукöртчылiсны и сэк, кор “кулöмаяс волiсны керкаö”. Кулöмаяслöн волöм понда пö висисны гортсаяс, кулiс пода, кажитчис. Чайтлiсны, мый кулöма рöдвужыслы (зырян рöдительяс, перым-коми важжес) оз кажитчы ловъяяслöн олан сямыс. Казьтывлiсны сэк, кор кулöма уськöдчылiс вöтöн да норасьлiс, мый сылöн косьмö горшыс, кынмö кокыс, киыс, вир-яйыс, юрыс, либö сiйö мöдар югыдас мыйкö да мыйкö оз вермы вöчны, сы вöсна мый сылöн абу чер, пищаль да с.в. Норасьöмъяссö гöгöрвоöдлiсны сiйöн, мый кулöмалы кувтöдзыс эз сетны ва чашка либö сылысь кöлуйсö сеталiгас кодöскö колисны пайтöг либö сетiсны эз ставсö, мый колö вöлi либö тшöктылiс кулöмаыс. “Кулöмалöн горш косьмигöн” казьтылан öбрадсö эз пыр нуöдлыны. Пырджык ен пельöсö пуктылiсны чай либö сур чашка. Бöрынджык сiйöс юктöдлiсны кодлыкö локтысь-мунысьлы. Норасьлiс кö кулöмаыс кöдзыд вылö, уськöдлiсны тöд вылö дзебигас пайтöг кольöм мортöс да сетлiсны сылы сапöг, гач, дöрöм сы серти, кытi “кынмис” кулöмалöн. Татшöм мортыс кö эз сюрлы, кöлуйсö сетлiсны тöвйыв мортлы. Öбрадъяс кындзи, комияс быд асыв, а тшöтш и пöсь нянь чегигöн либö вина-сур кисьталiгöн шулiсны: “Вошйöй-сибöдчöй, рöдительяс”.

Казьтылан öбрадъяс видлалiгöн позьö казявны, мый наын öтувтчöны важся чайтöм-гöгöрвоöмъяс “мöдар югыд” йылысь, кулöмаяс, рöдительяс, ловъяс йылысь да христианскöй чайтöм-гöгöрвоöмъяс. Веськыд эскöма вичко служитысьяс пернатöм да христианскöй чайтöм-гöгöрвоöмъяс костын медшöр лöсявтöмлуннас чайтлiсны сiйöс, мый казьтылöмъяс сертиыс, кулöмаяслöн ловъясыс да ловъяяс олöны орччöн, мый йöзыс ëнджыкасö гöститöдöны ловъяссö збыль сëянöн, а оз кевмысьны ловъяссö мездöм вöсна.

Литература: Терюков 1979, Янович 1903, АЧМ.

О. Уляшев
КАЙ вэ., вс., лл., печ., скр., шс., п.-к.; борда л. (борд кывйысь); джидж изь.; кага вс.; лэбач вэ., вс., ем., изь., л., уэ., печ., скр., шс.; лэбась уд. (лэбавны кывйысь); титса вэ., ем., изь., уэ.; тича вс.; тють уэ.

Комияслöн традицияа мöвпсямын лэбач символика зэв тöдчана. Му пуксьöм йылысь мифлöн уна лыда версия пиысь медтшöкыднас вöлi сунлалысь лэбач йылысь миф. Мукöдас висьтавсьö, мый лэбач мыгöра демиургъяс овлöмаöсь му пуксьытöдзыс на. Зыряналöн мусö судзöдiсны либö асьныс демиургъясыс (юсь мыгöра Ен да гöгöра мыгöра Омöль) либö Енлöн лэбач гулю, кодöс торкалiс Омöльлöн лэбач кырныш. Либö косысьпи мыгöра демиургъяс сунласисны саридзö, медым перйыны пыдöссьыс олöм колькъяс, кодъясöс сэтчö уськöдiс налöн мамыс. Перым-коми улi демиурглöн – Кульлöн – лэбачöн тшöтш жö вöлi гöгöра. Кайлöн образыс популярнöй и сэтшöм мифъясын, кöнi оз висьтавсьы саридзö сунласьöм йылысь. Тадз, зыряналöн мусö вайöны кык гулю, Ен да Омöль. Перым-комияслöн муыс артмö нимтöм лэбачлöн тычулысь либö сiтысь.

Медся вежавидзана лэбачьяснас вöлiны кутш да юсь. Найöс эз позь вины. Кывзысьтöм морт пö вермис кувны. Мамалöмлöн да горткотырса лючки олöмлöн символöн вöлi косысь (видзöд утка). Туриöс йитлiсны гöтрасьöмкöд. Сiйöс эз жö вилыны. Кöлысьдырся колипъяс дырйи медводз либö медбöрын быть ворслiсны “тури” нима ворсöм-инсценировка. Перым-коми нывъяс лэбысь турияс серти гадайтлiсны верöс сайö петöм йылысь. Лэбисны кö туриясыс гозйöн-гозйöн, сiдзкö, позьö виччысьны кöлысь. А вöлi кö бöръяыс öтнас – кöлысьыс оз ло. Лëк видзöдлас вöлi кырныш, сюзь да катша вылö. Чайтлiсны, мый катшаö пöртчöны еретничаяс. Гöгöра вылö видзöдласыс вöлi кык нога.

Некытöн оз вöлi позь куштыны лэбач позъяс, лэбачыс пö ëрас. Кутш поз куштысьöс вермис весиг кувны. Чайтлiсны, мый шоныд поводдя бöрын кö другысь кöдздöдiс, сiдзкö, кодкö куштiс лэбач поз. Öти перым-коми сиктын ыджыд пöжар лоöма сы вöсна, мый кык зонка куштöмаöсь кутшöмкö ичöтик лэбачлысь позсö. Регыд лэбачыс локтöма сиктас, нырас вайöма öзйысь сартас да öзтöма зонкаяслöн керкаяслысь идзас вевтъяссö.

Комияслöн тувсов кадся приметаясын да эскöмъясын вöлi тöдчана лэбачьяслöн лунвылысь локтöм. Косысьяслöн водз воöм тунавлiс водз тулыс. Жыдачьяслысь бура видзöдалiсны хлупсö (мыш вывсö каджладортiыс): еджыд кö, сiдзкö, гожöмыс лоö ясыд, гöрд кö – зэра, гöрд чутъяса – вежласяна; хлуп водзыс еджыд, а шöрыс да бöрыс гöрд – гожöмыс заводитчигас лоö ясыд, сэсся зэра. Увтасiнъясын олысьяс видзöдiсны, ылöдз-ö жыдачьясыс кайöны берегас – сэтчöдз пö и каяс ваыс ытва дырйи. Лэбачьяслöн воöм да йи кылалöм öта-мöдыскöд вöлi йитчöмаöсь. Коми шусьöгын висьтавсьö: “Сырчиклöн кокыс вöсни, да йи чегö”. Эжва кывтыдса да емваса комияс чайтлiсны, мый юяс воссьöны сырчиклöн воöм бöрын дас кыкöд луннас, удораын – кык-куим лун мысти. Изьватас шулiсны, сырчиклöн воöм бöрын пö регыд шондöдас. Приметаяс серти, регыд шондöдöм да юяс воссьöм тунавлiс и вадоркайяслöн воöм. Турияслöн воан кад серти тöдмавлiсны, кутшöм лоö гожöмыс: воисны кö турияс весьт джуджда лымйöн – гожöмнас сэтшöм жö пыдöдз косьмас муыс, куш му вылö воасны – лоö зэра гожöм.

Литература: Жилина, Сорвачëва 1971, Климов 1990, Климов 1991, Кочиев 1849, Сидоров 1924.

Н. Конаков
КАЛЕНИК п.-к. (< калькöтны “торйöдны, торйöдавны”) – вöрса лов, кодлöн вöлi дзик öти мог – торйöдавны пöткаясöс, медым найö олiсны гозйöн-гозйöн. Зыряна каленик-лэбачöн нимтылiсны öшкамöшка да чайтлiсны сiйöс Енлöн бур юöрöн.

Н. Конаков
КАЛЯН п.-к. – пеж лов, вермис пöртчыны мортö.

Пырджык найö повзьöдлiсны челядьöс. Быличкаясын калян вермис петкöдчыны лöз ермöг шушуна да выль башмака кузь чикисьяса лöз синма джуджыд нылöн. Сiйö пулiс юкмöсын пельнянь да корлiс йöзöс гöститны. Кор калянöс коявлiсны пуан ваöн, сiйö воштысьлiс юкмöсö либö юö. Нывбабалы, кодлöн верöсыс дыр кад чöж эз вöв гортас, калян вермис петкöдчыны верöснас. Збыльыс мыччысьлiс сöмын сëйигас, кор тыдовтчылiсны сылöн вöв пиньясыс, либö кöм пöрччигас – кок лапа пыддиыс сылöн вöлiны мöс чальпасъяс.



Литература: Грибова 1975, Климов 1991.

Н. Конаков
КАМ п.-к. – мойдса персонаж, би видзысь.

Ёма моз жö Кам олö сьöд вöр шöрын (либö енэжын) вöр керкаын. Сылы тшöтш жö отсасьöны кöинъяс. Кам оз радейт йöзöс, но лэдзö найöс, кодъяс тöдмалöны нöдкыв. Камлöн медшöр могыс – видзны би, кодöс сiйö пыр ломзьöдö аслас пачас. Камлöн ловшыыс биа. Сылöн кулöмыс – медся дон öгырын. Камöс вийö нывка, кодлысь межö пöртöм воксö гуö Кам. Еретничасянь нывкаыс тöдмалö, кыдзи вины Камöс. Сiйö жö сетö нывкалы туй индан тупыль да гормöдчан. Нывка мунö Камлöн ордö да гормöдчаннас перйö кулан öгырсö. Камлöн биыс вуджö йöзлы.

Перым-коми кывйын камыс кывберд – ‘ëн, крепыд (морт); горш; озыр; кид оласнога’. Тайö ладмö Камлöн мойдса образкöд. Зыряналöн эмöсь кам- кыввужъя кадакывъяс. Налöн вежöртасыс йитчöма зымöдöмкöд, шумитöмкöд, вачкылöмкöд: быдлаын камавны, уд., сыкт., вэ. кампужитчыны, камгыны, вэ. камеднi. Öтл. тунавны < тун, ыджыдавны < ыджыд, канавны < кан да мукöд.

В.Дальлöн кывчукöрын пасйöма, мый Сибирын камöн нимтöны тунöс.



Литература: Даль II 1981, Климов 1990, Ожегова 1989.

Н. Конаков, О. Уляшев
КАМА – перым-коми топонимическöй легендаса герой.

Легендаын перым-комияслöн медшöр ва артерия – Кама – артмöм йылысь висьтавсьö, мый öтчыд гожöмбыд зэрöма и ньöти ясыд лун абу вöлöма. Ваыс туöма, юясыс паськалöмаöсь, муыс вазьöма. Йöз, пода да вöрпаяс пышйöмаöсь вывтасiнъясö. Сöмын Кама-багатыр вермöма ветлыны ойдöм муястiыс. Сiйö гöгöртöма муяссö да казялöма, мый ваыс оз визувт сы вöсна, мый туйсö тупкöма ванас кырöм гöра. Багатыр нярталаалöма ыджыд из да гöрöмöнмоз кыскöма сiйöс пором вомöныс. Артмöма выль сëртас, сэтi чепöсйöма ваыс и чужöма выль ю – вына Кама, кодöс нимтöмаöсь багатырлöн ним сертиыс.



Литература: Климов 1991.

Н. Конаков
КАНЬ быдлаын; кась лл., уд.

Мукöд лингвистлöн (Лыткин, Уотила) чайтöм серти, сëрнисикаса кась (< балт.-ф. kassi) кывйысь торйöн, кань артмöма коми изобразительнöй кывйысь кань-кань ‘шытöг, чöла: мунöм йылысь’, печораса канебöн ‘гусьöникöн’.

Каньлöн образыс ëнакодь паськалöма комияслöн традицияа эскöмъясын да йöзкостса творчествоын. Быдлунъя олöмса чайтöм-гöгöрвоöмъясын каньöс, кыдз видз-му овмöс видзысьöс, öтвесьтасалöны понкöд. Коми эскöмъяс серти, кань да пон öткодя аддзöны кулöмаясöс да мöдар югыдсаясöс. Та понда каньöс нуöдлiсны кулысьлöн керкаысь, а выль керкаö пыригöн медводз лэдзлiсны каньöс. Коми мифа висьталöмъяс серти, кань да пон сэтшöм жö гоз, кыдзи и мöс да вöв. Кань (кыдзи и мöс) лыддьыссьö нывбаба пемöсöн, пон да вöв – мужичöй пемöсъяс. Тайö подулавсьö сiйöн, мый функцияяс боксяньыс кань йитчöма горткöд, горт олöмкöд, нывбабакöд, а пон – ывлакöд, вöркöд, вöралыськöд. Весиг космогоническöй традиция нин сувтöдö найöс паныд: понсö артмöдiс Ен, а Омöль сетiс сылы кучиксö, каньöс вöчис Омöль шыръяскöд да крысаяскöд тшöтш, а Ен сетiс сылы гöн да шуис: “Тэ пондан виявны шыръясöс да крысаясöс. Ме сета тэныд зэв шоныд оланiн да зэв чöскыд йöв”.

Татысь петö и комияслöн кык нога видзöдласыс кань вылö. Нывбабаяслöн да мужичöйяслöн видзöдласыс торъявлiс. Мужичöйяс сувтöдiсны каньöс, кыдз пеж кутысьöс, понлы паныд. Кань понда вермис вошны кыйсигöн мойвиöм. Та вöсна сiйöс эз позь казьтывны вöрын нывбабаöс да попöс моз жö, а быть кö колiс, сiйöс нимтылiсны сюръя дорын пукалысьöн. Торъя пежöн артавлiсны каньлысь уссö. Та понда сëян, кодöс исалiс либö вöрöдiс кань, мужичöйяс лыддьылiсны тшыкöдöмаöн да шыбитлiсны, а мыжаöс накажитлiсны да шулiсны: “Черыд-пуртыд сьöрад, ачыд кый” либö “Пиштшальыд ордад”. Сьöд каньöн да сьöд каньлöн лыясöн вöдитчылiсны тунасигöн.

Кань – олысялöн медрадейтана пемöс. Торйöн ëна сiйö радейтö налим сера каньясöс – руда-сьöда-еджыд либö руда-сьöда-кольквиж чута-визя каньясöс, а 20. нэмся 80. вояссянь на лыдö арталöны и сiдзшусяна “куим рöма” каньясöс (гöрда-еджыда-руд рöма). Коми быличкаясын и ачыс олысяыс мукöддырйиыс петкöдчö каньöн. Ёна гежöдджыка олысялöн каньыс сьöд, сы вöсна мый сьöд каньяс пырджык йитчöны пеж вынъяскöд: сьöд каньöн петкöдчöны дявöл, тунъяс, пеж кладъяс, гежöдджыка – “вежöмаяс” да с.в. Кутшöмсюрö коми чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, медым лоны тунöн, колiс пуны пывсян пöртйын сьöд каньöс. Та бöрын мыччысьлiс ачыс сöтанаыс да велöдлiс тунасьны. Комияс чайтöны, мый чардби вермас веськавны каньлы либö понлы. Та понда гымалiгöн колö найöс ас дорсьыд вöтлыны. Öтл. чардби лыйö ньывйö, сы вöсна мый сы улын дзебсясьö Омöль. Но колö пасйыны, мый Эжва катыдса, печораса да перым-коми материалъяс серти, сьöд кань видзö вомидзысь. Эжва катыдын кань отсöгöн да нимкывъясöн вöтлалiсны сиктö волыны пöвадитчöм ошъясöс, а сiдзжö и ошкöн петкöдчысь висьöмъяс.

Коми йöзкостса поэзияын каньлöн образыс медтшöкыда паныдасьлö челядь фольклорын да устнöй прозаын. Челядь фольклорын каньыс – кага видзысь, месань, чача. Татысь и ичöтмöдан-лелькуйтан эпитетъяс: пöлать кузя ветлысьöй, паччöр вылын куйлысьöй, нöк кашниксö ректысьöй, вый кашниксö нюлысьöй; кысiльöй-магильöй, касиль-шоныд пасиль да с.в. Нöдкывъясын медтшöкыда тöдчöдчö каньлöн сöстöмлуныс, винëвлуныс, кыйсян сямыс, бикöд, чардкöд йитöд да с.в.

Кутшöмсюрö мойда сюжетын кань пырö медшöр персонажъяс лыдö. “Зарни бöжа кань” мойдын зарни бöжа кань ылöдö куим чойöс вöрö да пöртчö ошкö. Некымын мойдын Ёмалöн (либö геройлы туй вылын паныдасьысь двореч ли керка месаньлöн) аршына каньыс нуö геройöс куимöкмыса сармуö, саридз сайö, ваувса сармуö да с.в., отсасьö геройлы да вермасьö Ёмакöд, васакöд, вуджöдчыськöд, вöрсакöд, вермö пöртчыны сюзьö, кырнышö, варышö, пöрысь пöльö, вермö дзебны геройöс гöн пиас либö пеляс да уйны ва увтi, лэбны енэжтi, мунны би пыр. “Морозко”, “Ичинь да ичиньводз ныв”, “Акань” да мукöд сяма сюжетын кань отсалö ичиньводз нывлы сöветъясöн да шемöса вöчöмъясöн.

Литература: Налимов 1991, Семëнов 1992, Сорокин 1911, Fokos-Fuchs 1924, Nalimov 1908.

О. Уляшев
КЕРКА быдлаын.

Традицияа мöвпсямын керка – олана ылдöс тэчаслöн элементарнöй юкöн. Сiйö медся тöдчана да сiйöс медбура видзöны “мöд муюгыдлöн” “ас муюгыдö” пырöмысь. Нöшта керкасö позьö видлавны Космослöн модельöн – мортлöн оланiн вылi таксономическöй тшупöдын. Тайöн подулавсьö сылöн космическöй вежöртасыс. Керкасö муюгыдлöн символа балаöн гöгöрвоöм матыстiс керка лэптöмсö му пуксьöмкöд, а керка лэптысьсö ыдждöдiс демиургöдз. Керка лэптöмыслöн стрöг регламентация заводитчылiс медводдза этапсяньыс: керка вöр пöрöдöмсянь, ин да лэптан кад бöрйöмсянь. Чайтлiсны, мый эз быд пу туй керка вылö. Туйтöм пу вермис вайны керкаыслы неминуча. Бöрйыны пуяссö либö видлыны дась керъяссö корлiсны “тöдысь” пöльясöс. Уналаын, торйöн нин перым-комияслöн, татшöм тöдысьяссö лыддьылiсны тунъясöн. Унаысь висьтавлiсны, мый керкасö суис неминуча либö керкаыс сотчис сы вöсна, мый керка месайыс эз кывзы тунöс да эз шыбит лëк керсö. Керка пулы быть колiс лоны “ловъяöн” – ловъя пу. Шудтöмöн вöлiны пуяс, кодъяслöн слöйясыс гаровтчисны шондi паныд. Керка вылö эз туй тшöтш и сэтшöм пу, кодлöн кырсяс вöлi пучерсö асыкалысь кызiн; увъясыс быдмисны пучер кузяланогыс, а ув бердтiыс пучерыс вöлi воргаа; вожа йыла пуяс (“кык сьöлöма”) – босьтан кö татшöм пусö, вермас лоны мыйкö лëктор; пуяс, кодъяслöн вылi слöйыс вöлi кос (олысьясыс пондасны косьмыны); пуяс, кодъяслöн ëсь пельöсöн быдмис кыз ув да с.в.

Пуяссö бöрйöм бöрын пондылiсны пöрöдчыны. Пырджык лöддза-номъя тöлысьын, кор пуясыс вöлiны сöзöсь на, гежöдджыка арын, турун пуктöм бöрын. Эз быд лунö туй заводитны пöрöдчыны. Торйöн бура бöрйылiсны лунсö перым-комияс. Вöрсö пöрöдтöдзыс керкасö лэптысьыс гортсаясыскöд бöрйылiс пробнöй “зарон” лун (< роч ронять). Бöрйöм луннас вöрö мунтöдзыс сiйö гöгöртлiс ассьыс овмöссö, видзöдалiс подасö. Подаыс кö вöлi кулалöм вöсна этшаджык, “заронсö” урчитлiсны мöд лун вылö, весиг мöд во кежлö. Ставыс кö вöлi лючки, сiйö кык отсасьыськöд (гортсаясыс либö öтдор аюлов) мöдöдчылiс “зарон” вылö. Бöрйöм пуяс письыс пöрöдлiсны куимöс. На серти видзöдiсны, позьö оз заводитны лэптыны керкасö. Керка лэптöмсö быть колiс эновтлыны, чеглiс кö пöригас кöть öти пулöн йылыс, торйöн нин усьлiс кö чегöм йылыс пу вылас юрнас дiнланьыс. Мöд вонас бара пöрöдлiсны “зарон”. Тадзикöн вöчлiсны, кытчöдз ставыс эз артмыв лючки-бура. Артмылiс кö “зароныс” бура, то кык-куим лун мысти, мукöддырйиыс вежон мысти и быть помечöн пöрöдлiсны мукöд пусö. Пöрöдчöмсö ладмöдлiсны чинысь тöлысь кежлö (сэки пö керъясыс оз потласьны).

Тшупсьыны заводитлiсны рака тöлысьын. Медводдза тувсов тöлысьсö бöрйöмыс вöлi йитчöма вöр-ва садьмöм идеякöд, шондiа кадколаст заводитчöмкöд. Да нöшта рака тöлысьын (тувсов шондi бергöдчан лунö) важ комияслöн заводитчылiс выль во. Йöзкостса мöвпсямын тайö кыкнан лоöмторсö öткодявлiсны му пуксьöмкöд. Тшупсьылiсны пырджык профессионалъяс, но медводдзаысьсö быть керыштлiс выль керкалöн месайыс. Сiйö видзис первой чагсö медводдза кер визьсö фундамент вылö пыктытöдз. Чагсö сюйлiсны мудöд кер улас гöрд пельöсö. Тшупассö лэптiгас бура видзöдiсны, медым тагöсыс да матичыс веськалiсны улiсяньыс арталöмöн гозтöм визь вылö. Тагöссö пырджык вöчлiсны сизимöд да öкмысöд кер визь весьтö, матичсö – дас сизимöд да дас öкмысöд визь весьтö.

Кор тшупасыс вöлi дась, заводитлiсны бöрйыны керка места. Шудаöн чайтлiсны сэтшöм ин, кöнi сулавлöма нин керка (позис надейтчыны пöль-пöчьяслöн отсöг вылö). Бöрйылiсны кö выль ин, сiдзкö, кодлыкö колiс кольччыны овны важинас. Эз туй керка сотчöмин. Инсö бöрйылiсны “тöдысь” йöз, тунъяс; налöн гадайтчöмъяслысь тöдчанлунсö торйöн нин пасйылiсны перым-комияс. Зыряна медтшöкыда гадайтчылiсны кодзувкотъяс отсöгöн. Кодзувкотъяссö кодзувкоткар ëгнас тшöтш пуктылiсны сюмöд дозйö да кольлiсны вой кежлö бöрйöм инас. Вöлi кö бöрйöм иныс туяна, кодзувкотъясыс эз пышйывны сюмöд дозсьыс, а весиг ваявлiсны содтöд ëг. А мунлiсны кö да нулiсны сьöрсьыныс ëгсö, сiдзкö, сэнi керкасö лэптыны дзик эз туй. Перым-комияс гадайтчылiсны кодзувкотъяс отсöгöн сэк, кор кöсйылiсны лэптыны керкасö мöд сиктын. Керка лэптысьыс вöчлiс сюмöдысь куим ичöтик кöрöб да кольлiс найöс неыджыд костöн вой кежлö бöрйöм инас. Кöрöбъяссö пукталiгас сiйö шулiс: “Кöрöб улас кö местаыс шуда, мед кодзувкотъяс ваяласны кöрöбас ëг”. Мöд либö коймöд асывнас кöрöбъяссö бура видзöдалiсны. Ёга кöрöб местаыс артавсьылiс туянаöн. Вöлi кö ëгыс кык либö куимнан кöрöбас, бöрйылiсны сiйöс, кöнi ëгыс вöлi медуна. Кöть öти кöрöбын кö ëгыс эз вöв, бöрйöм местаыс эз туй. Сэсся важ кöрöбъяссö сотлiсны, вöчлiсны выльясöс да пуктылiсны найöс мöдлаö. Тадзи вöчлiсны, кытчöдз эз ладмыв гадайтчöмыс. Керка местасö бöрйöм бöрас месайыс бура гöститöдлiс тöдысьöс, козьнавлiс сылы ыргöн сьöм да колльöдлiс гортас.

Мöд сиктын керка лэптiгöн перым-комияс бöрйылiсны местасö и мöд ног. Урчитöм лун кежлö тун тшöктылiс керка лэптысьыслы пöжавны куим гöгрöс рудзöг нянь да дасьтыны неыджыд ыргöн распятие. Распятиесö туныс вермис вайны и ачыс. Урчитöм луннас водз асылö туныс локылiс клиент ордас да пуктылiс распятиесö ен пельöсö. Та бöрын месаньыс тунлöн тшöктöм серти вольсавлiс пызан вылас дöра да вайлiс нянь, сов да гадайтчыны пöжалöм няньяссö. Сэккостi месайыс öзтавлiс енпöвъяс весьтас сисьяс. Сэсся туныс кевмысис Енлы, корис месай-месаньыслысь неыджыд шабдi мешöк да пукталiс сэтчö няньяссö да распятиесö. Та бöрын туныс да месайыс подöн либö вöлöн мöдöдчылiсны сiйö сиктас, кытчö вöлi шуöма лэптыны керкасö. Бöрйöм местаас туныс тувъявлiс куим тув да заводитлiс гадайтчыны. Сiйö матыстчылiс öти тув дiнö, кевмысьлiс, шöпкылiс сöмын сылы тöдса нимкывъяс да медбöрын шулiс: “Местаыс кö бур да шуда, распятие да няньяс, усьöй вывлань банöн”. Та бöрын сiйö шуйга пельпом вомöныс пыркнитлiс мешöксьыс няньяссö да распятиесö. Тадзи сiйö вöчлiс куимысь. Куимнанысьсö кö няньясыс да распятиеыс усьлiсны шуöм серти, сiдзкö, керкасö позис сэнi лэптыны. Эз кö артмыв шуöм сертиыс, гадайтчылiсны мöд тув бердын. Гадайтчöмыс кö эз вöв ëна шуда, бöрйылiсны куим тув письыс сiйöс, код бердын няньясыс усьлiсны шуöм сертиыс унджыкысь. Вöлi кö нин гадайтчöмыс ëна шудтöм, тувъяссö нулiсны мöдлаö да гадайтчылiсны выльысь. Мыйöн öдйöджык сюрлiс туяна местаыс, сiйöн бурджыкöн сiйö лыддьыссьылiс.

Кöсйисны кö лэптыны керкасö ас сиктын, перым-комияс бöрйылiсны местасö картi отсöгöн. Пызан шöрö пуктылiсны öти картi, кодi пасйылiс важ керкасö, а сы гöгöр – мукöд картiсö, на пиысь öти пасйылiс выль керкасö. Сiйö картiыслöн усьöм серти гадайтчысьыс тöдмавлiс, кытчö колiс лэптыны керкасö: важ керка местаас либö кодарланьö сысянь, ылö-ö да с.в.

Керка местасö бöрйöм бöрын гадайтлiсны, кодарын колiс лоны водз пельöсыслы. Та могысь бöрйöминас нëльнан пельöсас тувъявлiсны тувъяс. Месайыс сувтлiс на костö шöрас да юр вомöныс шыбитлiс вывлань ичöтик гöгрöс нянь. Кутшöм тув дiнö матöджык усьлiс няньыс, сэтчö и шулiсны вöчны водз пельöссö. Гадайтлiсны куимысь. Та понда месайыс вермис маневрируйтны. Бöрйöм бöрас месайыс пызандöраын вайлiс черинянь да водка доз да пуктылiс водз пельöс местаас. Сэсся кевмысьлiс Енлы да чöсмöдлiс ставöс чериняньнас да водканас.

Керкасö заводитлiсны оклад панöмсянь. Комияс гöгöрволiсны окладсö эз öткодя: мудöд кер визьыс либö кык медводдза кер визьыс, некымын кер визь джодж весьтöдзыс. Сiдз ли тадз тöдчана вöлi медводдза кер визьсö фундамент вылö пуктöм. Медым вöлi тыр-бур олöм, мудöд кер визь улас водз пельöсас пуктылiсны посни сьöм, сьöла борд либö вöрса косысь борд; орчча пельöсас – мазi поз либö вурун тор; гöрд пельöсас – медводдза чагсö, кодöс месайыс видзис тшупсьыны заводитöмсяньыс; тагöс улас – китыр пызь. Водз пельöс улас пуктылiсны некымын ыргöн сьöм, некымын пöлöс сю да разнöй рöма вурун. Та бöрын месайыс вайлiс кодзувкотъясöс да пыркнитлiс найöс му вылас козиныскöд орччöн. Эз кö кодзувкотъясыс пыр жö пышйыны сэтысь, чайтлiсны, мый керкаыс лоö озыр да шуда. Перым-комияс, кыдзи и зыряна, гöрд пельöс улас пуктылiсны медводдза чагсö да неуна посни ыргöн сьöм.

Емва вылын окладсö панiгас керка месайыс вайлiс вöрысь ичöтик коз пу да садитлiс сiйöс тшупас пытшкас. Перым-комияс эз садитлыны коз пусö, а пуктылiсны тшупас водз пельöсас. Эжва катыдса комияс тшупас пытшкас садитлiсны пелысь. Вужъясяс кö пö пелысьыс, керкаыс лоö шуда. Печора катыдын прöстö сувтöдлiсны тшупас шöрас пелысь бедь. Татшöм жö сяма öбрад тöдлiсны и мукöд финн-йöгра войтыр (удмуртъяс, мордва), а тшöтш и асыввыв славяна. И зыряна, и перым-комияс окладсö вöчигас корлiсны попöс. Но сэсся лэптан керкалысь вежалунсö видзлiс ачыс месайыс. Окладсö вöчигас сiйö ачыс эз уджав, а бура видзöдiс, медым керъяс улас эз веськавны чагъяс. Торъя нин öпаснöйöн чайтлiсны, пуктылiс кö чагъяссö либö ош лыяс оклад улас тун. Та понда керка месайыс бура видзöдiс, медым найö, кодъясöс чайтлiсны тунъясöн, окладсö вöчигас эз матыстчыны тшупас дорас. Окладсö вöчöм бöрас керка лэптöмсö дугöдлiсны, месайыс озыра чöсмöдлiс отсасьысьяссö. Тшупас пытшкас гöннас вывлань вольсавлiсны бур ыж ку, сы вылö пуктавлiсны сëян-юансö. Сэсся ыж ку гöгöрыс пуксьöмöн сëйисны. Тайöн помасьлiс керка лэптан öбрадлöн медводдза этапыс, кодöс нуöдлiсны керкалы тыр-бур олöмсö могмöдöм могысь “увсяньыс”.

Мöд этапыслöн могнас вöлi керкалы тыр-бур олöм могмöдöм “вылiсяньыс”. Этапыс заводитчылiс матич лэптöмсянь. Бара жö дасьтылiсны уна сëян-юан. Перым-комияс сëйлiсны öбрада сëянсö матичсö лэптытöдзыс либö сы бöрын. Сëйлiсны кö матичсö лэптытöдзыс, керка джоджас вольсалöм ыж ку вылö пуктавлiсны сëянсö да топыда сëйлiсны. Сэсся месайыс кайлiс тшупас вылас да пуктавлiс матич позъясас разнöй рöма вурун да некымын ыргöн сьöм. Лэптылiсны матичсö, сувтöдлiсны колана местаö да вöчлiсны мукöд уджъяс (вöчлiсны йирк, лэптылiсны бöръя кер визьяссö, пукталiсны стрöпилöяс да с.в.). Кор сëйлiсны матичсö лэптöм бöрын, öбрадыс вöлi аслыспöлöсджык. Матич шöрас нинкöм кöртöдъясöн кöртавлiсны еджыд дöраö гаровтöм черинянь, месайыс пуктавлiс матич позъясас вурун да сьöм. Сэсся видзчысьöмöн, медым не пазöдны чериняньсö, лэптылiсны матичсö. Матичсö ладмöдöм бöрын кодлыкö уджалысьяс пиысь колiс отсöгтöг кавшасьны гöрд пельöс кузяыс вылiöдзыс. Вылiас сiйö кевмысьлiс Енлы да шондi ньылыд пондылiс мунны тшупас вывтiыс. Орчча пельöс вылас сiйö бара кевмысьлiс Енлы. Коймöд пельöс бöрас сiйö мöдöдчылiс гöрд пельöсланьыс. Кер шöрсяньыс сiйö вуджлiс матич вылас да мунлiс кöрталöм чериняньöдзыс. Сiйö пуктылiс чериняньсö юр вылас да шуйга кинас кутöмöн мунлiс гöрд пельöсланьыс. Сэнi сiйö бара кевмысьлiс, лэдзлiс юр вывсьыс чериняньсö да тшупас пельöстiыс лэччылiс муö. Чериняньсö юклiсны став уджалысьыслы. Дöраыс да кöртöдъясыс вичмылiсны чери няньсö судзöдысьлы. Тайö луннас сэсся эз нин уджавны. Ставöн мунлiсны керка месай ордö гöститны. Зыряна тшöтш жö кöртавлiсны матичас черинянь. Бöрыннас сiйöс судзöдлiсны да юклiсны уджалысьяс костын.

Йирксö вöчöм бöрын, бöръя кер визьяссö лэптöм бöрын, самечьяссö, шыридзьяссö да “князьсö” (конëксö) ладмöдöм бöрын позис шуны, мый керка лои лэптöма. Князя керсö пуктöм кузя керка месайыс бöръяысь гöститöдлiс уджалысьяссö. Посниджык уджъяссö сiйö вöчлiс ачыс гожöм чöжыс. Сöмын мукöддырйиыс корлiс плöтникъясöс. Месайыс кö кувсьылiс выль керка уджъяссö помалöм бöрын, но овмöдчытöдзыс на, сылöн котырыс кольччылiс овны важинас. Выль керкасö шулiсны шудтöмöн, сiйö вöлi овтöм. Коми эскöмъяс серти, татшöм керкаясас овмöдчылiсны пеж ловъяс, керкаясыс вöлiны öпаснöйöн сэнi узьмöдчысьяслы.

Выль керкаас вуджлiсны войын, вой шöр гöгöр. Вуджан кад кежлас важ керкаса олысьяс чеччылiсны, пасьтасьлiсны, медыджыд месаньыс вольсавлiс пызан вылас пызандöра, пуктылiс сы вылö нянь да сов, медыджыд месайыс öзтылiс енпöвъяс весьтас сись. Сэсся ставöн кевмысьлiсны Енлы. Та бöрын месайыс ен пельöсса енпöвсö сюйлiс питшöгас, восьтлiс гöбöч öдзöс да корлiс олысясö вуджны выль керкаö. Вуджлiс кö выль керкаас сöмын торйöдчысь пиыс, кевмысьöм бöрас бать-мамыс бурсилiсны сылысь котырсö енпöвйöн. Енпöвсö пиыс сюйлiс питшöгас. Выль керкаланьыс мунiгас медводзын восьлалiс месайыс. Киас сылöн вöлiны петук да курöг, бурджык сьöд. Либö киас вöлi енпöв, а петуксö да курöгсö нуис кодкö мöд. Вöлi кö вуджысьыс тырмымöн, сьöрсьыныс босьтлiсны и каньöс, тшöтш жö бурджык сьöдöс. Месаньыс нуис нянь да тыра нянь шомöс, кодöс дасьтылiс рытысяньыс на. Мукöдыс нуисны сов, пызандöра, часьяс, паньяс да мукöд коланатор. Посводзас пырöм мысьт месайыс лэдзлiс керкаас петуксö да курöгсö. Недыр мысти пырлiсны ачыс да котырыс. Мукöддырйиыс сiйö кольччылiс посводзас, кытчöдз петукыс эз пондыв горзыны. Керкаас пырöм бöрас месайыс сувтöдлiс енпöвсö ен пельöсас, восьтлiс гöбöчсö, корлiс сэтчö олысясö да восьтлiс юшка. Месаньыс вольсавлiс пызан вылас пызандöра да пуктылiс сэтчö нянь да сов. Сэсся ставöн кевмысьлiсны Енлы. Месаньыс ломтылiс пач. Пачсö быть колiс ломтыны важ керкаса сертиыс водзджык. Сэсся месайыс вайöдлiс важ керкасьыс подасö. Тайöн выль керкаö вуджан öбрадыс помасьлiс. “Горт космос” вöчöмыс да овмöдöмыс пö эштылiс.

Коми керкалöн, керка юкöнъяслöн символикаыс да керка пытшкöслöн символа регламентацияыс вöлiны пöшти асыввыв славяналöн кодьöсь жö. Керкалысь вылi юкöнсö пасйылiсны лэбач да пемöс символъясöн космослысь вылi юкöнсö моз жö: öклупеньясас лэбач-вöвъяс, йöра юръяс, йöра либö (войвыв комилöн) кöр сюръяс; лэбач мыгöра “курöгъяс”, кодъяс вылын кутсьылiсны лэбъяс да ва воргаяс. Керка ортсыса резьбаын вевтыртiсны шондi символъяс (уна коръя розеткаяс да с.в.). Символъяссö гижтылiсны тшöтш жö керкалöн вылi юкöнас, вевт улас. Матичыс юклiс керкасö кык пельö. Диагональ кузяыс паныда сулавлiсны гöрд пельöс да пач. Гöрд пельöсладорыс вöлi мужичöй джынйöн, а пачладорыс – нывбаба джынйöн. Пачыскöд орччöн вöлi гöбöчö пыранiн. Гöбöчыс öткодявсьылiс муувса муюгыдкöд (космослöн улi юкöнкöд). Зыряналöн преданиеяс серти, гöбöчас коркö гуавлiсны кулöмаясöс. Татшöм сяма жö сюжет эм и перым-коми мойдкывъясын. Öти перым-коми мойдын öти нывкаöс кöсйисны сетны рöдня саяс. Сiйö пырö гöбöчö, шыöдчö мам-му дорö да веськалö муувса муюгыдö. Куття дырйи гадайтчигöн гöбöч пырыс позис йитчыны мукöд муюгыдъяскöд. Сэк жö гöбöч пыр позис инмöдчывны мулöн ловзьöдан вын дiнö. Тадз, перым-коми мойдын öти челядьтöм пöль вöчис кыдз пу чуркаысь кагаöс да лэччöдiс сiйöс гöбöчас, и кагаыс ловзис. Чайтлiсны, мый гöбöчын либö пач сайын олö олыся.

“Ыджыд” космослöн тэчасын керка вöлi сылöн юкöнöн, но керкалöн вöлi и кутшöмсюрö асшöрлун. Шуам, сiйöс медбура видзисны контактъясысь мöдар югыдкöд да мöдар югыдсаяскöд. Öдзöсъяс, öшиньяс, пач трубаяс либö дымöвöлöкъяс, кытi керкаö вермисны пырны пеж ловъяс, колiс видзны пöдсаöн. Бурджыка видзöм могысь на бердö пуктылiсны вуджöръяс: сир черлыяс, куриньга (косьтöм сьöдбöж тушаяс либö лысьöмъяс), тусяпу росъяс да с.в. И мöдарö, кор колiс йитчыны “ыджыд” Космосса муюгыдъяскöд, йитчылiсны буретш тайö “öпаснöй зонаяс” пырыс. Тадзи вöлi, шуам, вежадырся гадайтчигъясöн. Медым кулöмалöн лолыс лючки вуджис “мöдар югыдö”, быть колiс восьтыны öдзöсъяс, öшиньяс да юшкаяс.

Литература: Жеребцов 1971, Климов 1991, Налимов 1907, Рогов 1858, Сидоров 1924, Супинский 1935, Янович 1903.

Н. Конаков
КЕРÖМ уэ., шс.; керэм вэ.; карöм изь., печ., уд.; кимöститчöм шс., лл.; киместитэм вэ.; нокöм вэ., лл., уд.; нокэм вэ.; тойсьöм вэ. Видзöд тшыкöдöм.
КИКИМЕРА вэ., печ., скр., шс.; кикимора п.-к.; титимера уэ., печ., скр., шс.; титимора п.-к.; шышымер (< роч) – гортса лëк вöчысь лов.

Комияс эскылiсны, мый гортса бур ловъяс кындзи (Олысь) эм и лëк вöчысь лов кикимера. Сiйö овмöдчылiс керкаын да дöсадитчылiс олысьясыслы. Чайтлiсны, мый выль керкаö кикимерасö овмöдлiсны плöтникъяс, кодъясöс месайыс мыйöнкö дöзмöдöма. Та могысь найö вийöдлiсны чаг вылö некымын вир войт шуйга чаль чуньсьыс да дзеблiсны чагсö тшупас пытшкас. Медым татшöмыс эз ло, керкаас овмöдчысьясыс бура корсисны-чукöртiсны став чагсö да сотiсны пачын. Но мукöддырйиыс тайö лëк ловыс овмöдчö и важ керкаö, да вöтлыны сiйöс зэв сьöкыд.

Пырджык кикимера шыблалö кöлуй да шумитö войын. Мукöддырйиыс пö шумыс вöлöма сэтшöм ëн, мый олысьясыслы ковмöма эновтны керкасö.

Литература: Попов 1859, Попов 1938, Янович 1903.

Н. Конаков
КИ-КОК МУРТАЛÖМ быдлаын – висьöм бурдöдöм либö тшыкöдöм бырöдöм мортлысь тушасö мурталöм пыр.

Збыльысьсö тайö дзонь комплекс, кодi öтувтö диагностическöй да бурдöдан-магияа ритуалъяс. Найö мыджсьöны мортлысь тушасö быдсяма мурталан ног вылö. Чайтöм, мый туша мурталöм имитö мортлöн аскылöмлы, тöдчö уна эскöмын да öлöмын. Комияслöн быдлунъя олöмын и öнi на эм öлöм муртавны ловъя мортöс, сы вöсна мый ковтöг мурталöмыс вермас висьмöдны либö тшыкöдны. Зыряна шуöны, мый “мурталöны сöмын кулöмаöс, медым вöчны горт”. Пасъям, мый дзебан öбрад дырйиыс збыльысь вöчöны кулöмалысь “муртöс” (вöсни пу рейка либö туша кузяыс сунис), кодöс бöрыннас пуктöны гортъяс либö гу выв крестыскöд орччöн. Муртöссö крест дiнас пуктöмсö пасйöма удораса комияслысь. Татшöм пу муртöсыс гöгöрвосьö и кулöмалöн вуджöрöн. Тадзи жö вöчлiсны и перым-комияс: мужичöйлы гортъяс пуктылiсны туша кузьтаыс сунис да шулiсны: “со тэныд пöв, гöтыртö эн виччысь”. Тадзи кöсйисны видзны ловъяясöс кулöмалöн дöсадитчöмысь (муртöсыс, буракö, вöлi кулöмалысь гöтырсö символа вежысьöн). Кулöмалöн символа муртöсöн вöлi и сылöн вöньыс. Вöньсö пуктылiсны горт пыдöсас туша пöлöныс. Печораса комияс гортсö нуигас öшöдöны сiйöс покойник потш вылö. Дзебöм бöрын потшсö бöр вайöны сиктас да видзöны гу выв крестъяс вöчалысь мастерлöн керка стенын мöд дзебигöдз. Видлалан тема контекстын тайö потшсö позьö шуны став кулöмаыслöн символа муртöсöн.

Челядьöс эз позь муртавны, сы вöсна мый кагасö пö верман тшыкöдны и сiйö висьмас либö “оз мöд быдмыны”. А. С. Сидоров пасйö, мый та понда жö комияс эз юасьлыны челядьлöн стöч арлыд йылысь. Татшöм ногöн пö позьö торкны челядьлысь нормальнöй сöвмöмсö и найö сэтшöмöн и колясны, оз мöд содны ни выныс, ни сьöктаыс, ни вежöрыс. Öпаснöй “мурталöмöн” видлавсьылiс и му вылын куйлысь кага вомöн воськовтöм. Комияс шуöны: кок вомöныс воськовтан – кокыс оз мöд быдмыны, ки вомöныс – киыс, мыш вомöныс – мышкыс. “Мурталöмсö” да “муртöссö” символа гöгöрвоöмыс бура петкöдчö эскöмъясын мурталан инструментъяслöн магияа вын йылысь: шуам, В. П. Налимовлöн материалъяс серти, лëк тунысь медбура видзис безмен. Тайö чайтöм-гöгöрвоöмъяслöн типологическöй параллель эм и эстъяслöн традицияа культураын: тшыкöдöм кагаöс веситлiсны безменöн, медым бырöдны пеж вынъяслысь имитöмсö.

Комияслöн магияын да йöзкостса медицинаын мортöс мурталöмыс абу сöмын диагностическöй процедура, но и морт вир-яйлы имитанног, код отсöгöн бырöдлiсны висьöмъяс либö вомидз. Колян нэмын висигöн перым-комияс вöчлiсны специальнöй гартлöсöн гартöм сись. Ыдждаыс вöлi разнöй: мортыслы кö вöлi сьöкыд, сисьсö вöчлiсны туша джудждаыс, висис кö киыс – ки кузьтаыс, юрыс кö – юр кызтаыс. Висьöмъяслöн этиология йылысь универсальнöй чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, унджык висьöмыслöн помкаыс сыын, мый торксьö морт организм тэчаслöн дзоньлуныс да пропорциональностьыс. Та вöсна тшöкыда диагноз пуктiгöн мурталöны морт органъяслысь симметричностьсö. Дзоньлун коланлунсö тöдчöдöма и коми эскöмын, мый весиг видзчысьтöг керыштöм чунь колö новлыны сьöрсьыд вуджöр туйö.

Диагноз пуктiгöн да мурталiгöн тöдысь тшöкыда вöчлiс нарошнöй, индивидуальнöй муртöс. Тадз, шуам, юр мурталiгöн тöдысь гаровтлiс висьысьлöн юр гöгöрыс вöнь, дöра вундас либö сунис да шомöн пасйылiс кöсича, кымöс да балябöж весьтсö. Пасъяс сертиыс видзöдiс, ëна-ö вешйöма юр лыыс. Чайтлiсны, мый юр лы вешйöмсьыс висьö-бергöдчö юр да восöдö. Сэсся тöдысь веськöдiс висьысьлысь юрсö: дергайтiс юрас гаровтöм чышъян помъясöдыс либö пож отсöгöн, кодöс висьысьыс кутiс пиньяснас. Мортыс кö збыльысь висис, бурдöдан öбрад бöрас муртöссö быть колiс сотны пачын.

Фольклор да этнография тöдмöгъяс серти, комияслöн эм некымын ки-кок мурталан öбрад вариант. Ки-кок муртавлiсны тшыкöдöм бырöдöм могысь. Пырджык öбрадсö вöчлiсны ичöт челядькöд, медым бырöдны тшыкöдöмсö. Верстьö морт водтöдлiс кагасö пидзöс вылас да кывнас видлiс юр пыдöссьыс ньылöм кöрсö – “сола кö, сiдзкö, кагаыс висьö”. Кагаöс водтöдлiсны кынöм вылас да некымынысь йитлiсны мыш саяс веськыд кисö шуйга коклябöрыскöд да шуйга кисö веськыд колябöрыскöд. Сэсся сьöлыштлiсны кагалöн кок костас да шулiсны нимкыв: “мун саридз сайö, Курьи-Марьи, кытчö оз волы перна новлысь”. Верстьö мортлысь ки-коксö муртавлiсны пывсянын, кöнi тшöтш и пывсьöдчылiсны. Чайтлiсны, мый ки-кок мурталiгöн позьö тöдмавны висьöмлысь збыль помкасö: судзöдчис кö висьысьыс шуйга кинас мыш сайтiыс веськыд коклябöрöдзыс да веськыд кинас шуйга коклябöрöдзыс, сiдзкö, висьöмыс вöлi эз вомидзысь, а мыйыськö мöдторйысь.

Öнiя кадö ичöт челядьлысь ки-коксö бать-мамыс мурталöны накöд ворсöдчöм могысь. Но быдлаын чайтöны, мый кагалöн нормальнöй сöвмöмын тайö зэв тöдчана профилактика боксянь.

Литература: Налимов 1908, Сидоров 1928, Смирнов 1891, Янович 1903, АЧМ, ОУ ЧМ.

В. Шарапов
КИНЯУВ быдлаын; кыняув лл.; кинюв вэ.; кинюл вэ.; кунувт уд., изь.; кунул уд.; сой горув быдлаын.

Уна Войвывса да Сибирса войтырлöн традицияа чайтöм-гöгöрвоöмъясын мортлöн киняулыс чужтан вына. Ортсыса öткодьлун сертиыс сiйöс тшöкыда öткодялöны нывбабалöн кага чужтан органкöд. Тадз, шуам, нывбабалысь йöзлы тыдалана киняувсö комияс мукöддырйиыс шмонитана нимтöны гöна ляпаöн (Емва, Эжва катыд), гöна тупыльöн (Луза-Летка). Тадзи жö мужичöйяс нимтöны верстьö нывбабалысь вульвасö. Мансилöн антропогоническöй мифъяс серти, мортлöн яндзимыс первосö вöлöма киняулас. Алтайса тюркъяслöн фольклорын висьтавсьö эменгендеръяслöн (шемöса веськöдлысьяс) чужöм йылысь дзонь нывлöн киняулысь. Эвенкъяслöн эскöмъяс серти, му месань видзлöма вöрпаяслöн гöн торъяса кучик нопсö киняулас, а шаман ветлöма камлайтiгас сы дорö гусявны мындакö гöн, мед вайны вöрö. Вöрас гöнъяссьыс артмылöмаöсь збыль вöрпаяс. “Грекö вöйтöг сьöктöм” либö “шемöса чужтöм” мотив эм и коми мифъясын му пуксьöм йылысь: косысь-мам пöжö пиянсö (бöрыннас вокъяс-демиургъяс) бордъяс улас, сiдзкö, артмö мый киняулас.

Киняув йылысь мифа чайтöм-гöгöрвоöмъяс тöдчöны и поптöг важ крестлы юрбитысьяслöн устнöй преданиеясын. Печора вылын налысь гижöма апокриф, кöнi висьтавсьö Мезöслöн шемöса чужöм йылысь Енмамлöн киняулысь: “Енмамлöн киняулыс вом моз воссис, сэтысь Марья пи (Кристос, сiдзкö) и петiс”. Водзöсö висьтавсьö, мыйла сiдзсö оз позь вöчны йöзлы: “...водзсö и нывбабаяс сiдзи чужтылiсны, но киняулыс зэв дзескыд и уна челядь чужигас кувлiсны. Та вöсна Енмам шуис не чужтыны сiдзсö, а Ен индiс та вылö мöд места”. Тöдчöдöма, мый “вежа лов петiс веськыд киняулысь – быд мортлöн веськыд киас олö Ен, а шуйгаас бес – сэтысь эз вермы петны”. Эжватас комияс шуöны, мый “чардби виö мортöс, кор сылöн киняулас Омöль”. Печораса эскöмъяс серти, тунлöн киняулас вермас лоны шева. Тайöн позьö гöгöрвоöдны комияслысь лёк видзöдлас жест вылö, кодöс шуöны кикимльöс койыштны либö кимльöскивыв – быттьö шыбитан мыйкö киняувсьыд. Кодлыкö кимльöскивыв ва либö юантор кисьтiгöн пö мортсö кедзовтан либö сиан сылы лëк. Традицияа ворсöмъясын, кор верстьöяс шмонитана гильöдöны ичöт челядьöс, киняувсö öткодялöны жар пывсянкöд, пуан вакöд либö бикöд. Öтл.: кунлöс кывлöн кык вежöртас – 1. дöрöм киняулö вурöм пилич да 2. пачлöн водз пельöсъясыс, кытчö куралöны жарсö.

Киняув лоö быттьöкö мортлöн пытшкöс да ортсы органъяс костын. Тайö мотивируйтö киняув функцияяслысь символическöй гöгöрвоöмсö коми йöзкостса медицинаын. Чайтöны, мый бурдöдчанторъяс да тунасян зелляяс бурджыка имитöны висьысь организмлы, мавтны кö найöс веськыда мортлы киняулас. Зыряналöн эскöмъяс серти, мортлы киняулас мавтöм кутшöмкö тунасян зеллялöн “эм пöртны верман вын”. Радейтчан магияын радейтана мортöс этшъян зеллясö дасьтöны тшöтш и киняулын. Öбрадъясын да быдлунъя олöмын торъя ин босьтö киняувсö символическöй оформляйтöм – верстьö мортлöн дöрöм киняулö быть вурöны торъялана, пырджык гöрд рöма клин (кумлöс, кунлöс). Дзебан да пыртчан дöрöмö кунлöссö оз вурны. Сибирса рочьяс, мöдарö, кунлöссö пуктылiсны буретш дзебан дöрöмö, но öти боксö кольлiсны вуртöг. Ритуальнöй паськöм вуран традицияяслысь символическöй аспектсö типология боксянь позьö öткодявны видзысь ловлöн пу мыгöрö олöм “пöльтан” ритуал символикакöд, кор олöмсö да ловсö “пöльыштлiсны” онгонлöн киняулас вундöм розьясöд (сал., юг. хантъяс).

Талун на перым-комияс, а тшöтш и сыктывса, эжваса да печораса комияс кагалы, кор сiйö кöсйö тöдмавны, кыдзи чужис, вочавидзöны: “Тэ петiн менам киняулысь.”.

Литература: Анисимов 1958, Грен 1925, Доронин 1947, Дьяконова 1976, Заварин 1870, Конаков 1997, Лукина 1990, Львова да мукöд 1989, Плесовский 1972, Шарапов 1996, Sharapov 1993, АЧМ, ИИ ЧМ, ЛГ ЧМ.

В. Шарапов
КИ ПÖЛА емваса – лëк вöчысь лов.

Ки пöла воштiс кисö, кор веськалiс лэчкö. Вöралысь аддзис орöм кисö, петитчöмöн нуис да шыбитiс сiйöс бипурö. Киыс сотчис.



Литература: Старцев 1929.

Н. Конаков
КИРИК-УЛИТА ЛУН – важ ног сора 15. лун.

Кирик-Улита лун Зьöвсьöртын вöлi öбвет праздникöн. Предание серти, сиктыслöн катыдпомас коркö лоöма пöжар, сотчöмаöсь ид кöдзасъяс, муртса абу сотчöма турун. Но кор сиктсаясыс петöмаöсь Кириклöн да Улиталöн иконаöн, зэрмöма, и пöжарыс кусöма. Войдöр тайö луннас Зьöвсьöртын ветлöмаöсь иконаöн часовнясянь казьтылан крестöдз.



Литература: Конаков 1993.

Н. Конаков



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет