Plasma generator
Устройство, создающее из нейтральных веществ потоки низкотемпературной плазмы.
См. также плазмотрон.
Плазмалық генератор
Plasma generator
Бейтарап заттардан төмен температуралы плазма ағынын тудыратын құрылғы.
Сон. қ. қараңыз: плазмотрон.
|
Генератор термомеханический Thermomechanical generator
Радиоизотопный источник электрической энергии, в котором тепловая энергия распада радионуклидного топлива преобра-зуется в механическую энергию с последу-ющим преобразованием в электрическую.
|
Термомеханикалық генератор Thermomechanical generator
Электр энергиясының радиоизотопты көзі, мұнда радионуклидті отын ыдырауының жылулық энергиясы кейінірек электр энергиясына айнала отырып механикалық энергияға түрленеді.
|
Генератор термоэлектрический
Thermoelectric generator -
Устройство для непосредственного преобразования теплоты в электрическую энергию; изготовляется на основе термоэлементов; особенно эффективен при использовании тепла, выделяющегося во время работы ядерных реакторов, ракетных двигателей и др.
|
Термоэлектрлік генератор
Thermoelectric generator -
Жылу энергиясын тікелей электр энергиясына түрлендіруге арналған құрылғы; термоэлементтер негізінде жасалынады; әсіресе ядролық реакторларының, ракета қозғалтқыштарының және басқа жұмыстары кезінде бөлінетін жылуды қолдану кезінде аса тиімді.
|
Генератор радиоизотопный термомеха-нический
Radioisotope thermomechanical generator
Радиоизотопный источник электрической энергии, в котором тепловая энергия распада радионуклидного топлива преобразуется в механическую энергию с последующим преобразованием в электрическую.
|
Радиоизотопты термомеханикалық гене-ратор
Radioisotope thermomechanical generator -
радионуклидті отынның жылулық ыдырау энергиясы механикалық энергияға түрленіп, одан әрі электрлік энергияға айналатын, электр энергиясының радиоизотопты көзі.
|
Генерация носителей заряда в полупроводниках
Carrier generation in semiconductors
Появление электронов в зоне проводимости и дырок в валентной зоне.
|
Жартылайөткізгіштердегі заряд тасымал-даушыларды генерациялау
Carrier generation in semiconductors
Өткізгіштік аймақта электрондардың және валенттік аймақта кемтіктердің пайда болуы.
|
генерация носителей заряда тепловая / thermal generation, thermal carrier ggeneration– происходит под действием теплового движения атомов кристаллической решетки. См. также носители заряда
|
жылулық заряд тасымалдаушыларды генерациялау / thermal generation, thermal carrier ggeneration – кристаллдық тор атомдарының жылулық қозғалысы әсерінен жүзеге асады. Сонымен қатар заряд тасымалдаушыларды қараңыз.
|
Гетеродиффузия
Heterodiffusion
Диффузия (как объёмная, так и поверх-ностная) в среде, состав которой не совпа-дает с составом диффундирующих атомов.
|
Гетеродиффузия
Heterodiffusion
Құрамы диффузияланатын атомның құрамымен сәйкес келмейтін ортадағы диффузия (көлемдік те, беттік те).
|
Гетероге́нность
Heterogeneity
Степень различия элементов некоторого ансамбля между собой.
См.также система гетерогенная.
|
Гетерогендік
Heterogeneity
Қандай да бір ансамбльдің элементтерін бір-бірінен ерекшелеу дәрежесі.
Сон. қ. қараңыз: гетерогендік жүйе.
|
Гетеропереход
Heterojunction, heterogeneous junction
Контакт двух различных по химическому составу полупроводников.
|
Гетероөту
Heterojunction, heterogeneous junction
Химиялық құрамы әр түрлі екі жартылай өткізгіштің түйіскен жері
|
Гетероэпитаксия – см. ст. эпитаксия
|
Гетероэпитаксия – эпитаксияны қараңыз.
|
Геттеры
Getters
Вещества способные связывать газы (кроме инертных) в результате химического взаимодействия или адсорбции. Используются для создания, поддержания или повышения вакуума в вакуумных приборах или системах, для очистки инертных газов от примесей. Применяют распыляемые (испаряющиеся) и нерас-пыляемые (неиспаряющиеся) геттеры. К первым относится барий, связывающий газы в результате химического взаимо-действия, как в газовой фазе, так и после осаждения на стенках прибора. Его произ-водят в виде контейнеров-пилюль (Ba в железной, никелевой или медной оболочке, техническое название соответ-ственно феба, ниба, куба), сплавов с Al, Th, Ti, Ta, Be (например, сплав Ba c Al с добавками Ni под названием “альбани”) либо в виде химических соединений, которые легко розлагаются с выделением Ba.
Нераспыляемые геттеры – Ta, Ti, Zr, Nb, Th, а также La, Ce и другие редкоземельные элементы. Они связывают газы главным образом в результате растворения или адсорбции. Эти геттеры помещают в приборы в виде покрытий из тонкодисперсного порошка на поверхности деталей, пористых таблеток, трубок, колец и т.д., либо из них изготовляют детали приборов.
|
Геттерлер
Getters
Химиялық әсерлесу немесе адсорбция нәтижесінде газдарды (инертті газдардан басқа) байланыстыруға қабілетті заттар. Вакуумдық приборларда немесе жүйелерде вакуумды жасау, қолдау және арттыру үшін, инертті газдарды қоспалардан тазарту үшін қолданылады. Тозаңданатын (буланатын) және тозаңданбайтын (буланбайтын) геттерлер қолданылады. Біріншіге газ фазасында, сондай-ақ прибор қабырғасында қонғаннан кейін де химиялық өзара әрекеттесу нәтижесінде газдарды байланыстыратын барий жатады. Оны контейнер-пилюль түрінде (темір, никель немесе мыс қабықшасындағы Ва, техникалық атауы сәйкесінше феба, ниба, куба), Al, Th, Ti, Ta, Be балқымалары (мысалы, Ni қоспасы бар Ba Al балқымасы “альбани” деп аталады) түрінде немесе Ва бөле отырып, жеңіл ыдырайтын химиялық байланыс түрінде өндіреді.
Тозаңданбайтын геттерлер - Ta, Ti, Zr, Nb, Th, сонымен қатар La, Ce және басқа сирек кездесетін жер элементтері. Олар негізінен газдарды еріту немесе адсорбция нәтижесінде байланыстырады. Бұл геттерлерді құралдарға бұйым бетіне, кәуек таблеткаларағы, трубалардағы, сақиналарға жұқадисперсі ұнтақ жамылғылар түрінде қондырады, немесе олардан құрылғы бұйымдарын жасайды.
|
Гига-
Giga- (от греч. Gigas - гигантский)
Приставка для образования наименований кратных единиц, по размеру равных 109 исходным единицам.
|
Гига-
Giga- (грек тілінен ауд. Gigas - өте үлкен)
Өлшемі бойынша кіріс бірліктері 109
тең қысқы бірліктер атауларын түрлендіруге арналған қондырғы.
|
Глубина выгорания (я́дерного то́плива)
Burnup
Доля первоначального количества ядер данного типа, которые испытали ядерное превращение в реакторе при воздействии нейтронов (выражается в процентах).
|
Жанудың тереңдігі (ядролық отынның)
Burnup
Реакторда нейтрондардың әсерімен ядролық түрленуге ұшыраған, берілген типтегі бастапқы ядро мөлшерінің үлесі (пайызбен көрсетіледі).
|
Глубина́ вы́хода распыляемых а́томов эффекти́вная
Effective emission depth of sputtered atoms
Предельное расстояние от поверхности, на котором может располагаться атом твёрдого тела, обладающий ненулевой вероятностью покинуть его в результате воздействия распыляющей частицы.
См.также распыление твёрдых тел.
|
Тозаңдалатын атомның эффективті шығыс тереңдігі
Effective emission depth of sputtered atoms
Тозаңдандырушы бөлшектердің әсерінен қатты денені тастап кету ықтималдылығы нөлден өзгеше атомның сол қатты дене бетінен ең алыс орналаса алатын шектік қашықтығы.
Сон. қ. қараңыз: қатты денелердің тозаңдалуы.
|
Гомогенизация сплавов
Homogenization (от греч. Homogenes – однородный), diffusion annealing, homogenizing of alloys
Создание однородной (гомогенной) структуры в сплавах путем ликвидации структурных или концентрационных микронеоднородностей, образующихся при кристаллизации, металлизации и т.д.
|
Балқымаларды гомогендеу
Homogenization (грек тілінен ауд.. Homogenes – біртекті), diffusion annealing, homogenizing of alloys
Қорытпаларда кристаллдау, металлдау кезінде түзілетін құрылымдық немесе концентрацияланған микро біртексіздіктерді жою арқылы біртеккті (гомогенді) құрылым жасау.
|
Гомоге́нность
Homogeneity
Степень сходства элементов некоторого ансамбля между собой.
См. также система гомогенная.
|
Гомогендік
Homogeneity
Қандай да бір ансамбль элементтерінің өзара ұқсастық дәрежелері.
Сон. қ. қараңыз: гомогенді жүйе.
|
Гомоэпитаксия – см. ст. эпитаксия.
|
Гомоэпитаксия – эпитаксия бетін қараңыз.
|
Горелка плазменная
Plasma burner, plasma torch
Прибор для нагревания материалов и изделий с помощью плазмы, в котором газ превращается в плазму путем передачи ему электрической энергии от внешнего источника с помощью дуги. По существу синоним термина «плазмотрон дуговой» (см. ст. плазмотрон). Прибор распространен в химической промышленности, электро-технике, машинастроении и некоторых других отраслях.
|
Плазмалық жылытқыш
Plasma burner, plasma torch
Газ сыртқы көзден доға көмегімен электр энергиясын алу арқылы плазмаға түрленетін плазма көмегімен өнімдер мен материалдарды жылытуға арналған құрылғы. Негізінде «доғалық плазмотрон» (плазмотрон бетін қараңыз) терминінің синонимі. Құрылғы химиялық өнеркәсіпте, электротехникада, машинақұрылысында және кейбір салаларда кеңінен таралған.
|
горелка косвенного нагрева / nontransferred-are plasma torch – плазменная горелка, в которой основная дуга удерживается между двумя или несколькими электродами.
|
жанама жылыту жанарғы/ nontransferred-are plasma torch –негізгі доға екі немесе бірнеше электродтар арасында ұсталатын плазмалық жанарғы.
|
горелка прямого нагрева / transferred arc plasma torch – горелка, где основная дуга удерживается между внутренним электродом и изделием, которое служит наружным электродом.
|
тікелей жылыту жанарғы/ transferred arc plasma torch – сыртқы электрод қызметін атқаратын бұйым мен ішкі электрод арасында ұсталатын жанарғы.
|
горелка с вынесенной дугой / superimposed-arc plasma torch – горелка косвенного нагрева, в которой создаваемая плазма проводит электрический ток между соплом горелки и обрабатываемым изделием, являющимся внешним электродом.
|
шығарылған доғасы бар жанарғы/ superimposed-arc plasma torch – жасалатын плазма сыртқы электрод болып табылатын, өңделетін өнім мен жанарғы мойны арасында электр тогын өткізетін, жанама қыздыру жанарғысы.
|
горелка с ламинарным потоком плазмы / laminar plasma torch - горелка, работа которой характеризуется ламинарным течением плазменной струи.
|
ламинарлық ағымды плазмалы жанарғы/ laminar plasma torch - жұмысы плазма ағынының ламинарлық ағысымен сипатталатын жанарғы.
|
горелка с турбулентным потоком плазмы / turbulent plasma torch - горелка, работа которой характеризуется турбулентным течением плазменной струи.
|
турбулентті ағымды плазмалы жанарғы/ turbulent plasma torch - жұмысы плазма ағынының турбуленттік ағысымен сипатталатын жанарғы.
|
Горючее ядерное — то же, что топливо ядерное.
|
Ядролық жанармай- ядролық отын секілді.
|
Гравирование ионное
Ionicetching
Нанесение упорядоченного рельефного рисунка на поверхность твердого тела распылением его пучком ускоренных ионов. Процесс может осуществляться через маску или путем использования сфокусированного управляемого пучка.
|
Иондық бедерлеу
Ionicetching
Қатты дене бетіне оны үдетілген иондар шоғымен тозаңдандыру арқылы реттелген бедерлі сурет салу. Процесс маска арқылы немесе фокусталған басқарылатын шоқты қолдану арқылы іске асырылуы мүмкін.
|
Границатвёрдого тела
Boundary of a solid body
Поверхность, образованная совокупностью атомов и заключающая внутри себя вещество, удовлетворяющее определенным условиям (например, имеющее определен-ный состав, фазу, ориентацию кристал-лической решетки и т.д.).
граница антифазная / antiphaseboundary— плоская граница внутри сверхструктуры, по обе стороны от которой находятся атомы одного сорта, тогда как для сверхструктуры характерно чередование атомов разного сорта. Дефект кристаллической решетки.
граница высокоугловая / high (large)-angleboundary — граница, по обе стороны от которой разориентация кристаллических решеток составляет более 10-15°.
граница зерна / grain boundary — поверх-ность, по обе стороны от которой крис-таллические решетки различаются прос-транственной ориентацией. Поверхностный дефект кристаллической решетки.
граница когерентная / coherentphase-boundary — межфазная граница, на которой атомные плоскости одной фазы переходят, не прерываясь, в другую фазу, так что атомы на границе принадлежат одновремен-но кристаллическим решеткам двух фаз.
граница кручения / twistboundary — малоугловая граница, образованная стенками винтовых дислокаций.
граница малоугловая / low (small)-angleboundary — граница, по обе стороны от которой разориентация кристаллических решеток составляет условно менее 5°. Малоугловые границы образованы системами дислокаций, в простейшем случае это — стенки дислокаций (см. субграница). К границам малоугловым относятся все границы субзерен.
граница межзеренная / grainboundary — поверхность раздела между различно ориентированными областями (зернами) поликристалла.
граница межфазная / interface, phaseboundary — граница между кристаллами, принадлежащими разным фазам.
граница наклона / tiltboundary — малоугловая граница, образованная стенками краевых дислокаций.
граница полукогерентная / semi-coherentboundary — межфазная граница, на которой несоответствие решеток двух фаз компенсируется за счет дислокаций, причем граница между дислокациями остается когерентной.
граница произвольная (некогерентная) / randomboundary, incoherentboundary — граница зерна с низкой плотностью совпадения узлов и высокой энергией.
|
Қатты дене шекарасы
Boundary of a solid body
атомдар жиынтығынан тұратын және ішінде белгілі бір шарттарды қанағаттандыратын заттан тұратын (мысалы, белгілі бір құрамға , фазаға, кристалл торының бағдарлануына ие және т.б. қасиеттерге ие) бет.
антифазалы шекара/ antiphaseboundary әртүрлі сұрыпты атомдардың кезектесуі тән асқын құрылыммен салыстырғанда, екі жағынан дабір сұрыптың атомдары орналасқан асқын құрылымның ішіндегі жазық шекара. Кристалл торының ақауы.
жоғарыбұрышты шекара/ high (large)-angleboundary - екі жағында кристалл торларының бағдарлануы 10-15°-тен артық шаманы құрайтын шекара.
дәнек шекарасы/ grain boundary — екі жағынан кристалл торы кеңістіктік бғадарлануымен ерекшеленетін бет. Кристалл торының беттік ақауы.
когерентті шекара/ coherentphaseboundary бір фазаның үлкен жазықтықтары үзілместен келесі фазаға өтетін, яғни шекарадағы атомдар бір уақытта екі фазаның кристалл торларына тән болатын фазааралық шекара.
бұралу шекарасы/ twistboundary винтті дислокациялар қабырғаларынан түзілген аз бұрышты шекара.
аз бұрышты шекара/ low (small)-angleboundary екі жағынан да кристалл торларының бағдарлануы шартты түрде 5°-тан артық бұрыш құрайтын шекара. Аз бұрышты шекаралар дислокациялар жүйелерінен түзілген, ал қарапайым жағдайда- бұлар дислокациялар қабырғалары (субшекараны қараңыз). Аз бұрышты шекараларға субдәнектердің барлық шекаралары жатады.
дәнекаралық шекара/ grainboundary поликристалдың әртүрлі бағдарланған облыстарының (дәнектерінің) арасындағы бет
фазааралық шекара/ interface, phaseboundary әртүрлі фазаларға жататын кристаллдар арасындағы фаза.
еңкею шекарасы tiltboundary шектік дислокациялар қабырғаларынан түзілген аз бұрышты шекара.
жартылай когерентті шекара/ semi-coherentboundary екі фазаның торларының сәйкес келмеуі дислокациялар есебінен компенсацияланатын, дислокациялар арасындағы шекара когерентті болып қалатын фазааралық шекара.
кездейсоқ шекара/ randomboundary, incoherentboundary түйіндердің сәйкес келу тығыздығы төмен және жоғары энергиялы дәнек шекарасы.
|
Грэй
Gray
Единица поглощённой дозы и кермы (Гр). 1 Гр равен дозе излучения, при которой облучённому веществу массой 1 кг передаётся энергия любого ионизирующего излучения, равная 1 Дж. 1 Гр=1 Дж/кг= 100 рад.
См. также керма.
|
Грэй
Gray
Жұтылған доза мен керма бірлігі (Гр). 1Гр массасы 1кг болатын затқа берілетін энергиясы 1Дж-ға тең болатын кез-келген иондаушы сәуле знергиясы берілетін сәулелену дозасына тең. 1Гр=1Дж/кг=100рад.
Сон. қ. қараңыз: керма.
|
Д
Давление
Pressure
Физическая скалярная величина, харак-теризующая напряженное состояние сплош-ной среды, равная отношению перпенди-кулярной составляющей силы, равномерно распределенной по поверхности тела, к площади этой поверхности
|
Қысым
Pressure
Дененің беті бойынша бірқалыпты таралған күштің перпендикуляр құраушысының осы беттің ауданына қатынасына тең, тұтас ортаның кернеулі күйін сипаттайтын физикалық скаляр шама.
|
давление абляционное /ablation pressure - давление, возникающее в твердом теле при абляции. Складывается из теплового давления, вызванного стремлением тела к расширению, и реактивного давления, обусловленного импульсом отдачи испаряющего вещества.
|
абляциялық қысым /ablation pressure -
абляция кезінде қатты денеде туындайтын қысым. Дененің ұлғаюға ұмтылуы туғызатын жылулық қысымнан және буланатын дененің берілу импульсына негізделген реактивті қысымнан тұрады.
|
давление высокое / high pressure – давление, превыщающее некоторое характерное для данного физического явления или конкретной задачи значение.
|
жоғары қысым / high pressure –
Берілген физикалық құбылыс немесе нақты мәселеге тән мәннен асатын қысым.
|
давление звука / sound pressure – постоянное давление, испытываемое телом, находящимся в стационарном звуковом поле.
|
дыбыс қысымы / sound pressure –
стационар дыбыс өрісіндегі дене ұшырайтын тұрақты қысым.
|
давление порциальное / partial pressure – часть общего давления, относящаяся у одному из компонентов газовой смеси.
|
порциялық қысым / partial pressure –
газ қоспасының бір компонентіне келетін жалпы қысымның бөлігі.
|
давление поверхностное (двумерное) / surface pressure, two-dimensional pressure – характеристика мономолекулярного слоя, равная разности поверхностных натяжений чистой подложки (жидкой или твердой) и подложки с находящимся на ней монослоем.
|
беттік (екіөлшемді) қысым / surface pressure, two-dimensional pressure –таза етектің (сұйық немесе қатты) мен моноқабат бар етектің беттік керілуінің айырымына тең, мономолекулярлық қабат сипаттамасы.
|
давление радиационные / radiation pressure – давление, вызванное передачей импульса тормозящейся частицы (обычно тяжелого иона) твердому телу.
|
радиациялық қысым / radiation pressure–қатты денеге тежеуіш бөлшектің (әдетте ауыр ионның) импульсын беру арқылы пайда болған қысым.
|
давление световое / light pressure – давление, оказываемое светом на отражающие и поглащающие тела, частицы, а также на отдельные молекулы и атомы; одно из пондеромоторных действий света, связанное с передачей импульса электромагнитного поля веществу.
|
жарық қысымы / light pressure–
шағылдыратын және жұтатын денеге, бөлшектерге, сонымен қатар жекелеген молекулалар мен атомдарға жарық түсіретін қысым; бұл затқа электромагниттік өрістің импульсін беруге негізделетін жарықтың пондеромоторлық әсерлерінің бірі.
|
Дальноде́йствие (эффе́кт дально-действия)
Long-range interaction, remote action
В радиационной физике твёрдого тела данный термин обозначает эксперимен-тально наблюдаемое влияние радиационно-стимулированных процессов (как правило, под действием пучков ускоренных ионов) на структуру и физические свойства объекта на расстояниях от облучаемой поверхности, существенно превышающих проективную длину пробега тормозящихся частиц.
|
Алыстан әсер ету (алыстан әсер ету эффектісі)
Long-range interaction, remote action
Қатты дененің радиациялық физикасында берілген термин радиациялық-қоздырылған (ереже бойынша, үдетілген иондардың әсерінен) процестердің сәулеленетін беттен, тежелетін бөлшектердің проектілік жүру жолынан айтарлықтай асып түсетін қашықтықтағы объектінің физикалық қасиетіне және құрылымына тәжірибелі түрде бақыланатын әсері.
|
Двигатель электрореактивный (электро-ракетный)
Electro-jet engine
Комический реактивный двигатель, в котором направленное движение реактив-ной струи создается за счет электрической энергии, а рабочим телом является пучок ускоренных ионов или плазмы.
|
Электрореактивті двигатель (электро-ракеталық)
Electro-jet engine- реактивті ағыстың бағытталған қозғалысы электр энергиясының есебінен жасалатын, ал жұмыстық дене иондардың немесе плазманың үдетілген шоғы болып табылатын ғарыштық реактивті двигатель,.
|
двигатель плазменный / plasma-jet engine — космический реактивный двигатель с рабочим веществом в плазменной фазе, использующий для создания и ускорения потока плазмы электрическую энергию. Представляет собой соответствующим образом оптимизированный ускоритель плазменный (см. ст. ускоритель заряженных частиц).
|
плазмалық двигатель / plasma-jet engine — плазма ағынын жасау үшін және үдету үшін электр өрісін қолданылатын, плазмалық фазадағы жұмыстық заты бар ғарыштық реактивті двигатель. Ол сәйкесінше оңтайлы плазмалық үдеткіш бола алады (зарядталған бөлшектер үдеткіші бетін қараңыз).
|
Движе́ние бро́уновское
Brownian movement
Непрерывное хаотическое движение малых частиц, взвешенных в жидкости или газе.
|
Броундық қозғалыс
Brownian movement
Сұйықта немесе газда қалқып жүретін ұсақ бөлшектердің үздіксіз хаосты қозғалысы.
|
Двойни́к
Twin
Объемный дефект кристаллической решетки металла или сплава в виде слоя конечной толщины, кристаллическая решетка которого является зеркальным отражением решетки основной части кристалла.
См.также двойникование.
|
Қос сыңар
Twin
Кристал торы кристалдың негізгі бөлігі торының айналық көшірмесі болып табылатын, шекті қалыңдықты қабат түріндегі метал немесе қорытпаның кристал торының көлемдік ақауы.
Сон. қ. қараңыз: қосарлану
|
Двойникова́ние
Twinning
Образование в кристалле областей с разной ориентацией кристаллической решетки, связанных зеркальным отражением в определенной кристаллографической плоскости (плоскости двойникования).
|
Қосарлану
Twinning
Белгілі бір кристаллографиялық жазықтықта (екілену жазықтығында) айналық шағылумен байланысқан, кристал торының түрлі бағдарлы облыстарының түзілуі.
|
Деазотирование
Denitration
Удаление растворенного азота из жидких металлов и сплавов.
|
Азотты жою
Denitration
Сұйық металл мен балқымалардан азот ерітіндісін жою.
|
Девиатор информации
Strain deviator (от лат. deviо – уклоняюсь в сторону )
Тензор, определяющий в окрестности точки малую деформацию (см. ст деформация механическая), не связаннуюс изменением объема. Выражается через компоненты тензора деформации.
|
Ақпарат девиаторы
Strain deviator (лат. deviо – бір жаққа қарай ау)
Көлем өзгеруіне байланыссыз нүкте маңындағы аз деформацияны (механикалық деформация бетті қараңыз) анықтайтын тензор. Деформация тензоры компоненттері арқылы өрнектеледі.
|
Девиатор напряжений
Stress deviator (от лат. deviо – уклоняюсь в сторону )
Тензор, определяющий в точке напряжения, не связанные с гидростатическим напряжением (всесторонним давлением). Выражается через компоненты тензора напряжений. Используется в механике сплошной среды. Характеризует напряженное состояние, вызванное изменением формы тела при деформациях ниже предела упругости.
|
Кернеу девиаторы
Stress deviator (лат. deviо – бір жаққа қарай ауу)
Гидростатикалық кернеумен (жан–жақты қысыммен) байланыссыз кернеу нүктесіндегі анықтауыш тензор. Кернеу тензоры компоненттері арқылы өрнектеледі. Тұтас орта механикасында қолданылады. Серпімділік деңгейінен төменгі деформация кезінде дене пішінінің өзгеруіне байланысты туындайтын кернеулі күйді сипаттайды.
|
Девозбужде́ние
Deexcitation.
Переход атома или молекулы из возбуждённого состояния в основное состояние. Обычно сопровождается эмиссией фотона.
|
Қозудың тоқтауы
Deexcitation.
Атомның немесе молекуланың қозған күйден негізгі күйге өтуі. Әдетте фотон эмиссиясымен бірге жүреді.
|
девозбужде́ние безызлуча́тельное / emissionless deexcitation— снятие возбуждения без эмиссии фотона. Это возможно, например, при распылении, когда возбуждённый атом неупруго столкнулся с другим (невозбуждённым) атомом и передал ему свою энергию возбуждения.
|
сәулеленусіз қозудың тоқтауы / emissionless deexcitation — фотон эмиссиясынсыз қозуды тоқтату. Бұл қозған атом басқа атоммен (қозбаған) серпімсіз соқтығысып, өзінің қозу энергиясын берген кездегі тозаңдануда болуы мүмкін.
|
Дегаза́ция ва́куумная
Vacuum degasification (degassing), vacuum outgassing
Удаление растворенных газов (преимущест-венно Н2 и N2) из жидких металлов и сплавов. Наиболее эффективным способом дегазации является вакуумирование в спец-иальных камерах при давлении 102—103 Па.
|
Вакуумдық газсыздау
Vacuum degasification (degassing), vacuum outgassing
Сұйық металдар мен қорытпалардан ерітілген газдарды (көбінесе Н2 және N2) жою. Газсыздаудың ең тиімді әдісі - 102—103 Па қысымда арнайы камерада вакуумдау әдісі болып табылады.
|
Дезактива́ция
Decontamination, deexcitation, deactivation
Процесс (процедура, технология) удаления радиоактивных загрязнений с какой-либо поверхности или из какой-либо среды.
|
Дезактивация
Decontamination, deexcitation, deactivation-
қандай да бір беттен немесе қандай да бір ортадан радиоактивті ластанулардың жойылу процесі (процедурасы, технологиясы).
|
Деиониза́ция га́за
Deionization
Исчезновение носителей свободного электрического заряда (положительных и отрицательных ионов и электронов) из занимаемого газом объема после прекращения электрического разряда.
См также ионизация.
|
Газдағы ионданудың тоқтауы
Deionization
Газдың алып тұрған көлемінен электр разряды тоқтағаннан соң, еркін электр заряды (оң және теріс иондар және электрондар) тасымалдаушыларының жойылуы.
Сон. қ. қараңыз: иондану.
|
Дейтро́н
Deuteron
Связанное состояние протона и нейтрона, ядро одного из изотопов водорода — дейтерия. Обозначается  или  . Является простейшей и наиболее хорошо изученной составной системой сильно взаимодействующих частиц.
|
Дейтрон
Deuteron
Протон мен нейтронның байланысқан күйі, сутегі изотоптарының бірі – дейтерий атомының ядросы. немесе арқылы белгіленеді. Күшті әсерлесетін бөлшектердің көбірек зерттелген және қарапайым құрамдас жүйесі болып табылады.
|
Деканали́рование
Dechanneling
Процесс выбывания частиц из режима каналирования.
См. также каналирование заряженных частиц.
|
Каналданудың тоқтауы
Dechanneling
Каналдану режимінен бөлшектердің шығып кету процесі.
Сон.қ.. қараңыз: зарядталған бөлшектердің каналдануы.
|
Декарбюрация
Decarburizing
Удаление растворенного водорода и углеводородных газов из поверхностных слоев стали.
См.также карбюризация ионная
|
Карбюрацияның тоқтауы
Decarburizing
Болаттың беттік қабатынан сутек ерітіндісі мен көмірсутек газдарын жою.
Сон.қ. қараңыз: иондық карбюрация.
|
Декорирование
Decoration
Экспериментальный метод выявления дислокаций и других линейных дефектов в кристаллах металлов и сплавов, заключающийся в химической или термической обработке, в результате которой вдоль линии дислокации выделяются дисперсные частицы (комплексы примесных атомов), видимые в микроскоп. Преимущество метода декорирования – большая наглядность, недостаток – дислокации закрепляются декорирующими частицами и не могут перемещаться. Широко используется в радиационной физике твердого тела.
|
Декорациялау
Decoration
Химиялық немесе жылулық өңдеу Нәтижесінде дислокация сызығын бойлай микроскопта көрінетін дисперстік бөлшектер (қоспа атомдар жиынтығы) бөлінетін, металл және балқыма кристаллдарындағы дислокациялар мен басқа да сызықтық ақауларды анықтаудың эксперименттік әдісі. Декорациялау әдісінің артықшылығы – көрнекілігі, кемшілігі – орын алмасу декорацияланатын бөлшектермен бекітіледі және олар орын алмастыра алмайды. Қатты дененің радиациялық физикасында кеңінен қолданылады.
|
Деле́ние я́дер
Nuclear fission
Процесс раскалывания ядра при захвате нейтрона на две или три примерно равные части с высвобождением большой энергии.
См. также материалы делящиеся, нуклиды делящиеся, реакция деления цепная, осколки деления.
|
Ядролардың бөлінуі
Nuclear fission
Жоғары энергияның шығарылуымен қатар жүретін, ядроның нейтронды қармап алуы нәтижесінде шамамен бірдей екі немесе үш бөлікке бөлінуі.
Сон.қ.. қараңыз: ыдырайтын материалдар, ыдырайтын нуклидтер, тізбекті ыдырау реакциясы, ыдырау жарықшақтары.
|
Де́льта-электро́ны
Delta electrons
Электроны, выбиваемые из электронных оболочек атомов быстрыми заряженными частицами, движущимися через вещество. Являются носителями энергии значительной части энергетических потерь заряженных частиц, в частности, ионов, движущихся в твёрдом теле в режиме электронного торможения. Способны приобретать энергию, достаточную для последующей ионизации атомов.
См. также электроны горячие.
|
Дельта-электрондар
Delta electrons
Зат арқылы шапшаң қозғалатын зарядталған бөлшектермен атомдардың электрондық қабықшасынан ығыстырып шығарылатын электрондар. Зарядталған бөлшектердің, атап айтқанда, электрондық тежелу режимінде қатты денеде қозғалатын иондардың энергия шығынының айтарлықтай бөлігінің энергиясын тасымалдаушы болып табылады. Атомдардың әрі қарай иондалуына қажетті энергияны иемденуге қабілетті.
Сон. қ.. қараңыз: ыстық электрондар.
|
Денатурант ядерный
Nuclear denaturant
Вещество, добавляемое в делящийся материал с той целью, чтобы сделать его непригодным для использования в ядерном оружии.
|
Ядролық денатурант
Nuclear denaturant
Бөлінуші материалға оның ядролық қаруда қолданылуын жарамсыз ету мақсатында оған қосылатын зат.
|
Дендри́т
Dendrite
Выросший из расплава кристаллит, обладающий древовидным строением.
|
Дендрит
Dendrite
Ағаш тәрізді құрылымға ие балқымадан өсірілген кристаллит.
|
Депассивация
Depassivation
Переход вещества (как правило, под действием внешних факторов, например в результате облучения) из пассивного состояния в активное.
|
Депассивация
Depassivation
Заттың жай күйден (әдеттегідей, сыртқы фактор әсерінен, мысалы сәулелену нәтижесінде) белсенді күйге көшуі.
|
Деполимериза́ция радиационная
Depolymerization
Деструкция полимеров под действием излучения. Заметно изменяет их свойства.
|
Радиациялық полимерсіздену
Depolymerization
Сәулелену әсерінен полимерлердің құрылымсыздануы. Олардың қасиетін айтарлықтай өзгертеді.
|
Деполяриза́ция
Depolarization
Снижение величины поляризации или смещение потенциала электрода ближе к равновесному (стационарному) из-за утечки с него электрических зарядов вследствие реакций электрохимического восстановления или окисления при работе гальванических элементов и при электролизе. Вещества, участвующие в таких реакциях, называются деполяризаторами.
См. также поляризация.
|
Поляризацияның тоқтауы
Depolarization
Поляризация шамасының төмендеуі немесе гальваникалық элементтің жұмысы және электролизі кезінде, электрохимиялық қалпына келтіру реакциясы немесе тотығуы салдарынан электрлік зарядтардың жылыстауынан болатын тепе тең (стационар) күйге қарай электрод потенциалының ығысуы.
Сон. қ. қараңыз: поляризация.
|
Десорбция
Desorption (от лат. de— приставка, обозначающая удаление и sorbeo -поглощаю)
процесс, обратный абсорбции и адсорбции, при котором поглощенное вещество покидает поверхность или объем адсорбента.
десорбция ионным ударом / ionimpactdesorption — десорбция физически или хемоадсорбированных атомов и молекул в результате удара ускоренным ионом. По своей природе близка ионному распылению.
десорбция полевая / fielddesorption — удаление адсорбированных на поверхности проводника атомов или молекул сильным электрическим полем (напряженностьюЕ~ 107-108В/см); наблюдается в широком интервале температур.
десорбция температурно - программиро-ванная / temperature programme desorption — десорбция в режиме программируемого изменения температуры во времени. Позволяет определить энергию активации десорбции различных молекул в составе газовой смеси и другие важные параметры.
десорбция электронно-стимулированная/ electron impact desorption — уход с поверхности атомов и молекул, находящихся там в состоянии физической адсорбции (для хемосорбции этот процесс маловероятен), стимулированный воздействием электронов. Важное значение здесь имеет процесс возбуждения электронной подсистемы адсорбата падающими на него электронами.
термодесорбция/ thermaldesorption — удаление адсорбированных атомов, молекул и радикалов с поверхности твердого тела при его нагревании.
фотодесорбция / photodesorption — десорбция физически адсорбированных атомов и молекул в результате фотовозбуждения электронной подсистемы.
|
Десорбция
Desorption ( латынша de— алыстау және sorbeo - жұтылу дегенді білдіреді)
жұтылған зат бетті немесе адсорбент көлемін тастап шығатын абсорбцияға және адсорбцияға кері процесс.
иондық соққылау арқылы десорбциялау/ ionimpactdesorption үдетілген иондармен соққылау нәтижесінде физикалық немесе химиялық адсорбцияланған атомдар мен молекулалардың десорбциясы.
өрістік десорбция/ fielddesorption күшті электр өрісімен (кернеуі Е ~ 107-108В/см) өткізгіш бетіне адсорбцияланған атомдар немесе молекулаларды жою; температуралардың кең аралығында байқалады.
температуралық-программаланған десорбция / temperature programme desorption уақыт бойынша температураның програм-маланып өзгерісі режиміндегі десорбция. Газ қоспасы құрамындағы әртүрлі молекулалар-дың десорбциялануының активация энергия-сын және басқа да маңызды параметрлерді анықтауға мүмкіндік береді.
электронды-стимулденген десорбция/ electron impact desorption беттен электрондар әсерінен стимулданған физикалық адсорбция күйіндегі атомдар мен молекулалардың кетуі (хемосорбция үшін бұл процесстің ықтималдығы төмен). Мұнда адсорбаттың электрондық ішкі жүйесінің оған түскен электрондардың көмегімен қозу процесі маңызды.
термодесорбция/ thermaldesorption қатты дене бетінен оны қыздырғанда адсорбцияланған атомдардың, молекулалар-дың және радикалдардың жойылуы.
фотодесорбция/ photodesorption электрондық ішкі жүйенің фотоқозуы нәтижесінде физикалық адсорбцияланған атомдар мен молекулалардың десорбциясы.
|
Дете́ктор ионизирующего излучения
Radiation detector (от лат. Detector — тот, кто раскрывает, обнаруживает), ionizing-radiation detector
Прибор для регистрации ядерных частиц (протонов, нейтронов, альфа-частиц, мезонов, электронов, гамма-квантов и т.д.). Его действие основано на явлениях, возникающих при прохождении излучения через вещество. Детекторы могут быть ионизационными, сцинтилляционными, трековыми и т.д., в зависимости от того, на каком из эффектов основано их действие. По агрегатному состоянию рабочего тела различают газонаполненные, жидкостные, твердотельные детекторы. По типу регистрируемого излучения – на детекторы альфа-частиц, бета-частиц, гамма-квантов, нейтронов. Применяется в эксперимен-тальных исследованиях на ускорителях заряженных частиц, ядерных реакторах, при исследовании космических лучей, а также в дозиметрии, радиометрии и т.д.
|
Иондаушы сәулелену детекторы
Radiation detector ( лат. Detector — анықтаушы), ionizing-radiation detector
Ядролық бөлшектерді (протондарды, нейтрондарды, альфа-бөлшектерді, мезондарды, электрондарды, гамма-кванттарды және т.б.) тіркеуге арналған аспап. Оның әрекеті зат арқылы өтетін сәуле туғызатын құбылысқа негізделген. Детекторлар жұмысы қай эффектіге негізделгеніне қарай иондаушы, сцинтилляциондық, тректік және т.б. болуы мүмкін. Жұмыстық дененің агрегаттық күйі бойынша газбен толтырылған, сұйық, қатты денелік детекторлар деп бөледі. Тіркелуші сәуленің типіне қарай альфа-бөлшек, бета-бөлшек, гамма-квант, нейтрон детекторлары деп ажыратады. Ол эксперименталды зерттеулерде, зарядталған бөлшектерді үдеткіштерінде, ядролық реакторларда, космостық сәулелерді зерттеуде, сонымен қатар дозиметрияда, радиометрияда т.т. қолданылады.
|
Детона́ция
Detonation, combustion knock, explosion, pinking, sputtering (от ср.-век. Лат. Detonatio – взрыв, лат. Detonо – гремлю)
Распространение со сверхзвуковой скоростью зоны быстрой экзотермической химической реакции, следующей за фронтом ударной волны. Ударная волна инициирует реакцию, сжимая и нагревая детонирующее вещество (газообразную смесь горючего с окислителем, конденсированное взрывчатое вещество). Фронт ударной волны и зона реакции образуют в комплексе детонационную волну. Выделяющаяся при реакции энергия поддерживает ударную волну, обеспечивая самораспространение процесса. Детонация – одна из основных форм взрывного превращения. Она может распространяться в газах, твердых и жидких веществах, в смесях твердых и жидких веществ друг с другом и с газами. В последнем случае газ и конденсированное вещество могут быть предварительно смешаны друг с другом (пены, аэрозоли, туманы).
См. также напыление детонационное.
|
Детонация
Detonation, combustion knock, explosion, pinking, sputtering (орта ғас. лат. Detonatio – жарылыс, лат. Detonо – дүмпу)
Соққы толқыны шебінің артынша экзотермиялы химиялық реакция аймағының дыбыс жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен таралуы. Соққы толқыны детонацияланушы затты қыса және жылыта отырып (жанармайдың тотықтырғышпен газ тәрізді қоспасын, яғни конденсацияланған жарылғыш затты) реакцияны қоздырады. Соққы толқынның шебі және реакция аумағы бірлесе отырып детонациоялық толқынды құрайды. Реакция нәтижесінде шығарылған энергия процестің өздігінен таралуын қамтамасыз ете отырып, соққы толқынын қолдап отырады. Детонация – жарылыстық түрленудің негізгі түрлерінің бірі. Ол газдарда, қатты және сұйық заттарда, қатты және сұйық заттардың бір-бірімен және газбен қоспасында тарала алады. Соңғы жағдайда газ және конденсирленген заттар алдын ала бір-бірімен араластырылған болуы мүмкін (көпіршіктер, аэрозолдар, тозаңдар, тұмандар).
|
Дефе́кт (дефекты) кристалли́ческой решё́тки
Crystalline defect, lattice defect, structural defect
Нарушения периодического расположения (чередования) частиц (атомов, ионов, молекул) в кристаллической решетке твёрдого тела, которое соответствует минимуму её потенциальной энергии. Способны изменять физические свойства кристаллов.
|
Кристалдық тордың ақауы (ақаулары)
Crystalline defect, lattice defect, structural defect
Потенциалдық энергияның минимумына сәйкес келетін, қатты дененің кристалдық торындағы бөлшектердің (атомдардың, иондардың, молекулалардың) периодты орналасуының (кезектесуінің) бұзылуы. Кристалдардың физикалық қасиетін өзгерте алады.
|
дефект биографический (собственный) / biographical defect — дефект в кристалле, образующийся в процессе его роста в результате отклонения состава материала от стехиометрического, изменения температурных условий и т.д.
|
биографиялық ақау (меншікті) / biographical defect — материалдың өсу процесінде оның құрамының стехиометрліктен ауытқуы, температуралық шарттардың өзгеруі және т.б. нәтижесінде пайда болатын кристалдағы ақау.
|
дефект внутренний / internal defect — дефект, залегающий на некоторой глубине от поверхности.
|
ішкі ақау / internal defect — беттен белгілі бір тереңдікте жиналатын ақау.
|
дефект критический / critical defect, fatal defect — макроскопический дефект такого размера, превышение которого при данном приложенном напряжении приводит к спонтанному разрушению тела.
|
критикалық ақау / critical defect, fatal defect — денеге түсірілген кернеуде шамасы одан асып кетсе оның өздігінен қирауына алып келетін макроскопиялық ақау.
|
дефект одномерный / one-dimesional defect — дефект в виде линии.
|
бір өлшемді ақау / one-dimesional defect — сызық түріндегі ақау.
|
дефект поверхностный / surface defect — дефект упаковки кристаллической решётки на поверхности границы раздела фаз.
|
беттік ақау / surface defect — фазаның бөліну шекарасы бетіндегі кристал торының жинаушы ақауы.
|
дефект точечный (нульмерный) / point (spot) defect — нарушение идеальной кристаллической решетки, ограниченное одним или несколькими узлами. Дефектами точечными являются атомы межузельные, вакансии, дивакансии.
|
— нүктелік (нөл өлшемді) ақау / point (spot) defect — бір немесе бірнеше түйінмен шектелген идеал кристалл торының бұзылуы. Түйінаралық атомдар, вакансиялар, дивакансиялар нүктелік ақаулар болып табылады.
|
дефект упаковки / stacking fault, dislocation — нарушение чередования плотноупак-ованных атомных слоев в кристаллической решетке.
|
— жинаушы ақау / stacking fault, dislocation — кристалдық тордағы тығыз жинақталған атомдық қабаттар кезектестінің бұзылуы.
|
дефект формы / shape defect — отклонение формы изделия от заданной технологи-ческими условиями (напр, кривизна, неплоскостность, серповидность и т.д.).
|
пішін ақауы / shape defect —технологиялық шарттармен белгіленген бұйым пішінінің ауытқуы (мысалы, қисықтық, жазық еместік, орақ тәріздік және т.б.).
|
дефекты замещения / substitutional defect — нарушения в кристалле, образующиеся в результате замещения частиц матрицы основного вещества в узлах решетки (атомов, ионов) примесями, встраиваясь в нее тем легче, чем ближе атомные (ионные) радиусы примесного и матричного элементов, и подразделяются на две основные группы.
К первой группе относятся примесные атомы, электронная структура которых подобна электронной структуре атомов, входящих в состав основного вещества. В этом случае они не нарушают мотив идеальной структуры кристалла или сетки стеклообразного материала, но в силу различия в атомных размерах могут создать либо короткодействующие поля упругих искажений, если атомные размеры близки, либо дальнодействующие поля упругих искажений при значительной разнице в радиусах.
Второй группой дефектов замещения являются атомы, которые в ином зарядовом состоянии (обычно отличающемся на единицу), чем атомы основного вещества, имеют изоэлектронную с ними структуру. Такие атомы при встраивании в решетку матрицы, должны отдавать избыточный носитель заряда в её энергетические зоны (легирование полупроводников) или находящимся поблизости компенсаторам заряда.
|
— орын басу ақауы / substitutional defect — негізгі заттың кристалдық торының түйіндер-індегі матрица бөлшектерін (атомдарды, иондарды) қоспамен ауыстыру нәтижесінде пайда болатын кристалдағы ақау. Қоспалық элементтің матрицалық элементті алмас-тыруы олардың атомдық (иондық) радиус-тары неғұрлым жақын болған сайын оңай жүзеге асады және негізгі екі топқа бөлінеді.
Электрондық құрылымы негізгі заттың құрылымына ұқсас атомдардың электрондық құрылымдарына ұқсас қоспалық атомдар бірінші топқа жатқызылады. Бұл жағдайда кристалдың идеал құрылымының немесе әйнек тәрізді материалдың торынының ретін бұзбайды, бірақ атомдық өлшемдерінің әртүрлілігінің әсерінен серпімді бұзылулардың аз уақыт әрекет ететін өрісін тудыруы мүмкін. Егер атомдық өлшемдері неғұрлым жақын болса, серпімді бұзылулардың алыстан әрекет ететін өрісін тудырады.
Орын басу ақауларының екінші тобына негізгі зат атомымен салыстырғанда басқа зарядтық күйде бола тұра (әдетте бірлік зарядқа ерекшеленеді), олармен изоэлектрондық құрылымға ие болатын ақаулар жатады. Мұндай атомдар матрица торына орналасқан кезде артық заряд тасымалдаушыларды оның энергетикалық зоналарына немесе заряд коспенсаторларына жақын орналасқан торлардың энергетикалық зоналарына беруі тиіс.
|
дефекты примесные / dash defects — собирательное название несовершенств кристаллической решётки, вызванных присутствием в ней инородных по отношению к матрице атомов.
|
қоспалық ақаулар / dash defects —атом матрицасына қатысты бөгде атомдардың болуы нәтижесінде түзілетін, кристал торының жетілмеген кемшіліктерінің жинақтық атауы;.
|
дефекты радиационные / radiation(-induced) defects, radiation damages — повреждения кристаллической структуры, образующиеся при её облучении потоками быстрых частиц или высокоэнергети-ческими квантами электромагнитного излучения.
|
— радиациялық ақаулар / radiation(-induced) defects, radiation damages —жылдам бөлшектер ағыны немесе электромагниттік сәуленің жоғары энергетикалық кванттарымен сәулелендіру нәтижесінде пайда болатын, кристал құрылымының бұзылуы.
|
Дефект покрытия
Coating defect
Нарушение сплошности в напыляемом материале покрытия и (или) на границе раздела между подложкой и покрытием, которое ухудшает эксплуатационные свойства покрытия.
|
Жамылғы ақауы
Coating defect
Жамылғының эксплуатациялық қасиетін нашарлататын, жамылғының тозаңданатын материалында және (немесе) жабын мен етек арасындағы шекара бөлігіндегі біртұтастықтың бұзылуы.
|
Дефектоскопи́я
Defectoscopy, flaw detection, nondestructive testing
Неразрушающий контроль качества металлов, полуфабрикатов и изделий с целью выявления их дефектов. Основан на разных физических принципах (измеряемых параметрах). Широко используется ионизирующее излучение.
|
Дефектоскопия (ақау көру)
Defectoscopy, flaw detection, nondestructive testing
Металдардың, жартылай дайын өнімдердің және бұйымдардың ақауын анықтау мақсатында сапасын бүлдірмей бақылау. Әр түрлі физикалық принципке (параметрлермен өлшенетін) негізделген. Иондаушы сәулелену кеңінен қолданылады.
|
дефектоскопия люминесцентная / luminescent defectoscopy, fluoroscopic flaw detection — метод капиллярной дефекто-скопии, основанный на регистрации люми-несцирующего в длинноволновом ультра-фиолетовом излучении видимого изобра-жения дефекта.
|
люминисцентті дефектоскопия / luminescent defectoscopy, fluoroscopic flaw detection — капиллярлық дефектоскопия әдісі, ақаудың көрінетін ұзын толқынды ультракүлгін сәулеленуде люминес-ценциясын тіркеуге негізделген.
|
дефектоскопия радиационная / radiation defectoscopy — дефектоскопия, основанная на регистрации поглощения и рассеяния проходящего через изделие ионизирующего излучения; выявляет внутренние несплошности и неоднородность по структуре и составу.
|
радиацилық дефектоскопия / radiation defectoscopy — бұйым арқылы өтетін иондаушы сәуленің жұтылуын және шашырауын тіркеуге негізделген дефектоскопия; құрылымы және құрамы бойынша ішкі тұтас болмауды және біртексіздікті анықтайды.
|
дефектоскопия рентгенографическая / Х-гау testing — метод с использованием рентгеновского излучения.
|
рентгенографиялық дефектоскопия / Х-гау testing — рентген сәулесін қолдануға негізделген әдіс.
|
Деформа́ция механи́ческая
Deformation, distortion, strain (от лат. deformatio – искажение)
Изменение взаимного расположения множества частиц материальной среды, возникающее в результате приложения механических сил, теплового расширения, воздействия электрического и магнитного полей и др., приводящее к искажению формы и размеров тела и вызывает изменение сил взаимодействия между частицами, т.е. появление напряжений.
|
Механикалық деформация
Deformation, distortion, strain (лат. deformatio – қисаю)
Механикалық күштің түсірілуі, жылулық ұлғаю, электрлік және магниттік өрістерінің және т.б. әсері нәтижесінде туындайтын, дене өлшемінің және пішінінің бұрмалануына әкелетін және бөлшектер арасындағы өзара әрекеттесу күшін өзгертетін, яғни кернеу тудыратын материалдық ортаның көптеген бөлшектерінің өзара орналасуының өзгеруі.
|
деформация вязко-упругая / ductile elastic deformation — для нее характерна явная зависимость от процесса нагружения во времени, причем при снятии нагрузки деформация самопроизвольно стремится к нулю. Зависит от скорости нагружения.
|
— тұтқыр-серпімді деформация / ductile elastic deformation — оған жүктеу процесінің уақытқа айқын тәуелділігі тән, жүктемені алып тастағанда деформация өздігінен нөлге ұмтылады. Жүктеменің жылдамдығына тәуелді.
|
деформация пластическая / plastic deformation — сохраняется при снятии напряжений и сопровождается рассеянием энергии; величина ее зависит не только от значений приложенных сил, но и от предшествующей истории их изменения.
|
— пластикалық деформация / plastic deformation — кернеуді алып тастағаннан кейін де сақталады және энергияның шашырауымен қабаттаса жүреді; оның шамасы тек түсірілген күштің мәніне ғана емес, сонымен қатар олардың алдыңғы өзгерісіне тәуелді болады.
|
деформация упругая / elastic [Hooke(an)] deformation, reversible deformation, elastic strain, deflection, compliance — возникает и исчезает одновременно с нагрузкой и не сопровождается рассеянием энергии. Не зависит от скорости нагружения.
|
— серпімді деформация / elastic [Hooke(an)] deformation, reversible deformation, elastic strain, deflection, compliance — жүктемемен бір мезетте пайда болады және жоғалады, сондай-ақ энергияның шашырауы болмай-ды. Жүктеу жылдамдығына тәуелді емес.
|
деформация холодная / cold strain — пластическая деформация, при которой происходит упрочнение и отсутствует разупрочнение.
|
— суық деформация / cold strain — беріктік пайда болатын және беріктіктен ажырау болмайтын пластикалық деформация.
|
Деформи́рование
Deforming, straining
Пластическое формоизменение материала под действием внешнего усилия; применяется для придания требуемой геометрической формы металлоизделиям и полуфабрикатам, для создания в них необходимой структуры и свойств.
Cм. также деформация, деформируемость.
|
Деформациялау
Deforming, straining
Сыртқы күштеудің әсерінен материал пішінінің пластикалық өзгеруі; металдық бұйымдарға, жартылай дайын өнімдерге талапқа сай геометриялық пішін беру үшін қасиеттерді алу үшін қолданылады.
Сон. қ. қараңыз: деформация, деформацияланғыштық
|
Деформи́руемость
Deformability, formability
Способность металлического тела пластически деформироваться без макроразрушения.
См. также деформация, деформирование.
|
Деформацияланғыштық
Deformability, formability
Металл дененің макро бұзылуынсыз пластикалық деформациялана алу қабілеті.
Сон. қ. қараңыз: деформация, деформациялану.
|
Диаграмма состояния (диаграмма равновесия, диаграмма фазовая)
Constitution diagram, constitutional diagram, equilibrium diagram
Геометрическое изображение равновесных состояний термодинамической системы при разных значениях параметров, определяющих эти состояния (температуры, давления, концентрации компонентов и т.д.)
|
Қалып-күй диаграммасы (тепе-теңдік диаграммасы, фазалық диаграмма)
Constitution diagram, constitutional diagram, equilibrium diagram
Күйді анықтайтын параметрлердің
(температура, қысым, компонеттер концентрациясы және т.б.) түрлі мәндеріндегі термодинамикалық жүйе тепе-теңдік күйінің геометриялық сызбасы.
|
Диамагнетизм плазмы
Diamagnetism
Свойство, характеризующее магнитную восприимчивость плазмы, способность при помещении в магнитное поле намагничиваться навстречу действующему на нее внешнему магнитному полю.
|
Плазма диамагнетизмі
Diamagnetism
Плазманың магнитті қабылдағыштығын, ғимаратта сыртқы магниттік өрістен оған қарсы әрекет ететін магниттік өрістегі магниттелу қабілетін сипаттайтын қасиет.
|
Диафра́гма (в электро́нной и ио́нной о́птике)
Shield, diaphragm stop
Отверстие в проводящей пластине на пути пучка, ограничивающее его сечение.
|
Диафрагма (электрондық және иондық оптикада)
Shield, diaphragm stop
Көлденең қимасын шектейтін шоқтың жолындағы өткізгіш пластинадағы саңылау.
|
Дина́мика разрeжё́нных (разре́женных) га́зов
Dynamics of diluted gases
Раздел газовой динамики, в котором при изучении течения газа низкой плотности учитывается его дискретная молекулярная структура.
|
Разрядталған газдың динамикасы
Dynamics of diluted gases
Төмен тығыздықтағы газ ағысын қарастырған оның дискретті молекулалық құрылымы ескерілетін, газ динамикасының бөлімі.
|
Дипо́ль электри́ческий
Electric dipole (от греч. di – два и pólos – полюс), douplet, electric douplet
Система, состоящая из двух равных по абсолютной величине и разноимённых точечных зарядов, находящихся на некотором расстоянии друг от друга.
|
Электрлік диполь
Electric dipole (гр. di – екі и pólos – полюс), douplet, electric douplet
Бір-бірінен белгілі бір қашықтықта орналасқан, абсолют шамасы бойынша бірдей және таңбасы әр түрлі нүктелік зарядтан тұратын жүйе.
|
Дислока́ция в криста́ллах
Dislocation (от ср.- век. лат. dislocatio – смещение, перемещение)
|
