Фотонное излучение может ионизировать среду как непосредственно (прямая ионизация), так и через генерированные в среде электроны (косвенная ионизация), причём вклад каждого из этих процессов определяется энергией квантов и атомным составом среды. Потоки нейтронов ионизируют среду лишь косвенно, преимущественно ядрами отдачи. Пространственно-временное распределение заряженных частиц или квантов, составляющих ионизирующее излучение, называется его полем.
иондаушы сәулелер / ionizing radiation — ортамен әсерлесуі кезінде оның атомдары немесе молекулаларының иондалуын тудыратын фотондардың немесе бөлшектердің ағыны. Фотондық (электромагниттік) және корпускулалық иондаушы сәулелер деп екіге бөледі. Фотондық иондаушы сәулелерге вакуумдық ультракүлгін және сипаттаушы рентгендік сәулелерді, сонымен қатар радиобелсенді ыдырау және басқа да ядролық реакциялар кезінде пайда болатын (негізінен гамма-сәулелер) және зарядталған бөлшектердің электрлік немесе магниттік өрісте тежелуі кезінде туындайтын (рентгендік тежелу сәулесі, синхротрондық сәуле) сәулелерді жатқызады.
Корпускулалық иондаушы сәулелерге альфа- және бета-сәулелердің, позитрондардың, үдетілген иондардың, электрондардың, нейтрондардың, ауыр ядролардан ыдыраған жарықшақтардың және т.б. ағынын жатқызады. Зарядталған бөлшектер ортаның атомдары мен молекулаларын олармен тікелей соқтығысуы кезінде иондайды (бірінші текті иондалу). Егер де сол иондалу кезінде бөлініп шыққан электрон жеткілікті кинетикалық энергияға ие болса, онда ол да ортаның атомдары мен молекулаларымен соқтығысуы кезінде оларды иондауы мүмкін (екінші текті иондалу); мұндай электрондар дельта-электрондар деп аталады.
Фотондардың сәулеленуі ортаны тікелей (тура иондалу) және ортада электрондарды қоздыру арқылы (жанама ионзизациялау) иондауы мүмкін, сонымен қоса бұл процестердің әрқайсысының үлесі квант энергиясы мен ортаның атомдық құрылымына байланысты анықталады. Нейтрондар ағыны ортаны тек жанама түрде, негізінен берілу ядроларымен иондайды. Зарядталған бөлшектер мен кванттардың кеңістік-уақыттық таралуы өріс деп аталатын иондаушы сәулеленуді тудырады.
|
излучение при каналировании / channel radiation — электромагнитное излучение быстрой заряженной частицы, движущейся в кристалле в режиме каналирования.
|
каналдау кезіндегі сәуле шығару / channel radiation — кристалда каналдау режимінде қозғалатын шапшаң зарядталған бөлшектің электромагниттік сәуле шығаруы.
|
излучение космическое / cosmic radiation — фоновое ионизирующее излучение, которое состоит из первичного излучения, поступающего из космического пространства, и вторичного излучения, возникающего в результате взаимодействия первичного излучения с атмосферой.
|
ғарыштық сәуле шығару / cosmic radiation — ғарыштық кеңістіктен келетін бірінші текті сәуледен және бірінші текті сәуле шығарудың атмосферамен өзара әрекеттесуі кезінде туындайтын екінші текті сәуледен тұратын фондық иондаушы сәуле.
|
излучение когерентное / coherent radiation, coherent emission — электромагнитное излучение, колебания в котором имеют постоянную разность фаз, не зависящую от времени. |
когерентті сәуле шығару / coherent radiation, coherent emission —тербелістерінің фаза айырымы тұрақты, уақытқа тәуелсіз болатын электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение лазерное / laser emission — см. лазер. | лазерлік сәуле шығару / laser emission — қараңыз лазер. |
излучение микроволновое / microwave radiation — то же самое что и сверхвы-сокочастотное СВЧ-излучение. Исполь-зуется для генерации микроволновой плазмы.
|
микротолқынды сәуле шығару / microwave radiation — аса жоғары жиілікті АЖЖ-сәуленyінің өзі. Микротолқынды плазманы өндіру үшін қолданылады.
|
излучение монохроматическое / monochromatic radiation — электро-магнитное излучение одной определенной длины волны.
|
монохроматты сәуле шығару / monochromatic radiation — белгілі бір толқын ұзындығындағы электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение нейтронное / neutron emission, neutron radiation — излучение нейтронной компоненты активной зоны ядерного реактора, изотопных источников нейтронов (например, Pu-Be), нейтронных генераторов и т.д.
|
нейтрондық сәуле шығару / neutron emission, neutron radiation — ядролық реактордың белсенді аймағындағы, нейтрондардың (мысалы, Pu-Be) изотоптық көздерінің, нейтрондық генератордың және т.б. нейтронды құраушысын сәулелендіруі.
|
излучение оптическое / optical radiation — электромагнитное излучение с длиной волны в интервале 10 нм – 0,1 мм.
|
оптикалық сәуле шығару / optical radiation — толқын ұзындығы 10 нм – 0,1 мм болатын электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение ондуляторное / ondulator radiation — электромагнитное излучение, испускаемое ускоренными заряженными частицами в ондуляторе.
|
ондуляторлық сәуле шығару / ondulator radiation — ондулятордағы үдетілген зарядталған бөлшектер шығаратын электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение переходное / transfer radiation — электромагнитное излучение равномерно и прямолинейно движущейся заряженной частицы при пересечении ею границы раздела двух сред с разными показателями преломления.
|
ауыспалы сәуле шығару / transfer radiation — бірқалыпты және түзусызықты қозғалатын зарядталған бөлшектердің сыну көрсеткіші әртүрлі екі орта шекарасын қиып өтуі кезіндегі электромагниттік сәуле шығаруы.
|
излучение плазмы / plasma radiation — поток энергии электромагнитных волн ( в интервале длин 1 нм – 1 м), испускаемых частицами плазмы при их индивидуальном или коллективном движении.
|
плазманың сәуле шығаруы / plasma radiation — плазма бөлшектерінің жеке және ұжымдық қозғалысы кезінде шығарылушы электро-магниттік толқындар (1 нм – 1 м ұзындық-тары аралығында) энергиясының ағыны.
|
излучение поглощенное / absorbed radiation — часть падающего на тело излучения, поглощенного им и расходующегося на перестройку структуры и повышение температуры. |
жұтылған сәуле шығару / absorbed radiation — денеге түсетін сәуленің сол денемен жұтылуы мен құрылымды өзгертуі және температураны жоғарылату үшін жұмсалатын бөлігі.
|
излучение радиоактивное / radioactive emission, radioactive radiation — ионизирующее излучение, испускаемое при распаде радионуклидов. |
радиоактивті сәуле шығару / radioactive emission, radioactive radiation — радионуклидтердің ыдырауы кезінде шығарылатын иондаушы сәулелер.
|
излучение реакторное / nuclear reactor emission — излучение активной зоны ядерного реактора. В его состав входят в основном быстрые нейтроны, тепловые нейтроны, гамма-кванты, излучения продуктов деления и т.д. Соотношение между интенсивностями этих компонентов зависят от типа реактора, вида топлива, а также от материальных и геометрических параметром его активной зоны. |
реакторлық сәуле шығару / nuclear reactor emission — ядролық реактордың белсенді аймағының сәуле шығаруы. Оның құрамына негізінен шапшаң нейтрондар, жылулық нейтрондар, гамма-кванттар, бөлінгіш өнімнің сәуле шығаруы және т.б. кіреді. Осы компоненттердің қарқындылығы арасындағы қатынас реактордың типіне, отынның түріне, сондай-ақ белсенді аймақтың материалдық және геометриялық параметріне тәуелді.
|
излучение рекомбинационное (люминес-ценция рекомбинационная)/ recombination radiation — излучение (люминесценция) полупроводника и диэлектриков, обуслов-ленная рекомбинацией неравновесных электронов и дырок. |
рекомбинациялық сәуле шығару (реком-бинациялық сәуле шығару) / recombination radiation — тепе-тең емес электрондардың және кемтіктердің рекомбинациясы нәтиже-сінде жартылай өткізгіштер мен диэлектрик-тердің сәуле шығаруы (люминесценциясы).
|
излучение рентгеновское / X-ray radiation — электромагнитное излучение, занимающее спектральную область между ультрафиолетовым и гамма-излучением в интервале длин волн 10-4 - 103 ангстрема. |
рентгендік сәуле шығару / X-ray radiation — 10-4 - 103 ангстрем толқын ұзындығы аралығындағы ультракүлгін және гамма-сәуле арасындағы спектрлік аумақты қамтитын электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение синхротронное (магнито-тормозное) / synchrotron radiation — электромагное излучение, испускаемое заряженными частицами, движущимися в однородном магнитном поле по искрив-ленным траекториям с релятивистскими скоростями. Синхротронное излучение впервые наблюдалось в синхротроне (отсюда название). Основные источники - ускорители и накопители электронов и позитронов. Применяется для фотолито-графии, в производстве интегральных схем.
|
синхротронды (магниттітежелу) сәуле шығару / synchrotron radiation — біртекті магнит өрісінде қисық траектория бойымен релятивистік жылдамдықпен қозғалатын зарядталған бөлшектердің сәуле шығаруы. Сихротронды сәуле шығару ең алғаш синхротронда бақыланды. Негізгі көздері - электрондар мен позитрондарды жинағыштар мен үдеткіштер. Интегралды сұлбалар өндірісінде фотолитография үшін қолданылады.
|
излучение спонтанное / spontaneous radiation — излучение атома, находящегося в неустойчивом (возбуждённом) состоянии. Возбуждённый атом через некоторое время после возбуждения самопроизвольно (спонтанно) переходит в состояние с меньшей энергией возбуждения, испуская при этом фотон. Энергия фотона равна разности энергий начального и конечного состояний.
|
тосын сәуле шығару / spontaneous radiation — орнықсыз (қозған) күйдегі атомның сәуле шығаруы. Қозған атом белгілі бір уақыттан кейін фотон шығара отырып өздігінен (тосыннан) төмен энергиялы қозған күйіне өтеді. Фотонның энергиясы бастапқы және соңғы күйлер энергиясының айырымына тең.
|
излучение тепловое (температурное) / heat radiation, thermal radiation — электромагнитное излучение, испускаемое веществом и возникающее за счет его внутренней энергии (в отличие, напр., от люминесценции, которая возбуждается внешними источниками энергии).
|
жылулық (температуралық) сәуле шығару / heat radiation, thermal radiation — заттардың өзінің ішкі энергиясы есебінен электромагниттік сәуле шығаруы (мысалы, сыртқы энергия көздерінен қозатын люминесценциямен салыстырғанда).
|
излучение термоядерного взрыва / thermonuclear explosion irradiation — электромагнитное и корпускулярное излучение, сопровождающее термоядерный взрыв.
См. также взрыв термоядерный.
|
термоядролық жарылыстың сәуле шығаруы / thermonuclear explosion irradiation — термоядролық жарылыс нәтижесінде туындайтын электромагниттік және корпускулалық сәуле шығарулар.
Сонымен қ.қараңыз: термоядролық жарылыс.
|
излучение тормозное / braking (collision) radiation — электромагнитное излучение, возникающее при торможении заряженных частиц в электрическом поле. |
тежелу кезіндегі сәуле шығару / braking (collision) radiation — электр өрісінде зарядталған бөлшектердің тежелуі кезінде туындайтын электромагниттік сәуле шығару.
|
излучение ультрафиолетовое / ultraviolet radiation — электромагнитное излучение, частота которого превышает частоту опти-ческого излучения. Длина волн находится в диапазоне 4-400 нм. Возбужденные частицы в плазме излучают наряду с оптическим излучением и УФ-излучение, которое порой составляет значительную долю в актив-ирующем и очищающем эффекте плазмы, прежде всего, при обработке органических материалов.
|
ультракүлгін сәуле шығару / ultraviolet radiation — жиілігі оптикалық сәуле шығару жиілігінен жоғары электромагниттік сәуле шығару. Толқын ұзындығы 4-400 нм диапазонында жатады. Плазмадағы қозған бөлшектер оптикалық сәулеленумен қатар УК-сәулені де шығарады, ол плазманың белсендіруші және тазартушы эффектісінде, әсіресе органикалық материалдарды өңдеуде негізгі болып табылады.
|
излучение циклотронное (магнито-тормозное) / cyclotron radiation — электромагнитное излучение заряженной частицы, движущейся по окружности или спирали в магнитном поле. В отличие от синхротронного излучения данный термин обычно относят к магнитотормозному излучению нерелятивистских частиц, происходящему на основной циклотронной частоте и её первых гармониках.
|
циклотронды (магнитті тежелу) сәуле шығару / cyclotron radiation — магниттік өрісте шеңбер немесе спираль бойымен қозғалатын зарядталған бөлшектердің электромагниттік сәуле шығаруы. Синхро-тронды сәуле шығарумен салыстырғанда бұл терминді негізгінен циклотронды жиілікте және оның алғашқы гармоникаларында жүзеге асатын релятивистік емес бөлшектер-дің магнитті тежелу сәуле шығаруына жатқызады.
|
излучение Черенкова-Вавилова (эффект Черенкова — Вавилова) / Cherenkov radiation — излучение среды, вызванное заряженной частицей, движущейся в ней со скоростью, превышающей фазовую скорость света (равную отношению скорости света в вакууме к коэффициенту преломления среды). |
Вавилов-Черенков сәуле шығаруы (Черенков-Вавилов эффектісі)/ Cherenkov radiation —жарықтың фазалық жылдамдығынан (вакуумдағы жарық жылдамдығының сыну көрсеткішіне қатынысына тең) жоғары жылдамдықпен қозғалатын зарядталған бөлшектердің әсерінен ортаның сәуле шығаруы.
|
излучение электромагнитное / electromagnetic radiation — электромагнитные колебания, которые возбуждаются заряженными частицами, атомами, молекулами, антеннами и другими излучающими системами. Электромаг-нитное излучение состоит из элементарных частиц (фотонов) и распространяется в вакууме со скоростью света. |
электромагниттік сәуле шығару / electromagnetic radiation — зарядталған бөлшектер, атомдар, молекулалар, антенналар және басқа да сәулелендіруші жүйелермен қоздырылатын электромагниттік тербелістер. Электромагниттік сәулелер элементар бөлшектерден (фотондардан) тұрады және вакуумда жарық жылдам-дығымен таралады.
|
излучение ядерного взрыва / nuclear explosion irradiaiton — электромагнитное и корпускулярное излучение, сопровож-дающее ядерный взрыв.
См. также взрыв ядерный.
|
ядролық жарылыстың сәуле шығаруы / nuclear explosion irradiaiton — ядролық жарылыста орын алатын электромагниттік және корпускулалық сәуле шығарулар.
Сон. қ. қараңыз ядролық жарылыс.
|
CВЧ-излучение / microwave radiation — сверхвысокочастотное излучение, то же самое что и излучение микроволновое. Включает в себя сантиметровый и миллиметровый диапазоны радиоволн (от 30 см,— частота 1 ГГц, до 1 мм,— 300 ГГц). Однако точные границы приблизительны и могут определяться по-разному. Используется для генерации микро-волновой плазмы.
|
АЖЖ-сәуле шығару / microwave radiation — аса жоғары жиілікті сәулелер, микротолқынды сәуле деп те аталады. Радиотолқындардың сантиметрлік және миллиметрлік диапазондарын қамтиды (30см-ден жиілігі 1ГГц-тен, 1см-ге жиілігі 300ГГц-ке дейін).Әйткенмен дәл шекаралары жуық түрде және әртүрлі анықталады. Микротолқынды плазманы өндіру үшін қолданылады.
|
Измеритель толщины пленок пьезо-электрический
Quarts thin film thickness detector
Прибор для примого измерения толщины тонких пленок в процессе осаждения, построенный на принципе изменения резонансной частоты колебаний пьезоэлектрического кристалла (обычно кварца) по мере изменения его массы в результате осаждения тонкой пленки на его поверхности. Используется в диапазоне толщин 1-1000 нм. Получил весьма широкое распространение в плазменных технологиях осаждения покрытий.
|
Қабықтардың қалыңдығын пьезоэлектрлі өлшегіш
Quarts thin film thickness detector
Пьезоэлектрлі кристалдың (әдетте кварцтың) оның бетіне жұқа қабықты тұндыру нәтижесінде оның массасының өзгеруі бойынша тербелістерінің резонансты жиілігінің өзгеру принципіне құралған, тұндыру процесінде жұқа қабықтар қалыңдығын шірілетін өлшеуге арналған құрал. Қалыңдық диапазоны 1-1000 нм болғанда қолданылады. Қаптамаларды тұндырудың плазмалық технологияларында кең таралған.
|
Износ
Wear
1.Изменение размеров, формы или состояния поверхности образца или изделия вследствие разрушения поверхностного слоя, в частности, при трении.
2. Количественная оценка изнашивания.
износ абразивный / abrasive wear — износ, обусловленный царапающими и режущими твердыми частицами в зоне контакта. Если тело не является гомогенным или даже квазигомогенным, то общая износостой-кость при абразивном износе определяется как средняя износостойкость отдельных фаз с учетом площадей, занимаемых этими фазами на поверхности контакта. При этом размер каждой фазы должен быть, как минимум, того же порядка, что и объем материала, с которым взаимодействуют острые грани абразивного материала.
износ адгезионный / adhesion wear — износ вследствие «прилипания» частиц трущихся поверхностей металлов. Условие адгезии — тесное соприкосновение контртел с металлическими поверхностями, которые должны быть близкими к ювенальным; защитные слои должны отсутствовать или, как минимум, быть частично удалены действующими напряжениями. При этом виде износа не образуются свободные частицы.
износ коррозионно-механический — то же, что эрозия коррозионная.
износ линейный / linear wear — изменение размера изделия в направлении, перпендикулярном поверхности, подвер-гавшейся износу.
износ окислительный / oxidation wear — износ удалением поверхностных слоев материала, образующихся в результате «трибохимических» реакций с окружающими веществами под действием тепловыделения при трении и активирования поверхности под действием механических нагрузок.
износ усталостный (контактно-усталостный) / fatigue wear — износ вследствие усталостного разрушения поверхностного слоя материала при много-кратном действии нагрузки, приводящем к зарождению и расспространению внутри сильно деформированного слоя трещин, которые вызывают отделение в форме тонких чешуек материала.
износ фрикционный / friction wear — износ, возникающий в результате истирания.
|
Тозу
Wear
1. Үлгі немесе бұйым бетінің өлшемінің, пішінінің немесе күйінің беттік қабаттың бүлінуі кезінде, негізінен үйкеліссалдарынан өзгеруі.
2. Тозудың мөлшерлік бағалануы.
Абразивті тозу/ abrasive wear - жанасу аймағында тырналайтын және кесетін қатты бөлшектерге негізделген тозу. Егер дене гомогенді немесе тіптен квазигомогенді болмса, онда абразивті тозудағы жалпы тозуға төзімділік осы фазалар жанасу бетінде алатын аудандарды ескере отырып жекелеген фазалардың тозуға төзімділігінің орташа шамасы ретінде анықталады. Мұнда әрбір фазаның өлшемі кем дегенде абразивті материалдың өткір қырлары әсерлесетін материалдың көлеміндей шамада болуы керек.
адгезиялық тозу/ adhesion wear - металдардың үйкелетін беттерінің бөлшектерінің «жабысуы» салдарынан тозу. Адгезия шарты-контрденелердің ювенальді болуға жақын металл беттермен тығыз жанасу; қорғаныш қабаттар болмауы керек немесе кем дегенде әсер ететін кернеулермен ішінара жойылуы керек. Мұнда тозу түрінде еркін бөлшектер түзілмейді.
коррозиялық-механикалық тозу- коррозиялық тозу сияқты.
сызықтық тозу/ linear wear - тозуға ұшырайтын бетке перпендикуляр бағыттағы бұйым өлшемінің өзгеруі.
қышқылдық тозу oxidation wear -үйкеліс кезінде жылубөліну әсерінен қоршаған заттармен «трибохимиялық» реакция нәтижесінде түзілетін жылубөліну мен механикалық жүктемелер әсерінен бетті активтеу нәтижесіндегі материалдың беттік қабаттарының жойылуы кезіндегі тозу.
шаршаудан тозу/ fatigue wear материалдың беткі қабатының қатты деформацияланған қабат ішінде негізінен бетке параллель және жұқа қабыршақтары пішінінде материалдың бөлінуін туғызатын жарықшақтардың түзілуі мен таралуына әкеліп жүктеменің көп реттік әсері кезінде шаршау салдарынан болатын тозу.
фрикциялық тозу/ friction wear бетін сыру нәтижесінде туындайтын тозу.
|
Износостойкость
Wear resistance
Способность материалов или изделий сохранять форму и размеры в условиях повторяющегося механического взаймодействия, преимущественно трения, с другими телами или веществами.
|
Төзімділік
Wear resistance
Материалдардың немесе бұйымдардың қайталанатын механикалық әсер ету жағдайында, негізінен денелер немесе заттармен үйкеліс кезінде пішіні мен өлшемдерін сақтау қабілеті.
|
Изоляция вакуумная
Vaccum isolation
Тепловая изоляция, основанная на использовании вакуумного пространства между источником (поглотителем) тепла и окружающей средой. При создании в изоляционной полости достаточно высокого вакуума перенос тепла теплопроводностью газа парктически исключается, и приток тепла из окружающей среды осуществляется в основном излучением. Заслуга значительного усовершенствования сосудов с вакуумной изоляцией принадлежит Дж.Дьюару, который разработал в 1893 г. Способ уменьшения переноса тепла излучением путем серебрения стеклянных стенок сосуда. Сосуды с вакуумной изоляцией обычно называют «сосудами Дьюара», а иногда и просто «дьюарами». Они широко применяются и в настоящее время.
|
Вакуумды изоляция
Vaccum isolation
Жылу көзі (жұтқышпен) мен қоршаған орта арасындағы вакуумдық кеңістікті қолдануға негізделген жылулық изоляция. Айтарлықтай жоғары вакуумды изоляциялық қуысты жасауда газдың жылуөткізгіштігімен жылу тасымалдауы тіпті болмайды, және қоршаған ортадан келетін жылу құйылымы негізінен сәулеленумен іске асады. Ваккумды изоляциясы бар құтыларды айтарлықтай жетілдірудегі еңбек 1893 жылы ыдыстың шыны қабырғаларын күмістендіру жолымен жылудың тасымалдануын сәулеленумен азайту тәсілін жасап шығарған Дж.Дьюарға тиесілі. Вакуумдық изоляциясы бар құтыларды әдетте «Дьюар құтылары» ал кейде тіпті «дьюарлар» деп атайды. Олар қазіргі таңда да кеңінен қолданылады.
|
Изото́пы
Isotope, species, nuclide (от греч. isos – равный, одинаковый и topos – место)
Разновидности атомов одного и того же химического элемента, атомные ядра которых имеют одинаковое число протонов и различное число нейтронов.
|
Изотоптар
Isotope, species, nuclide (гр. isos – тең, бірдей және topos – орын)
Атом ядросындағы протондардың саны бірдей, бірақ нейтрондар саны өзгеше болып келетін бір химиялық элемент атомдарының жиыны.
|
изотопы радиоактивные / radioactive isotopes— изотопы, ядра которых нестабильны и испытывают радиоактивный распад. Большинство известных изотопов радиоактивны (стабильными являются лишь около 300 из более чем 3000 нуклидов, известных науке). У любого химического элемента есть хотя бы несколько радио-активных изотопов, в то же время далеко не у всех элементов есть хотя бы один стабильный изотоп; так, все известные изотопы всех элементов, которые в таблице Менделеева идут после свинца, радиоактивны.
|
радиобелсенді изотоптар / radioactive isotopes — ядролары орнықсыз және радиобесенді ыдырауға ұшырайтын изотоптар. Қазіргі таңда белгілі изотоптардың көпшілігі радиобелсенді (ғылымға белгілі 3000 нуклидтің тек 300-і ғана тұрақты болып табылады). Кез келген химиялық элементтің кем дегенде бірнеше радиобелсенді изотобы бар, алайда бір де бір орнықты изотобы жоқ элементтер де кездеседі. Менделеев кестесінде қорғасыннан кейін тұратын элементтердің барлық изотоптары радиобелсенді болып келеді.
|
Изотро́пность
Isotropy
Независимость какого-либо свойства среды от направления.
|
Изотроптық
Isotropy
Ортаның қандай да бір қасиетінің бағытқа тәуелсіздігі.
|
Имита́ция возде́йствия ионизи́рующиего излуче́ния
Simulation of ion radiation action
Процесс радиационных испытаний материалов и изделий, при котором реальный источник излучений (обычно малодоступный, например, излучение ядерного взрыва) заменён лабораторным, более доступным (импульсным ядерным реактором, ускорителем). Обычно при этом требуется обеспечить подобие радиационного воздействия, т.е. равенство одного или нескольких ключевых параметров (например, состава и спектра частиц, мощности дозы, относительного числа смещённых атомов в единице объёма в единицу времени и т.д.).
|
Иондаушы сәулелердің әсерін имитациялау
Simulation of ion radiation action
Шынайы сәуле көзі (негізінен табылуы қиын, мысалы, ядролық жарылыс сәулесі) қолжетімді лабороториялық сәуле көздерімен (импульсты ядролық реактормен, үдеткішпен) алмастырылатын материалдар мен бұйымдарды радиациялық сынау процесі. Бұл кезде шынайы радиациялық әсерге ұқсастықты қамтамасыз ету, яғни бір немесе бірнеше параметрлерінің (мысалы, бөлшектердің құрамы мен спектрі, дозаның қуаты, уақыт бірлігінде бірлік көлемдегі ығысқан атомлдардыың салыстырмалы саны және т.б.) бірдей болуы талап етіледі.
|
Импеданс электрический
Electrical impedance
Комплексное полное сопротивление электрической цепи при синусоидальных напряжении и токе.
|
Электрлі импеданс
Electrical impedance
Синусоидальды кернеулер мен тоқ кезінде электрлі тізбектің комплексті толық кедергісі.
|
Импланта́ция
Implantation
Введение примесных атомов в твердое тело с целью модифицировать его физические свойства.
|
Импланта́ция
Implantation
Қатты дененің физикалық қасиеттерін модификациялау мақсатында оған қоспалық атомдарды ендіру.
|
имплантация ионная / ion implantation — введение примесных атомов в твердое тело бомбардировкой его поверхности ускоренными ионами.
|
иондық имплантация / ion implantation — қатты денеге оның бетін үдетілген иондармен соққылау арқылы қоспалық атомдарды ендіру.
|
имплантация лазерная / laser implantation — процесс, при котором предварительно на поверхность подложки наносится тонкая плёнка, состоящая из атомов имплантанта, которая затем подвергается воздействию лазерного излучения с целью усиления миграции атомов в подложку. В принципе в этом режиме возможна имплантация атомов из паровой или газовой среды, окружающей подложку.
|
лазерлік имплантация / laser implantation — төсеніштің бетіне имплантат атомынан тұратын жұқа қабық жағылып, кейіннен ондағы атомдардың төсенішке миграциясын күшейту үшін лазерлік сәулемен сәулелендіру процесі. Негізінен бұл режимде төсенішті қоршайтын булық және газдық ортадан атомдардың имплантациясы іске асуы мүмкін.
|
имплантация ядрами отдачи / recoil nucleus implantation — процесс, при котором предварительно на поверхность подложки наносится тонкая плёнка, состоящая из атомов имплантанта. Затем она подвергается воздействию пучка ускоренных ионов. Атомы получают часть энергии ионов, что вынуждает их мигрировать в подложку.
|
серпім ядроларымен имплантациялау / recoil nucleus implantation —төсеніш бетіне алдын ала имплантат атомынан тұратын жұқа қабық жағылып, кейіннен үдетілген иондар шоғымен сәулелендірілетін процесс. Осы кезде атомдар иондар энергиясының бір бөлігін алады, бұл олардың төсенішке қоныс аударуына мүмкіндік туғызады.
|
Имплозия
Implosion
Чрезвычайно быстрое сжатие тела в некотором объеме вследствие отдачи от разлета вещества с его поверхности, вызванного облучением мощными потоками излучения или ускоренных частиц, или продуктов химического взрыва.
|
Имплозия
Implosion
Қуатты ағындармен немесе шапшаңдатылған бөлшектер немесе химиялық жарылыстың өнімдермен сәулелендіруден туындаған дене бетінен заттың ұшуынан қандай да бір көлемде тебілуінің салдарынан болатын дененің аса жылдам сығылуы.
|
И́мпульс
Pulse, impulse, pulse(d) signal
1. Количество движения - общая мера движения всех видов материи; обнаруживается при взаимодействиях физических систем по изменению их импульса механического. 2.Кратковременный сигнал.
|
Импульс
Pulse, impulse, pulse(d) signal
1. Қозғалыс мөлшері – барлық материя түрлері қозғалысының жалпы өлшемі; физикалық жүйелердің әсерлесуі кезінде, олардың механикалық импульстарының өзгеруінен анықталады. 2. Қысқа уақыттық сигнал.
|
импульс волновой /wave impulse— распространяющееся в пространстве в виде волны однократное возмущение или группа периодических возмущений.
|
толқындық импульс/ wave impulse – толқын түрінде кеңістікте таралатын бірдүркін ұйытқу немесе периодтық ұйытқу тобы.
|
импульс механический / mechanical impulse — мера механического движения; для материальной точки равен произведению массы этой точки на её скорость; для системы материальных точек складывается из механических импульсов точек, составляющих систему.
|
механикалық импульс / mechanical impulse — механикалық қозғалыстың өлшемі; материалдық нүкте үшін оның массасын осы нүктенің жылдамдығына көбейткенге тең; материалдық нүктелер жүйесі үшін сол жүйені құрайтын нүктелердің механикалық импульстерінің қосындысымен анықталады.
|
импульс силы / impulse force — мера действия силы, равная произведению среднего значения силы на время её действия.
|
күш импульсі / impulse force — шамасы күштің орташа мәнін оның әсер ету уақытысына көбейткенге тең болатын күш әсерінің өлшемі.
|
импульс ударный / shock pulse — импульс силы, действующий на каждое из сталкивающихся тел при их ударе.
|
соққы импульсі / shock pulse — денелердің соқтығысуы кезінде олардың әрқайсысына әсер ететін күш импульсі.
|
импульс фотона /photon pulse — импульс равен отношению энергии фотона к скорости света в вакууме.
|
фотонның импульсі /photon pulse — шамасы фотон энергиясының вакуумдағы жарық жылдамдығына қатынасына тең импульс.
|
импульс электрический / electropulse — кратковременные изменения электри-ческого напряжения или силы тока в виде скачка, либо в виде некоторого числа колебаний, следующих друг за другом.
|
электрлік импульс / electropulse — электрлік кернеудің немесе ток күшінің соққы түрінде, болмаса бірінен кейін бірі ілесетін тербелістің бірнеше сандары түріндегі қысқа уақыттық өзгерісі.
|
импульс электромагнитного поля / electromagnetic pulse — импульс в некотором объёме среды заключён импульс электромагнитного поля, равный отношению энергии, которой обладает поле, находящееся внутри этого объёма, к скорости света в данной среде.
|
электромагниттік өріс импульсі / electromagnetic pulse — импульс ортаның қандай да бір көлеміндегі электромагниттік өрістің импульсі бар, осы көлемнің ішінде орналасқан өріс энергиясының берілген ортадағы жарық жылдамдығына қатынасына тең.
|
Индексы кристаллографические
Crystallographic indecses
Три целых числа, определяющих расположение в пространстве граней и атомных плоскостей кристалла (индексы Миллера), а также направлений в кристалле и его ребер (индексы Вейса) относительно кристаллографических осей.
|
Кристаллографиялық индекстер
Crystallographic indecses
Кеңістікте кристалл қырлары мен атомдық жазықтықтардың (Миллер индекстері) орналасуын, сондай-ақ кристаллаграфиялық өстерге қатысты кристалдағы және оның қабырғаларындағы (Вейс индекстері) бағыттарды анықтаушы үш бүтін сан.
|
Индикаторы изотопные
Isotopic indicator, tracer
Вещества, имеющие в своем составе химический элемент с изотопным составом, отличающимся от природного. Часто изотопными индикаторами называют сами изотопы-метки, добавляемые в вещество, содержащее природную смесь изотопов данного элемента. Так как поведение изотопов одного элемента в физико-химических процессах практически идентично (за исключением легких элементов, для которых относительно большую роль могут играть эффекты изотопные), использование изотопных индикаторов позволяет по регистрации изотопа-метки исследовать самодиффузию и миграцию меченого вещества, определять ничтожно малые количества примесей, изучать механизмы химических реакций и биологических процессов. Различают стабильные и радиоактивные индикаторы в зависимости от того, стабильный или радиоактивный изотоп добавляют в вещество в качестве метки.
|
Изотоптық көрсеткіш
Isotopic indicator, tracer
Құрамында табиғидан өзгеше изотоптық құрамды химиялық элементтері бар заттар. Көбінесе берілген элементтің изотопының табиғи қоспасын құрайтын затқа қосылатын изотоптық көрсеткіштерді көрсеткіш-белгі деп атайды. Бір элементтің физика- химиялық процестерге қатысуы бірдей болғандықтан (изотоптық эффектілерге көбірек мән беретін жеңіл элементтерден басқа), изотоптық индикаторларды пайдалану белгі изотобын тіркеу кезінде өзіндік диффузияны, зат алмасуды зерттеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар биологиялық процестер мен химиялық реакциялардың механизмін және қоспалардың аз мөлшерін анықтауға болады. Индикаторлар тұрақты және радиоактивті деп бөлінеді. Тұрақты не радиоактивті индикаторлар болуына байланысты радиоактивті изотопты затқа белгі ретінде қосады.
|
Индикатри́са рассеяния
Dispersion index, indicatrix of diffusion, scattering indicatrix (от лат. Indico – указываю)
Функция, характеризующая вероятность перехода частиц при рассеянии из одного фазового обёма (в пространстве энергий и направлений движения частиц) в другой.
|
Шашырау индикатрисасы
Dispersion index, indicatrix of diffusion, scattering indicatrix (лат. Indico – көрсетемін)
Бөлшектердің шашырауы кезінде олардың бір фазалық көлемнен келесісіне (бөлшектердің қозғалыс бағыты мен энергиялар кеңістігінде) өту ықтималдығын сипаттайтын функция.
|
Инже́ктор
Injector
Первичный источник или предварительный ускоритель, предназначенный для ввода (инжекции) частиц в основной ускоритель или в камеру, где происходит генерация плазмы.
|
Инжектор
Injector
Бөлшектерді плазманы өндіру жүзеге асатын негізгі үдеткішке немесе камераға енгізуге арналған алғашқы көз немесе алдын ала үдеткіш.
|
инжектор плазмы (плазменная пушка ) / plasma gun — устройство, предназначенное для создания потоков высокотемпературной плазмы и ввода ее в некоторую область, где проводится какой-либо эксперимент с плазмой.
|
плазманың инжекторы (плазмалық зеңбірек) / plasma gun — жоғары температуралы плазма ағынын алуға және оны қандай да бір плазмамен жасалатын эксперимент жүргізілетін аймаққа енгізуге арналған құрылғы.
|
инжектор быстрых атомов / fast-atom injector — устройство для накопления и удержания термоядерной плазмы в магнитных ловушках
См. также инжекция.
|
шапшаң атомдардың инжекторы / fast-atom injector — термоядролық плазманы магниттік тұзақтарда жинақтап және сонда ұстап тұруға арналған құрылғы.
Сонымен қ. қараңыз: инжекция
|
Инже́кция
Injection (от лат.Injectio – выбрасывание)
Ввод частиц в ускоряющую, ионизирующую, плазмохимическую и т.д.) среду для обеспечения её функциональных свойств (рабочего газа для генерации пучка ионов в ускорителе, паров металлов в источнике металлических ионов, газофазового реагента в рабочей камере плазмохимического реактора и т.д.)
|
Инже́кция
Injection (лат.Injectio – жығарып тастау)
Үдеткіш, иондаушы, плазмохимиялық және т.б. ортаға олардың функционалдық қасиеттерін қамтамасыз ету үшін бөлшектерді енгізу (үдеткіште иондар шоғын генерациялау үшін жұмыстық газды, метал иондар көзінде метал буларын, плазмохимикалық реактордың жұмыстық камерасында газофазалық реагентті және т.б)
|
инжекция носителей / charge particle njection — проникновение неравновесных (избыточных) носителей заряда в полупроводники или диэлектрики под действием электрического поля.
|
заряд тасымалдаушылар инжекциясы / charge particle njection — электр өрісінің әсерінен тепе-теңсіз (артық) заряд тасмалдаушылардың жартылай өткізгішке немесе диэлектрикке еніп кетуі.
|
инжекция стационарная / fixed injection, stationary injection — инжекция в условиях постоянного во времени потока инжектируемых частиц.
См. также инжектор.
|
тұрақты инжекция / fixed injection, stationary injection — инжектрленетін бөлшектердің ағыны уақыт бойынша тұрақты болатын инжекция.
Сонымен қ. қараңыз: инжекция
|
Инженерия границ структурная
Boundary structure engineering
Конструирование материалов с заданными свойствами путем целенаправленного формирования структуры и свойств внутренних границ между зернами, кристаллитами и т.п.
|
Шекаралар инженериясы құрылымдық
Boundary structure engineering
Түйіршіктер, кристаллиттер және т.б арасындағы ішкі шекаралардың құрылымы мен қасиеттерін дұрыс бағытталған құрылуы жолымен берілген қасиеттері бар материалдарды құру.
|
Иниции́рование пла́зменное
Plasma initiation, plasma triggering
Поджиг и поддержание горения органического топлива с помощью низкотомпературной плазмы в разряде высокого давления.
|
Плазмалық иницациялау
Plasma initiation, plasma triggering
Жоғарғы қысым разрядындағы төмен температуралы плазманың көмегімен органикалық отынның жандыру және жануын қамтамасыз ету.
|
Интенсивность
Intensity,strength; rate, force
Удельный показатель или средняя величина во времени какой-либо характеристики процесса, явления, действия и т.п.
|
Қарқындылық
Intensity,strength; rate, force
Қандай да бір процес, құбылыс, әрекет және т.б сипаттамасының уақыт бойынша меншікті көрсеткіші немесе орташа шамасы.
|
интенсивность излучения / radiation intensity – характеристика мощности излучения, определяемая количеством квантов энергии в единицу времени.
|
сәулелену қарқындылығы / radiation intensity – уақыт бірлігінде энергия кванттарының санымен анықталатын сәулелену қуатының сипаттамасы.
|
интенвисность износа / wear rate – отношение величины линейного износа к пути трения, на котором произошел износ.
|
тозу қарқындылығы / wear rate –сызықты тозу мөлшерінің тозу болған үйкеліс жолына қатынасы.
|
интенсивность релаксации / relaxation intensity - величина релаксации напряжений в единицу времени.
|
релаксация қарқындылығы / relaxation intensity - уақыт бірлігінде кернеу релаксациясының мөлшері
|
Интерференция волн
Wave interference
Сложение двух или нескольких волн, при котором в разных точках пространства получается усиление или ослабление амплитуды результирующей волны.
|
Толқындардың интерференциясы
Wave interference
Кеңістіктің түрлі нүктелерінде қорытқы толқын амплитудасының күшейтілуі немесе әлсізденуі алынатын екі немесе бірнеше толқындардың қосылуы.
|
| |
