Ио́н
Ion (от греч. Ion — идущий)
Электрически заряженная частица, образующаяся при потере или присоединении электронов атомами, молекулами и т.д. Ионы соответственно могут быть положительными (при потере электронов) или отрицательными. Положительные ионы называют катионами, отрицательные – анионами. Заряд иона кратен заряду электрона. В свободном состоянии существуют в газовой фазе (в плазме).
Ион
Ion (гр. Ion — жүруші)
Атомдардың, молекулалардың және т.б. электрондарды қосып алу немесе айырылу кезінде туындайтын электрлік зарядталған бөлшек. Сәйкесінше иондар оң таңбалы (электрондарынан айырылған кезде) да теріс таңбалы да болуы мүмкін. Оң иондарды - катиондар, теріс иондарды аниондар деп атайды. Ионның заряды электрон зарядына еселі. Газ фазасында (плазмада) еркін күйінде
бола алады.
| ион каналированный / channelled ion — ион, движущийся по структурному каналу кристаллической решётки. |
каналданған ион / channelled ion — кристалдық тордың құрылымдық каналымен қозғалатын ион.
|
ион кластерный / clustered ion — частица, состоящая из атомного или молекулярного иона (положительного и отрицательного) и присоединённых к ней газовых молекул. Имеют место в низкотомпературной плазме при значительных давлениях газа. Наличие кластерных ионов существенно изменяет электрические свойства плазмы. |
кластерлік ион / clustered ion — атомдық немесе молекулалық иондардан және оған газ молекулалары бекітілген бөлшек. Газ қысымы айтарлықтай жоғары болғанда төмен температуралы плазмада бақыланады. Кластерлік ионның бар болуы плазманың электрлік қасиеттерін айтарлықтай өзгеріске ұшыратады.
|
ион комплексный / complex ion — ион, который может быть образован реакцией соединения двух или более ионов. |
комплекстік ион / complex ion — екі не одан да көп иондардың бірігуі реакциясы кезінде пайда болатын иондар.
|
ион легкий / light ion — условно ион с атомным весом от 1(протон) до 4 (гелий). |
жеңіл ион / light ion — атомдық массасы 1-ден (протон) 4-ке (гелий) дейінгі ион.
|
ион неканалированный / non-channelled ion — ион, направление движения которого не связано с ориентацией структурных каналов кристаллической решётки. |
каналданбаған ион / non-channelled ion — қозғалыс бағыты кристалдық тордың құрылымдық каналының бағдарлануымен байланыссыз ион.
|
ион отрицательный (см. также анион) / negative ion — атом с одним или несколькими избыточными электронами. | теріс ион(сон.қ. қараңыз анион) / negative ion — бір немесе бірнеше артық электрондары бар атом. |
ион положительный (см. также катион) / positive ion – атом с недостающими одним или несколькими электронами. |
оң ион (сон.қ. қараңыз катион) / positive ion – бір немесе бірнеше электрондары жеткіліксіз атом.
|
ионы тяжелые / heavy ions — атомы химических элементов с массой, большей, чем у атома гелия. |
ауыр иондар / heavy ions — массасы гелий атомының массасынан жоғары химиялық элементтердің атомы.
|
ион ускоренный / accelerated ion — ион, скорость которого превышает скорость теплового движения. См. также ионизация, обмен ионный. |
үдетілген ион / accelerated ion — жылдамдығы жылулық қозғалыстың жылдамдығынан асатын ион.
Сонымен қ.қараңыз: иондану, иондық ауысу.
|
Иониза́ция
Ionization
Процесс образования ионов, посредством которого нейтральный атом или молекула получают электрический заряд. Обычно ионизация происходит под действием электромагнитного излучения, ударов электронов, ионов или других атомов. |
Иондану
Ionization
Бейтарап атом немесе молекула электрлік зарядқа ие болатын, иондардың пайда болу процесі. Әдетте иондану электромагниттік сәулелену әсерінен, электрондардың, иондардың немесе басқа да атомдардың соқтығысуынан іске асады.
|
ионизация многофотонная / multiphoton ionization — образование иона в результате поглощения в одном элементарном акте одновременно нескольких фотонов. Частный случай более общего процесса многофотонного поглощения. |
көп фотондық иондану / multiphoton ionization — бір элементар акт кезінде бірнеше фотонның бірден жұтылуы нәтижесінде иондардың пайда болуы. Көпфотонды жұтылу процесінің жеке жағдайы.
|
ионизация первичная удельная / primary specific ionization — cреднее число пар ионов на 1 см пути, создаваемых только первичной частицей. |
алғашқы меншікті иондану / primary specific ionization — тек біріншілік бөлшектер туғызатын, 1 см жолдағы иондар жұбының орташа саны.
|
ионизация поверхностная / surface ionization — образование ионов в процессе термической десорбции частиц с поверхности твердого тела. |
беттік иондану / surface ionization — қатты дене бетінен бөлшектің термиялық десорбциялану процесі кезінде иондардың туындауы.
|
ионизация полевая (автоионизация, ионизация полем) / field ionization — процесс ионизации атомов и молекул газа в сильных электрических полях. |
өрістік иондалу (автоиондалу, өріспен иондалу/ field ionization — күшті электрлік өрістегі газ атомы мен молекуласының иондалу процесі.
|
ионизация полная удельная / total specific ionization— cреднее число пар ионов на 1 см пути, создаваемых первичной и всеми вторичными частицами.
См. также потери энергии ионизационные.
|
толық меншікті иондалу / total specific ionization — біріншілік және барлық екіншілік бөлшектер туғызатын, 1см жолдағы иондар жұбының орташа саны.
Сонымен қ.қараңыз: ионизациялық энергия жоғалту.
|
ионизация столкновительная / collisional ionization — ионизация нейтральной частицы при соударениях с электронами, ионами, атомами. |
соқтығысулық иондалу / collisional ionization — бейтарап бөлшектердің электрондармен, иондармен, атомдармен соқтығысы нәтижесінде иондалуы.
|
ионизация ступенчатая / step ionization — один из основных механизмов образования заряженных частиц в плазме, электронная температура которой много меньше потенциала ионизации атома . |
сатылы иондалу / step ionization — электрондық температурасы атомның иондалу потенциалынан көп кіші болатын, плазмадағы зарядталған бөлшектердің пайда болу механизмдерінің негізгі түрлерінің бірі.
|
ионизация термическая / thermal ionization — образование положительных и отрицательных ионов и свободных электронов из электрически нейтральных атомов и молекул. Термическая ионизация происходит при нагревании газа, она обусловлена значительной кинетической энергии сталкивающихся частиц. |
термиялық иондану / thermal ionization — электрлік бейтарап атомдар мен молекулалардан теріс және оң иондардың, бос электрондардың пайда болуы. Термиялық иондалу газды қыздыру кезінде жүзеге асады, ол соқтығысатын бөлшектердің елеулі кинетикалық энергиясына негізделген.
|
ионизация ударная /collision ionization, impact ionization — процесс ионизации атомов и молекул в результате удара другой частицей. |
соққы иондалу /collision ionization, impact ionization — атомдардың және молекулалар-дың басқа бөлшектермен соқтығысуы нәтижесінде жүзеге асатын иондалу процесі.
|
ионизация удельная (ионизирующая способность удельная) /specific ionization — число пар разноименных носителей электрического заряда (пар ионов, пар электрон-дырка), создаваемых как непо-средственно в столкновениях заряженной частицы (первичная ионизация удельная), так и с учетом ионизации вторичными электронами (полная ионизация удельная) на единице длины пути этой частицы в веществе. |
меншікті иондалу /specific ionization — зарядталған бөлшектің тікелей соқтығысуы кезінде (меншікті біріншілік иондалу), сонымен қатар осы заттың бірлік жол ұзындығында екіншілік электрондармен иондалуын (меншікті толық иондалу) ескере отырып та зат туындайтын әр аттас электрлік заряд тасымалдағыштар жұбының (электрон-кемтік жұбының, иондар жұбының) саны.
|
ионизация электролитическая / electrolytic ionization— см. диссоциация | электролиттік иондалу / electrolytic ionization— қараңыз диссоциация |
фотоионизация / photoionization— процесс ионизации атомов и молекул в результате поглощения фотонов. См. также ион, деионизация газа. |
фото иондалу / photoionization— фотондардың жұтылуы нәтижесінде атомдар-дың мен молекулалардың иондалу процесі.
Сонымен қ.қараңыз: ион, газдың ионсыздануы
|
Испаре́ние (парообразование)
Evaporation, exhalation, vaporization
Переход вещества из конденсированной (твердой или жидкой) фазы в газообразную (пар); фазовый переход первого рода. Испарение твердого тела называется сублимацией (возгонкой), а парообразование в объеме жидкости – кипением. Обычно под испарением понимают парообразование на свободной поверхности жидкости в результате теплового движения ее молекул при температуре ниже точки кипения.
|
Булану
Evaporation, exhalation, vaporization
Заттың конденсирленген (қатты немесе сұйық) фазадан газ тәрізді (бу) күйге өтуі; бірінші текті фазалық ауысу. Қатты дененің булануы сублимация деп аталады, ал сұйық көлеміндегі булану процесі қайнау деп аталады. Әдетте булану деп температурасы қайнау температурасынан төмен сұйықтардың молекулаларының жылулық қозғалысының нәтижесінде оның еркін бетінде булардың пайда болу процесін атайды.
|
испарение полем / field evaporation — удаление сильным полем собственных атомов с поверхности в виде ионов.
|
өріс арқылы булану / field evaporation — күшті өріс арқылы заттың бетіндегі атомдарды иондар түрінде буландыру.
|
испарение вакуумное / vacuum evaporation — испарение, ускоренное путём создания вакуума над поверностью испаряющейся жидкости или твёрдого тела. Используется для сушки, нанесения тонких плёнок и т.д.
|
вакуумдық булану / vacuum evaporation — буланатын сұйықтың немесе қатты дененің бетінде вакуумды тудыру арқылы үдетілген булану процесі. Кептіру, жұқа қабық қаптау және т.б. үшін қолданылады
|
испарение термическое / thermal evaporation — испарение, ускоренное повышением температуры испаряющегося вещества.
|
термиялық булану / thermal evaporation — буланатын заттың температурасын жоғарылату арқылы үдетілген булану процесі.
|
испарение электронно-лучевое / electron beam evaporation — испарение, ускоренное повышением температуры испаряющегося вещества с помощью облучения его поверхности пучком ускоренных электронов.
|
электронды-сәулелі булану / electron beam evaporation — буланатын заттың температурасын оның бетін үдетілген электрондар шоғымен сәулелендіре отырып жоғарылату арқылы үдетілген булану процесі.
|
Испаритель
Evaporator, vaporizer, condenser, cooler, evaporimeter
Элемент вакуумной установки для испарения материалов с целью их последующего осаждения в виде функциональных тонких пленок или модифицирующих покрытий. Конструк-тивно выполнен в виде проволочных спиралей, лент, тиглей, лодочек различной конфигурации. Разделяются на устройства прямого и косвенного накаливания.
|
Буландырғыш
Evaporator, vaporizer, condenser, cooler, evaporimeter
Материалдарды функционалды жұқа қабықтар немесе модификациялаушы жабулар түрінде кезекті тұндыру мақсатымен оларды буландыратын вакуумды құрылғы элементі. Бұранда сымдар, ленталар, тигльдер, түрлі конфигурациялар қайықшалары түрінде құрылымды жасалған.
|
испаритель электродуговой / arc discharge evaporator – испаритель, в котором в качестве источника тепла используется плазма дугового разряда. Поток частиц, летящих из зоны эмиссии мишени (т.е. области контакта ее с дугой), содержит не только нейтральные частицы паровой фазы, но и значительное количество ионов. Эти ионы хорошо управляются электромаг-нитным полем и легко вступают в реакцию в реакцию с атомами (молекулами) окру-жающей среды. Такая технология позво-ляет получать покрытия, состоящие из широкого спектра химических соединений (оксидов, нитридов и т.д.). Серьезный недостаток ее – наличие капельной фазы в потоке частиц, которая негативно влияет на физические совйства покрытий.
|
электрдоғалы буландырғыш / arc discharge evaporator – жылу көзі ретінде доғалық разрядтың плазмасы қолданылатын буландырғыш. Нысана эмиссиясының аумағынан (яғни оның доғамен байланысу облысында) ұшатын бөлшектер ағыны тек бу фазасының бейтарап бөлшектерінен ғана емес, иондардың айтарлықтай мөлшерінен тұрады. Бұл иондар электромагнитті өріспен жақсы басқарылады және қоршаған орта атомдарымен (молекулалармен) реакцияға оңай түседі. Мұндай технология химиялық қосылыстардың (оксидтердің, нитридтердің және т.б) кең спектрінен тұратын жабуларды алуға мүмкіндік береді. Бұның үлкен кемшілігі – бөлшектер ағынында жабын-дардың физикалық қасиеттеріне кері әсер ететін тамшы фазасының болуы.
|
испаритель электронно-лучевой / electron beam evaporator – испаритель, в котором в качестве источника тепла используется пучок ускоренных электронов. Основные преимущества – энергия пучка подводиться непосредственно к испаряемой поверх-ности, высокая чистота покрытий, удобен в эксплуатации, высокий коэффициент полезного действия.
|
электронды-сәулелік буландырғыш / electron beam evaporator – жылу көзі ретінде үдетілген электрондар шоғы қолданылатын буландырғыш. Негізгі артықшылықтары – шоқтың энергиясы буланушы бетке тікелей келтіріледі, жабындардың тазылығы жоғары, қолдану кезінде ыңғайлы, пайдалы әсер коэффициенті жоғары.
|
Испепелитель плазменный (озалятор фотолака)
Plasma incinerator
Установка для удаления фотолака путем его нагрева в плазме газового разряда.
|
Плазмалық күлдеуіш (фотолак озаляторы)
Plasma incinerator
Газ разрядының плазмасында фотолакты қыздыру жолымен жоюға арналған құрылғы.
|
Испытания радиационные
Radiation tests
Испытания материалов и изделий на соответсвие требованиям по радиационной стойкости. Регламентируются специаль-ными стандартами.
|
Радиациялық сынақтар
Radiation tests
Материалдар мен бұйымдардыың радиациялық тұрақтылық талаптарына сәйкестігін сынау.
|
Источник ионизирующего излучения
Ionizing radiation source.
Объект, содержащий радиоактивный материал или техническое устройство, испускающее или способное в определенных условиях испускать ионизирующее излучение.
|
Иондаушы сәуле көзі
Ionizing radiation source.
Құрамында радиобелсенді материалы бар объект немесе иондаушы сәуле шығаратын немесе белгілі бір шарттарда иондаушы сәуле шығара алатын техникалық қондырғы.
|
источник ионизирующего излучения закрытый / sealed source — источник ионизирующего излучения на основе радиоактивного материала, при исполь-зовании которого невозможно поступление содержащихся в нем радиоактивных веществ в окружающую среду.
|
— жабық иондаушы сәуле көзі / sealed source — қолдану кезінде қоршаған ортаға ондағы радиобелсенді заттардың түсуі мүмкін емес радиобелсенді материалдың негізінде жасалған иондаушы сәуле көзі.
|
источник ионизирующего излучения открытый / bare radionuclide source — источник ионизирующего излучения на основе радиоактивного материала, при использовании которого возможно поступ-ление содержащихся в нем радиоактивных веществ в окружающую среду.
|
— ашық иондаушы сәуле көзі / bare radionuclide source — қолдану кезінде қоршаған ортаға ондағы радиобелсенді заттардың түсуі ықтимал радиобелсенді материалдың негізінде жасалған иондаушы сәуле көзі.
|
источник излучения природный / natural radiation source — источник ионизирующего излучения природного происхождения.
|
табиғи сәуле көзі / natural radiation source — табиғи иондаушы сәуле шығару көзі.
|
источник излучения техногенный / man-caused radiation source — источник иони-зирующего излучения специально создан-ный для его полезного применения или являющийся побочным продуктом этой деятельности.
|
техногенді сәуле көзі / man-caused radiation source — қажетті орындарда пайдалану үшін арнайы жасалған немесе осы мақсаттың қосымша өнімі болып табылатын иондаушы сәуле көзі.
|
Исто́чник ио́нов
Ion source
Устройство для получения в вакууме пучка ионного — пространственно сфор-мированного потока ионов, скорость направленного движения которых много больше их тепловых скоростей.
|
Иондардың көзі
Ion source
Вакуумда иондық шоқ алуға, яғни бағытталған қозғалысының жылдамдығы оның жылулық жылдамдығынан әлдеқайда жоғары кеңістікті жинақталған иондар ағынын алуға арналған қондырғы.
|
источник ионов высокочастотный / high friquency ion source — источник, в котором плазма рабочего газа образуется в результате безэлектродного высокочас-тотного разряда в диэлектрическом сосуде (кварцевой или пириксовой колбе) при давлении от 0,1 до 1 Па. Высокочастотный генератор обеспечивает формирование достаточно плотной плазмы, из которой с помощью экранированного зонда с узким каналом и перетяжкой вытягивают ионный пучок путём приложения выталкивающего напряжения. Недостатком высоко-частотного источника является прежде всего большой разброс ионов по энергии, достигающий нескольких сотен электронвольт, а также наличие сильных высоко частотных помех и наводок.
|
жоғары жиілікті иондардың көзі / high friquency ion source — 0,1 ден 1 Па дейінгі қысым жағдайындағы диэлектрлік ыдыста электродсыз жоғары жиілікті разрядтың нәтижесінде жұмыстық газдың плазмасы пайда болатын көз. Аса жоғары жиілікті генератор тығыздығы жіңішке каналды экрандалған зонд көмегімен итеруші кернеу түсіріп, иондар шоғырын тартып алуға болатын, жеткілікті тығыз плазманы қамтамассыз етеді. Аса жоғары жиілікті көздің кемшілігі ретінде иондардың энергия бойынша бірнеше жүздеген электрон вольтқа ауытқуы, сонымен қатар аса үлкен жиілікті күшті кедергілер мен түзетулердің бар болуын айтуға болады.
|
источник ионов Кауфмана / Kaufman ion source — источник, в котором разряд локализуется между стенками анодного цилиндра, горячим катодом и системой экстракции. Осцилляция электронов в продольном магнитном поле и электри-ческом поле, образованном системой электродов, приводит к увеличению эффективности ионизации рабочего газа. Отличительной особенностью конструк-ции источника является наличие двух - или трехэлектродной многоапертурной ионно-оптической системы, предназначен-ной для экстракции и формирования ионного потока, состоящего из множества (до 1000) отдельных пучков. Отражатель-ный электрод имеет выходные отверстия и выполняет функцию эмиссионного элек-трода системы экстракции. Достоинства: низкое напряжение разряда, ионный пучок спектрально однороден и содержит мало примесей, высокая однородность плотности тока по сечению пучка, способность работать при низком давлении, высокий КПД. Недостатки: использование термо-катода ограничивает срок службы источника и не позволяет работать с химически активными рабочими веществами, плазма в магнитном поле подвержена неустойчивостям, ухудшаю-щим стабильность параметров ионного пучка и его оптические свойства.
|
Кауфман иондарының көзі / Kaufman ion source — анодты цилиндрдің қабырғалары, ыстық катод және экстракция жүйесі аралығында разряд шоғырланатын көз. Бойлық магит өрісінде және электродтар жүйесі тудырған электрлік өрістегі электрондардың осцилляциясы жұмыс жасаушы газ иондалуының тиімділігінің артуына әкеледі. Көз кострукциясының негізгі ерекше қасиеті жеке шоқтардан тұратын (1000 ға дейін) иондық ағындарды экстракциялауға және қалыптастыруға арналған екі немесе үш электродты көп апертуралық иондық-оптикалық жүйесінің болуы. Шағылдырушы электродтың шығыстық қуысы бар және экстракция жүйесінің эмиссиялы электрод функциясын атқарады. Артықшылықтары: разрядтың төмен кернеуі, иондық шоқтар спектрі біртекті және қоспасы өте аз, шоқтың қимасы бойынша ток тығыздығының біртектілігі жоғары, төмен қысымда жұмыс жасай алуы, ПӘК-інің жоғарылығы. Кемшіліктері: термокатодты қолдану көздің жұмыс мерзімін шектейді және химиялық белсенді заттармен жұмыс жасауға мүмкіндік бермейді, магнит өрісіндегі плазма тұрақтысыз; бұл иондық шоқ параметрлерінің тұрақтылығын және оның оптикалық қасиеттерін әлсіретеді.
|
источник ионов Кауфмана с электронной бомбардировкой / Kaufman source of ions with electron bombardment — предполагает использование разряда Пеннинга. Элек-троны эмиттируются катодом, расположен-ным на оси цилиндрической разрядной камеры, помещённой в слабое продольное магнитное поле. Анодом служит часть цилиндра. Электроны движутся в скрещен-ных электрическом и магнитном полях. Ионы экстрагируются, ускоряются и фоку-сируются двух- или трёхэлектродной ионно-оптической системой, создающей многочисленные элементарные цилиндри-ческие пучки.
|
электронды атқылауышы бар Кауфман иондарының көзі / Kaufman source of ions with electron bombardment — Пеннинг разрядын қолданады. Электрондарды әлсіз бойлық магнит өрісіне енгізілген цилиндрлік разрядты камераның осіне орналасқан катод бөліп шығарады. Цилиндрдің бөлігі анод ролін атқарады. Электрондар айқастырылып орналастырылған электрлік және магниттік өрісте қозғалады. Иондар көптеген элементар цилиндрлік шоқтар тудыратын екі немесе үш электродты ионды-оптикалық жүйемен экстракцияланады, үдетіледі және фокусталады.
|
источник ионов Пеннинга с горячим катодом / Penning ion source with hot cathode — в принципе похож на источник Пеннинга с холодным катодом, но в нём реализуется либо режим осцилляции электронов между двумя катодами, либо режим прямого прохождения электронов с катода на анод. В первом режиме вероятность ионизации увеличивается, что позволяет работать при более низком давлении, более высокой плотности тока и КПД, но в тоже время приводит к большому разбросу ионов по энергии и к меньшему эмиттансу, чем при прямом прохождении. Во втором режиме ионы извлекаются через отверстие в электроде при потенциале анода, который, если не считать нескольких вольт при анодного падения потенциала, совпадает с потенциалом плазмы. В результате разброс ионов по энергии составляет всего несколько эВ.
|
ыстық катодты Пеннинг иондарының көзі / Penning ion source with hot cathode — негізінен салқын катодты Пеннинг көзіне ұқсайды, бірақ онда екі катодтың арасында электрондардың осцилляция режимі, болмаса электрондардың тікелей катодтан анодқа өту режимі жүзеге асырылады. Бірінші режимде иондалу ықтималдылығы артады, бұл айтарлықтай төмен қысымда, айтарлықтай жоғары ток тығыздығында және ПӘК-тің жоғары мәнінде жұмыс жасауға мүмкіндік береді, алайда өз кезегінде тура өтуге қарағанда энергия бойынша иондардың шашырауының ұлғаюына және эмиттансының азаюына әкеледі. Екінші режимде иондар анод потенциалында, яғни плазма потенциалында, электродтың тесігінен шығарып алынады. Иондардың энергия бойынша жан жаққа шашырауы бар болғаны бірнеше эВ қа ғана тең болады.
|
источник ионов Пеннинга с холодным катодом / Penning ion source with cold cathode — источник, в котором кольцевой анод размещен между двумя катодами, в одном из которых имеется отверстие для вытягивания ионного пучка. Вся система помещена в продольное магнитное поле, вынуждающее электроны в разряде совер-шать движение по циклоидальным орбитам, что резко повышает степени ионизации рабочего газа и снижает рабочее давление. Отличается высокой надёжностью.
|
салқын катодты Пеннинг иондарының көзі / Penning ion source with cold cathode — сақиналы анод біреуінде иондық шоқтарды тартып алуға арналған қуысы бар екі катодтың аралығына орналастырылған көз. Бүкіл жүйе разряд кезінде электрондарды циклоидті орбита бойынша қозғалыс жасауға мәжбүрлейтін бойлық магнит өрісіне орналастырылған, бұл жұмыстық газдың иондану дәрежесін күрт арттырады және жұмыстық қысымды төмендетеді. Жоғары сенімділікпен ерешеленеді.
|
источники ионов плазменные / plasma ion sources — семейство источников ионов, в которых положительные ионы экстрагируются из газоразрядной плазмы.
|
плазмалық иондардың көзі / plasma ion sources — оң иондар газды разрядты плазмадан экстракцияланатын иондар көзінің тобы.
|
источники ионов поверхностные / surface ion sources — семейство источников ионов, в которых положительные и отрицательные ионы извлекаются из поверхности твёрдо-тельного элемента (эмиттера) в результате десорбции, ионного распыления, испарения под действием излучения лазера и т.д.
|
беттік иондар көзі / surface ion sources — оң және теріс иондар қатты денелік элементтің бетінен (эмиттерден) десорбция, иондық тозаңдалу, лазер сәулесінің әсерінен булану және тағы басқалардың нәтижесінде алынатын иондар көзінің тобы.
|
источники ионов с полевым испарением / electric fild evaporation ion sources — семейство источников ионов, в которых положительные и отрицательные ионы извлекаются из поверхности жидкофазной мишени, которая расплавилась в результате воздействия на неё высокоплотного ионного пучка субмикронного размера. Таким образом эмиттером здесь является небольшая площадка на поверхности расплава, смачивающего металлическую иглу и покрывающего её тонким слоем. Перед эмиттером находится электрод-экстрактор, создающий вблизи острия сильное электрическое поле, ускоряющее ионы и имеющий отверстие для вывода сформированного ионного пучка.
|
— өрістік булануы бар иондардың көзі / electric fild evaporation ion sources — оң және теріс иондар субмикронды өлшемдегі жоғары тығыздықтағы иондық шоқтардың әсері нәтижесінде еріген, сұйық фазалық нысаналардың бетінен алынатын иондар көзінің тобы. Осылайша мұнда эмиттер металдық инені дымқылдандырып тұратын және оны жұқа қабатпен жауып тұратын ерітіндінің бетіндегі кішкене аумақ болып табылады. Эмиттердің алдында үшкір ұштың айналасында күшті электр өрісін тудыратын, иондарды үдетіп және қалыптасқан иондық шоқты шығаруға арналған қуысы бар электрод-экстрактор орналасқан.
|
источники многозарядных ионов / multicharge ion sources — источники для генерации пучков многозарядных ионов, которые образуются в результате однократных электрон-атомных столкнове-ний или под действием ряда последо-вательных столкновений. Второй механизм более эффективен.
|
көпразрядты иондардың көздері / multicharge ion sources — бірдүркін электрон-атомдық соқтығысу немесе бірқатар тізбектес соқтығысу әсерінен пайда болатын көп разрядты иондар шоғын өндіруге арналған көздер. Екінші механизм неғұрлым тиімдірек болады.
|
Источники нейтронов
Neutron sources
Устройства для получения нейтронных пучков. Действие всех типов источников основано на использовании ядерных реакций, сопровождающихся вылетом нейтронов. Характеризуются интенсив-ностью (числом нейтронов в секунду), энергетическим распределением частиц, степенью их поляризации и режимом испускания (непрерывным или импульс-ным). Самые мощные из них – ядерные взрывы (около 2 х 1020 нейтрон см-2с-1), далее – импульсные ядерные реакторы (около 3 х 1019 нейтрон см-2с-1), статические ядерные реакторы(до 5 х 1015 нейтрон см-2с-1). В нейтронных генераторах (электро-статических ускорителях заряженных частиц) получают почти моноэнергети-ческие потоки нейтронов в интервале энергий от 1,5 до 20 МэВ с интенсивностью до 1010 нейтрон/с в результате реакции 2Н + 3Н→4Не + п.
Простейшими нейтронными источниками являются радионуклиды, излучающие нейтроны в результате спонтанного деления атомных ядер. Наиболее распространены 252Cf и однородные смеси, состоящие из порошка Be, Li (или других веществ) и излучателя aльфа-частиц (210Ро, 238Pu, 239Pu), либо источника гамма-излучения (24Na, 56Mn, 124Sb). Выход нейтронов радионуклидных источников составляет от 1х103 до 2х1010 с-1 .
|
Нейтрондар көзі
Neutron sources
Нейтрондар шоғын алуға арналған қондырғы. Барлық типтегі көздер нейтрондарды бөле отырып жүзеге асатын ядролық реакцияны қолдануға негізделген. Ол қарқындылығымен (нейтрондардың секунд ішіндегі саны), бөлшектердің энергетикалық таралуымен, олардың поляризация дәрежесімен және шығару (үздіксіз және импульсті) режимімен сипатталады. Олардың ішіндегі ең қуаттысы – ядролық жарылыс (шамамен 2 х 1020 нейтрон см-2с-1), одан әрі – импульсті ядролық реакторлар ( 5 х 1015 дейін нейтрон см-2с-1), статикалық ядролық реакторлар (5 х 1015 дейін нейтрон см-2с-1). Нейтрондық генераторларда (зарядталған бөлшектердің электростатикалық үдеткіштерінде) 2Н + 3Н→4Не + п реакциясы нәтижесінде 1,5 нан 20 МэВ дейін энергия интервалында қарқындылығы 1010 нейтрон/с-ға дейінгі нейтрондардың моноэнергетикалық ағынын алады.
Нейтрондардың көзінің қарапайым түрі атом ядроларының өздігінен бөлінуі нәтижесінде нейтрондарды шығаратын радионуклидтер болып табылады. Be, Li (немесе басқа заттар) ұнтағынан және альфа-бөлшек шығарушыдан (210Ро, 238Pu, 239Pu), болмаса гамма-сәуле шығарушыдан (24Na, 56Mn, 124Sb) тұратын біртекті қоспалар және 252Cf аса көп тараған. Радионуклидті көздердегі нейтрондардың шығысы 1х103 дан 2х1010 с-1 дейін құрайды.
|
Источник электрической энергии плазменный
Plasma energy source
Преобразователь тепловой энергии плазмы в электрическую энергию. Существуют два типа источников электрической энергии плазменных – магнитогидродинамический генератор и термоэмиссионный преобра-зователь.
|
Плазмалық электр энергиясы көзі
Plasma energy source
Плазманың жылу энергиясын электр энергиясына түрлендіруші. Электр энергиясының плазмалық көздерінің екі түрі – магнитті гидродинамикалық генератор мен термоэмиссиялық түрлендіргіш болды.
|
К
Калориметрия (методы измерения потока частиц калориметрические)
Calorimetry ( от лат. сalor – тепло и греч. metreo – измеряю), heat measurement
Совокупность методов измерения тепловых эффектов (количества теплоты), сопровож-дающих различные физические, химические и биологические процессы. Калориметрия включает измерения теплоемкостей тел, теплот фазовых переходов, тепловых эффектов намагничивания, электризации, растворения, сорбции, химических реакций и т.д. В радиационной физике твердого тела широко используется как средство измерения потоков энергии, переносимых пучками заряженных частиц, потоков плазмы, поглощеной дозы и т.д.
|
Калоримтерия (бөлшектер ағынын өлшеу тәсілдері калориметриялық)
Calorimetry ( от лат. сalor – тепло и греч. metreo – измеряю), heat measurement
Түрлі физикалық, химиялық және биология-лық процестермен қатарласа жүретін жылу-лық эффектілеріді (жылулық мөлшері) өлшеу тәсілдерінің жиынтығы. Калориметрия дене-лердің жылусыйымдылығын, фазалық ауысу-лар жылуларын, магниттелу, электрлену, еру, сорбция, химиялық реакциялар-дағы және т.б жылулық эффектілерді өлшеу-ді қамтиды. Қатты дененің радиациялық физикасында зарядталған бөлшектердің шоқтары тасымал-дайтын энергия ағындарын, плазма ағын-дарын, жұтылған дозаны және т.б өлшеуші құрал ретінде кеңінен қолданылады.
|
Камера вакуумная
Vacuum chamber
Вакуумноплотная ёмкость, в которой выполняются операции по обработке твёрдых тел пучками заряженных частиц и плазмой при низком давлении. В литературе иногда называется реципиентом.
|
Вакуумды камера
Vacuum chamber
Қатты денені төмен қысымда зарядталған бөлшектердің шоқтарымен және плазмамен өңдеу операциясы жүзеге асатын вакуумды тығыз ыдыс. Әдебиеттерде ол кейде реципиент деп аталады.
|
Кампания реактора
Reactor life-time
Время работы реактора на номинальной мощности без перегрузки (перемещения) топлива. Эта величина также определяется режимом перегрузки. При одновременной перегрузке всего топлива кампания реак-тора совпадает с кампанией топлива, при режиме частичных перегрузок она в n раз меньше кампании топлива (n-число пере-грузок через равные временные интервалы за кампанию топлива). При квазинепре-рывной перегрузке понятие кампании реактора использовать нецелесообразно.
|
Реакторлардың жиынтығы
Reactor life-time
Отынның асқын жүктемесіз номинал қуатта реактордың жұмыс жасау уақыты. Бұл шама асқын жүктеме режимімен де анықталады. Барлық отынға бірмезгілде асқын жүктеме бергенде реактор-дың қолданыс уақыты отынның қолданыс уақытымен сәйкес келеді, ішінара асқын жүктеме режимінде ол отынның қолданыс уақытынан n есе кіші (n-отынның қолданыс уақытында бірдей уақыт интервалындағы асқын жүктеменің саны). Ал квазиүздіксіз асқын жүктемеде реактордың қолданыс уақыты ұғымы қолдану тиімсіз.
|
Кампания топлива
Fuel life-time
Время работы топлива в пересчете на полную мощность реактора.
|
Отынның қолданыс уақыты
Fuel life-time
Реактордың толық қуатына есептелген отынның жұмыс уақыты.
|
Канавка
Groove
Полое пространство в вытравливаемом плазмой или ионным пучком слое, например, при изготовлении микросхемы. После полного травления канавки тянется от маски до подложки.
|
Ойық
Groove
Плазмалық немесе ионды шоқпен құнарландырылушы қабаттағы қуыс кеңістік, мысалы, микросхеманы жасау кезіндегі кеңістік. Ойысты толық өңдеуден кейін бетпердеден етекке дейін созылады.
|
Кана́л я́дерной реа́кции
Nuclear reaction channel
Любая возможная пара участвующих в ядерной реакции частиц, например, (a,X) или(b, Y), находящаяся в определенном квантовом состоянии. Таким образом, типы и квантовое состояние частиц (ядер) до начала реакции определяют её входной канал. После завершения реакции совокупность образовавшихся продуктов реакции и их квантовых состояний определяет выходной канал реакции. Поэтому реакция полностью характеризуется входным и выходным каналами.
|
Ядролық реакция каналы
Nuclear reaction channel
Ядролық реакцияға қатысатын бөлшектердің, мысалы (a,X) немесе (b, Y), белгілі бір кванттық күйде орналасқан, кез келген мүмкін болатын жұбы. Осылайша, бөлшектердің (ядролардың) кванттық күйі және типтері реакцияның басталуына дейінгі кіріс каналын анықтайды. Реакция аяқталғаннан кейін реакция нәтижесінде түзілген өнімдердің жиынтығы және олардың кванттық күйлері реакцияның шығыс каналын анықтайды. Сондықтан да реакция толығымен кіріс және шығыс каналдарымен сипатталады.
|
Канали́рование заря́женных части́ц
Charged particle channelling
Движение заряженных частиц внутри монокристалла вдоль «каналов», образованных параллельными рядами атомов или атомных плоскостей.
|
Зарядталған бөлшектерді каналдау
Charged particle channelling
Зарядталған бөлшектердің монокристалдағы атомдық жазықтықтардың немесе атомның параллель қатарлары түзетін, «каналдардың» бойымен қозғалуы.
|
каналирование аксиальное / axial channelling — наблюдается, когда пучок быстрых заряженных частиц падает на монокристалл под малым углом к одной из кристаллографических осей.
|
аксиал каналдау / axial channelling — шапшаң зарядталған бөлшектер шоғы монокристалға кристаллографиялық остерінің біріне кіші бұрышпен құлаған кезде байқалады.
|
каналирование плоскостное / plane channelling — наблюдается при падении пучка под малым углом к кристаллографической плоскости.
См. также излучение при каналировании.
|
жазықтықтық каналдау / plane channelling — шоқтың кристаллографиялық жазықтыққа кіші бұрышпен құлауы кезінде байқалады.
Сонымен қ.қараңыз: каналдау кезіндегі сәулелену
|
Карандаш плазменный
Plasma pencil
Инструмент для косметической обработки поверхности тела плазмой. Используется для лечения угрей, а также комариных укусов, обработки ногтей и т.д.
|
Плазмалык қарындаш
Plasma pencil
Дене бетін плазмамен косметикалық өңдеуге арналған құрал. Безеулерді, сондай-ақ маса шағу мен тырнақтарды өңдеуде және т.б қолданылады.
|
Карбонитри́рование
Carbonitriding
Химико-термическая или плазменная обработка металла, заключающаяся в комбинированном диффузионном насыще-нии его азотом и углеродом. Это приводит к образованию на поверхности слоя, содержа-щего карбиды, нитриды или карбонитриды, а ниже находится слой, обогащенный азотом в результате его диффузии.
|
Карбонитридтеу
Carbonitriding
Металды азотпен және көміртегімен комбинациялаған диффузиялық қанықтыруға негізделген химия-термиялық немесе плазмалық өңдеу. Бұл беткі қабатта құрамында карбид пен нитриді бар қабықтың, ал оның астында азотпен байытылған қабықтың түзілуіне әкеледі.
|
карбонитрирование плазменное / plasma carbonitriding — метод упрочнения стали, аналогичный методу ионной карбюризации, при котором дополнительно подмешивается азот. Этим облегчается диффузия углерода в сталь.
|
плазмалық карбонитридтеу / plasma carbonitriding — иондық карбюризация әдісіне аналогиялы болатты беріктеу әдісі. Бірақ мұнда қосымша азот араластырылады. Осы арқылы көміртегінің болатқа диффузиялануы жеңілдетіледі.
|
Карбюризация ионная (плазменная)
Ion carburizing
Упрочнение поверхности сталей повышением содержания углерода путём его диффузионного внедрения из углеводородных газов из газоразрядной плазмы. Предполагает последующую закалку. В отличие от традиционного способа "науглероживания" (цементации) стали здесь не происходит существенного окисления поверхности, и процесс проходит быстрее. Твердость поверхностного слоя чаще всего немного меньше, чем при методах нитрирования, однако, слой диффузии в большинстве случаев более толстый.
|
Иондық (плазмалық) карбюризация
Ion carburizing
Болаттың бетін оның құрамында көміртегін арттыру арқылы беріктету. Көміртегі болат бетіне газды разрядты плазмадағы көмірсутекті газдардан диффузиялық жолмен ендіріледі. Кейіннен ширату процесі жүзеге асады. Болатты дәстүрлі «көміртектеу» (цементтеу) әдісінен артықшылығы мұнда беттің тотығуы өте аз болады сондықтан да процесс жылдамырақ жүреді. Беттік қабаттың қаттылығы нитридтеу әдістеріне қарағанда анағұрлым кіші, алайда, диффузия қабаты әлдеқайда қалың.
|
Каскад (в радиационной физике твёрдого тела)
Cascade
Группа последовательных процессов взаимодействия соседних атомов друг с другом, приводящая к передаче энергии, локальным изменениям структуры твёрдого тела и переносу вещества.
|
Каскад (қатты дененің радиациялық физикасында)
Cascade
Энергияның берілуіне, қатты дене құрылысының локальді өзгеруіне және заттың тасымалдануына алып келетін көршілес атомдардың бір-бірімен өзара әрекеттесуінің тізбектес процестерінің тобы.
|
каскад смещений / displacement cascade — область, в которой имеет место последо-вательное смещение атомов твёрдого тела из своих равновеснных положений под действием первично-выбитого атома, причём его энергия должна быть существенно выше энергии связи атомов в твёрдом теле. Каскад смещений оставляет после себя большой набор структурных дефектов (вакансий, вакансионных кластеров, внедрённых атомов и т.д.)
|
ығысқан каскад / displacement cascade — өзінің тепе-теңдік қалпынан энергиясы қатты денелердегі атомдардың байланыс энергиясынан айтарлықтай жоғары бірінші-жұлып алынған атомның әсерінен қатты дене атомдарының тізбектес ығысуы орын алған аймақ. Ығысу каскады өзінен соң көптеген құрылымдық ақаулар қалдырады (вакансияларды, вакансиялық кластерлерді, ендірілген атомдарды және т.б.).
|
каскад столкновений (соударений) атомов / collision cascade — группа столкновений атомов, сопровождаемых последовательной передачей энергии от одного к другому. .
|
атомдардың соқтығысу каскады / collision cascade — нәтижесінде энергияның бір атомнан келесісіне тізбектесе берілуі жүзеге асатын атомдардың соқтығысулар тобы.
|
каскад столкновений атомов линейный / linear collision cascade of atoms — каскад столкновений, в котором количество смещённых атомов невелико, и их взаимодействием можно пренебречь.
См. также эффект молекулярный.
|
атомдар соқтығысының сызықтық каскады / linear collision cascade of atoms — нәтижесінде ығысқан атомдардың саны көп емес, және де олардың өзара әсерлесуін ескермеуге болатын соқтығысулар каскады.
Сон. қ. қараңыз: молекулалық эффект.
|
Катализ
Catalysis (от греч. кatalysis - разрушение)
Изменение скорости химических реакций в присутствии веществ (катализаторов), вступающих в промежуточное химическое взаймодействие с реагирующими веществами, но восстанавливающих после каждого цикла промежуточных взаймодействий свой химический состав. Реакции с участием катализаторов называются каталитическими.
|
Катализ
Catalysis (от греч. кatalysis - разрушение)
Заттардың алдында (катализаторлардың) әсер ететін заттармен аралық химиялық өзара әрекетке түсетін, бірақ әр аралық өзара әсерлесуден соң өз химиялық құрамын қайта қалпына келтіретін химиялық реакциялар жылдамдығының өзгерісі. Катализаторлардың қатысуымен болған реакциялар каталитикалық деп аталады.
|
катализ лазерный / laser catalysis – воздействие лазерного излучения на ход каталитических реакций, происходящих на поверхности твердого катализатора.
|
лазерлік катализ / laser catalysis – лазерлік сәулеленудің қатты катализатордың бетінде болатын каталитикалық реакциялардың өту барысына әсер етуі.
|
катализ мюонный / muon catalysis – явление слияния атомных ядер водорода при нормальных условиях, происходящее при существенном участии мюонов.
|
мюонды катализ / muon catalysis – қалыпты жағдайлар кезінде мюондардың қатысуы кезінде іске асатын сутегі атомы ядроларының бірігу құбылысы.
|
фотокатализ / photocatalysis - ускорение химической реакции обусловленное совместным действием катализатора и облучения светом. Для кинетики фотокаталитических реакций характерны те же закономерности, что и для каталити-ческих и фотохимических реакций. Особен-ность фотокаталитических реакций состоит в том, что раздельное действие света или катализатора не оказывает значительного влияния на скорость реакии. Фотокатализ широко распространен в природе.
|
фотокатализ / photocatalysis - жарықпен сәулелену және катализатор екеуінің ортақ әрекетіне негізделген химиялық реакцияның жылдамдауы. Фотокаталитикалық реакциялар кинетикасы үшін де каталитикалық және фотохимиялық реакцияларға тән заңдылықтар тән. Фотокатолитикалық реакциялардың ерекшелігі жарықтың немесе католизатордың жекелеген әсерінің раекция жылдамдығына айтарлықтай ықпал етпейдігімен анықталады. Фотокатализ табиғатта кеңінен таралған.
|
Категория объекта радиационного
Radiation object category
Характеристика объекта по степени его потенциальной опасности для населения в условиях нормальной эксплуатации и при возможной аварии.
|
Радиациялық нысанның категориясы
Radiation object category
Нысанның қалыпты орын ауыстыру және ықтимал апат кезінде жергілікті жұрт үшін оның потенциалды зияндылығы дәрежесі бойынша сипаттамасы.
|
Катио́н
Cation (от греч. kata –вниз + ion – идущий)
Положительно заряженный ион, движу-щийся в электрическом поле к катоду.
|
Катион
Cation (гр. kata – төмен + ion – қозғалушы)
Электр өрісінде теріс электродқа (катодқа) қарай қозғалатын оң зарядталған ион.
|
Като́д
Cathode (от греч. Kathodos – ход вниз, возвращение)
1. Отрицательный полюс (или клемма) источника тока (аккумулятора, гальванического элемента и др.).
2. Отрицательный электрод электроваку-умного или газоразрядного прибора, служащий источником электронов, которые обеспечивают проводимость межэлектрод-ного промежутка в вакууме или в газе.
3. В электрохимии — электрод в электролите, около которого происходит восстановление ионов, входящих в состав электролита (см. электролиз).
|
Катод
Cathode (гр. Kathodos – төмен қарай қозғалу, қайта оралу)
-
Ток көзінің (аккумулятордың, гальваникалық элементтің және т.б.) теріс полюсі (немесе клемма).
-
Вакуумда немесе газда электродтар арасындағы орынның өткізгіштігін қаматамасыз ететін электрондар көзі болатын электровакуумдық немесе газразрядтық прибордың теріс электроды.
-
Электрохимияда – айналасында электролиттің құрамына кіретін иондардың қалпына келуі жүзеге асатын электролиттегі электрод.
|
катод плазменный (в общем случае – электрод плазменный) / plasma cathode — область разряда вблизи собственно катода, в которой плазма создается при помощи специальных средств, не связанных с основным разрядом.
|
плазмалық катод (жалпы жағдайда –плазмалық электрод) / plasma cathode — ондағы плазма негізгі разрядқа қатысы жоқ арнайы құралдардың көмегімен алынатын катодтың маңайындағы разряд облысы.
|
катод полый / hollow cathode — тип эммитера в газоразрядных приборах, в котором ток эмиссии снимается с поверхности полости (сферической, цилиндрической), охватывающей разрядный объем.
|
қуыс катод / hollow cathode — онда разрядтық көлемді қамтып жатқан қуыс бетінен (сфералық, цилиндрлік) эмиссия тогы алынып тасталатын газды разрядтық құралдардағы эмиттердің бір түрі.
|
катод термоэлектронный / thermionic cathode — (синоним – термокатод)
|
— термоэлектронды катод / thermionic cathode — (синоним – термокатод)
|
фотокатод / photoelectric cathode, photoemissive cathode — фоточувст-вительный элемент вакуумных фотоэлектр-онных приборов, эмитирующий электроны под действием электромагнитного излу-чения ультрафиолетового, видимого и инфракрасного диапозонов. Фотокатод представляет собой слой фоточувстви-тельного материала, нанесенного на непрозрачную или прозрачную подложку.
См. также эмиссия фотоэлектронная.
|
фотокатод / photoelectric cathode, photoemissive cathode — электрондарды ультракүлгін, көрінетін және инфрақызыл диапазондағы электромагниттік сәулелердің әсерінен эмитациялаушы вакуумды фотоэлектрондық құралдардың фотосезгіш элементі. Фотокатод мөлдір және мөлдір емес төсеніштің бетіне жағылған фотосезгіш материалдың қабатын тұрады.
Сон.қ. қараңыз: фотоэлектронды эмиссия.
|
Катодолюминесце́нция
Сathode luminescence
Люминесценция, возникающая при возбуждении люминофора электронным пучком; один из видов радиолюминесценции. Первоначальное название пучка электронов — катодные лучи, отсюда термин «катодолюминесценция.»
См. также люминесценция, радиолюминесценция.
|
Катодолюминесценция
Сathode luminescence
Люминофорды электрон шоқтарымен қоздырған кезде туындайтын люминесценция;радиолюминесценцияның бір түрі. Бастапқыда электрон шоғын катодты шоқтар деп атаған, осыдан «катодолюминесценция» термині пайда болған.
Сонымен қ.қараңыз: люминесценция, радиолюминесценция
|
Квазинейтра́льность пла́змы
Quasi-neutrality
Одно из важнейших свойств плазмы, заключающееся в практически точном равенстве плотностей входящих в ее состав положительных и отрицательных заряженных частиц.
|
Плазманың квазибейтараптылығы
Quasi-neutrality
Плазма құрамындағы оң иондар мен электрондар тығыздықтарының іс жүзінде теңдігіне негізделетін, плазманың ең маңызды қасиеттерінің бірі.
|
Квазичастицы
Quasi-particles
К ним относятся дырка, биэкситон, куперовская пара, магнон, орбитон, плазмон, поляритон, полярон, фазон, флуктуон, фонон, экситок и др. Они являются элементарными возбуждениями конденсированной среды (твердого тела, жидкого гелия), ведущими себя в некоторых отношениях как квантовые частицы. Рассматриваются как квант коллективного колебания или возмущения многочастичной системы, обладающий определнной энергией и, как правило, импульсом.Между квазичастицами и обычными частицами существует ряд сходств и отличий. Сходство состоит в том, что, как и обычная частица, квазичастица может быть более-менее локализованной в пространстве и сохранять свою локализованность в процессе движения. При столкновении низкоэнергетических квазичастиц выполняются классические законы сохранения квазиимпульса и энергии. Квазичастицы могут также взаймодействовать с обычными частицами (например, с фотонами). Для квазичастиц с квадратичным законом дисперсии (т.е. энергия пропорциональная квадрату импульса) можно ввести эффективную массу. Поведение такой квазичастицы будет очень похоже на поведение обычных частиц. В отличие от обычных частиц, которые существуют сами по себе, квазичастицы не могут существовать вне среды, колебаниями которой они и являются. При столкновениях для многих квазичастиц закон сохранения квазиимпульса выполняется с точностью до вектора обратной решетки. Квазичастицы могут иметь дробный электрический заряд.
См. также дырка, биэкситон, магнон, отбитон, плазмон, поляритон, полярон, фазон, флуктуон, фонон, экситон.
|
Квазибөлшектер
Quasi-particles
Бұларға кемтік, биэкситон, куперлі жұп, магнон, орбитон, плазмон, поляритон, полярон, фазон, флуктуон, фонон, экситок және т.б. жатады. Олар өздерін кей жағдайларда кванттық бөлшектер сияқты көрсететін конденсирленген ортаның (қатты дененің, сұйық гелийдің) элементар қозулары болып табылады. Белгілі бір энергияға және ережеге сай, импульске ие ұжымдық тербелістің немесе қозғалыстың кванты ретінде қарастырылады. Квазибөлшектер мен кәдімгі бөлшектер арасында бірқатар ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі.
Ұқсастығы - квазибөлшек кәдімгі бөлшек сияқты кеңістікте локализацияланған және қозғалу барысында өзінің локализациялығын сақтай алуы. Төменэнергетикалық квазибөлшектердің соқтығысуы кезінде квазиимпульс пен энергияның классикалық сақталу заңдары орындалады. Квазибөлшектер сондай-ақ кәдімгі бөлшектермен (мысалы, фотондармен) де өзара әсерлесуі мүмкін.
Дисперисияның квадратты заңы бар квазибөлшектер үшін (яғни энергия импульс квадратына пропорционал) эффективті массаны енгізуге болады. Квазибөлшектің өзін бұлай ұстауы қарапайым бөлшектерге өте ұқсайтын болады. Өз-өзімен өмір сүретін бөлшектерге қарағанда квазибөлшектер ортадан тыс, өздері болып табылатын тербелістер түрінде өмір сүре алмайды. Соқтығысулар кезінде көптеген квазибөлшектер үшін квазиимульстың сақталу заңы кері тордың векторына дейінгі дәлдікпен орындалады. Квазибөлшектер бөлшектік электр зарядына ие болуы мүмкін.
Қара. сон.қ тетік, биэкситон, магнон, отбитон, плазмон, поляритон, полярорн, фазон, флуктуон, фонон, экситон
|
Керма́
Kerma (сокр. от англ. Kinetic energy released in matter – кинетическая энергия, освобождённая в веществе).
Мера энергии, переданной излучением заряженным частицам в данной точке облучаемого объёма. Представляет собой сумму начальных кинетических энергий всех заряженных частиц, образуемых нейтронами, рентгеновскими фотонами и гамма-квантами в единице массы облучаемого вещества в результате взаимодействия с излучением. Измеряется в грэях или радах.
См. также грэй.
|
Керма
Kerma («Kinetic energy released in matter – заттан бөлінген кинетикалық энергия» деген ағылшын сөз тіркесінің қысқартылған түрі).
Сәулеленген көлемнің берілген нүктесінде сәуледен зарядталған бөлшекке берілген энергияның өлшемі. Сәулемен өзара әсерлесуі нәтижесінде заттың бірлік массасында нейтрондармен, рентгендік фотондармен және гамма-кванттармен тудырылған барлық зарядталған бөлшектердің бастапқы кинетикалық энергияларының қосындысы. Грэймен немесе радпен өлшенеді.
Сон.қ. қараңыз: грэй.
|
Кипение
Boil, boiling, bubbling
Переход жидкости в пар, образующий в ее объеме структурные элементы (паровые пузыри, пленки, струи); фазовый переход первого рода. На границе раздела пар – жидкость фазовый переход при кипении осуществляется путем испарения. Пузырьки растут вследствие испарения в них жидкости, всплывают, и содержащийся в них насыщенный пар переходит фазу над жидкостью.
|
Қайнау
Boil, boiling, bubbling
Сұйықтың оның көлемінде құрылымдық элементтерді (бу көпіршіктері, қабыршақтар, ағыншалар) түзе отырып буға ауысуы; бірінші текті фазалық ауысу. Бу – сұйықтың бөліну шекарасында қайнау кезінде фазалық өту булану жолымен іске асады. Көпіршіктер оларда сұйықтықтың булануы салдарынан өседі, қалқып шығады және олардың құрамындағы қаныққан бу сұйықтықтың үстіндегі фазаға ауысады.
|
Класс работ
Radiation work class, radiation safety grading
Характеристика работ с открытыми источниками ионизирующего излучения по степени потеньциальной опасности для персонала определяющая требования по радиационной безопасности в зависимости отрадиотоксичностии активности нуклидов.
|
Жұмыстар класы
Radiation work class, radiation safety grading
Нуклидтер активтілігінің радиотоксинділігіне тәуелді байланысты радиациялық қауіпсіздікті анықтайтын персонал үшін потенциалды қауіптің дәрежесі бойынша иондаушы сәулеленудің ашық көздермен жұмыс істеу сипаттамалары.
|
Кла́стер
Cluster, букв. – пучок (от англ, cluster, букв. - пучок, рой, скопление)
Система из большого числа близко расположенных и связанных друг с другом атомов, молекул, ионов. Кластеры занимают промежуточное положение между ван-дер ваальсовыми молекулами и ультрадисперсными частицами. Понятие «кластер» пока не имеет четкой определенности.
|
Кластер
Cluster (ағыл. cluster - шоқ, топ, үйір)
Бір-бірімен байланысқан және өзара жақын орналасқан көптеген атомдардан, молекулалардан, иондардан тұратын жүйе. Кластерлер ван-дер-ваальс молекулалары мен ультрадисперстік бөлшектер аралығында жатады. «Кластер» түсінігі әлі нақты анықтамаға ие емес.
|
кластер вакансионный / vacancy cluster — образуется в результате случайных столкновений вакансий и может расти за счет присоединения новых вакансий, вплоть до возникновения вакансионных пор.
|
бос орынды (вакансиялық) кластер / vacancy cluster — бос орындардың кездейсоқ соқтығысы нәтижесінде пайда болады және жаңа бос орындардың қосылуынан вакансиялық кеуектерге дейін өсе алады.
|
кластер магический (магический островок) / magic islands — кластер, у которого количество атомов соответствует некоторому «магическому» числу. Образует упорядоченную периодическую структуру и обладает высокой стабильностью.
|
магиялық кластер / magic islands — атомдар саны кейбір «магиялық» сандарға сәйкес келетін кластер. Ол реттелген периодтық құрылымды түзеді және орнықтылығы жоғары болып келеді.
|
кластер междоузельный / interstitial cluster — образуется в результате случайных столкновений обычно по краудионному механизму на периферийных участках каскада смещения.
|
түйінаралық кластер / interstitial cluster — кездейсоқ соқтығысулар нәтижесінде әдетте каскадтың ығысуының перифериялық бөлігінде краудиялық механизмі бойынша пайда болады.
|
кластер примесных элементов / impurity element cluster, residual element cluster — образуется на начальных стадиях распада пересыщения твёрдого раствора при старении или отпуске.
|
қоспалық элементтердің кластері / impurity element cluster, residual element cluster — қатты ерітіндінің ескіруі кезіндегі аса қанығуы ыдырауының бастапқы кезеңдерінде түзіледі.
|
нанокластер / nanocluster — кластерное образование размером порядка 1 – 10 нм.
|
нанокластер / nanocluster — өлшемі 1 – 10 нм кластерлік түзілістер.
|
Коагулянт
Coagulant, coagulator (от лат. сoagulatio - свертывание)
Вещество, вызывающее или ускоряющее объединение частиц дисперсной фазы в агрегаты вследствие сцепления (адгезии) частиц при соударениях. См. также коагуляция.
|
Коагулянт
Coagulant, coagulator (от лат. сoagulatio - свертывание)
Соқтығысулар кезінде бөлшектердің ілінісуі (адгезия) салдарынан дисперсты фаза бөлшектерінің агрегаттарға бірігуін туғызатын немесе жылдамдататын зат.
|
Коагуляция
|
