Белгілер мен қысқартулар Анықтамалар
жүктеу/скачать 0.69 Mb.
|
| 2.4 Топырақ пен өсімдік жамылғысының зоналық заңдылықтары және олардың ландшафттардың қалыптасуындағы рөлі
Топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі таралуы бойынша бір-бірімен тығыз байланысты, сонымен қатар ендік бойынша гидротермиялық жағдайлардың өзгеруін айқындайды, бірінші орында, аридтіліктің оңтүстікке қарай арту заңдылығын көрсетеді. Аласа таулы массивтердің болуы территория ылғалдылығының, топырақ пен өсімдіктің таралуының биіктіктік дифференциациясының болуын түсіндіреді. Осыған байланысты таулы массивтерде орманды дала кешендері кездеседі. Орталық Қазақстанда бедердің жазық болуы мен грунт суларының орналасу тереңдігі топырақ пен өсімдік жамылғысының кешенділігін, ландшафттың мозайкалылығына жағдай жасайды. Е.Н.Иванова және В.М.Фридман топырақ құрамы мен кешендердің қатынасы бойынша ажыратылатын 100-ге жуық кешендерді қарастырады. Сортаңдар кешенді жазықтың 15-тен 50%-ға дейін ауданын құрай алады. Көбінесе ашық құба топырақ, сортаң және шабындық құба топырақтар қатысуымен кешендер көп таралған. Ашық құба топырақтарда ақ жусан, бетеге; сортаңдарда – қара жусан, көкпек, камфоросма өседі. Зональды топырақтардың арасында 3 типшелермен ұсынылған құба топырақтар басым: күңгірт құба топырақ, кәдімгі құба топырақ және ашық құба топырақ. Солтүстік аудандарда оңтүстік қара мен кәдімгі қара топырақтар, ал оңтүстігінде құба шөлдік далалық және сұр-құба топырақтар таралған. Тау массивтеріне таудың қара және таудың құба топырақтары тән. Азональды топырақтардан сортаң, сор, шалғынды-қара, шалғынды-құба, шалғындық- аллювиальды топырақтар дамыған. Ашық құба топырақтар қарашіріктің жоғары емес құрамымен (2-3%), қарашірік қабатының – 15-30 см болуымен сипатталады. Өсімдік жамылғысының негізгі фонын құрғақшылыққа төзімді жармалар, жусан, жатаған изен мен түрлі сораңдар құрайды. Қалдық көтерілімдерде және платода кешендер негізінде құба топырақ зонасында кездеседі. Топырақ жамылғысының жетекші заңдылықтарына биіктік белдеулік пен ендік зоналылық шығады. Қиыршықтасты, аз қуатты топырақтар бұталы-жусалы-дәнді қауымдастықтардың астында қалыптасады. Ашық-құба топырақтар бетегелі-жусанды далаларда қарағандар мен эфемерлермен бірге астында дамиды, құрамы қиыршықтасты-құмдақты. Құба топырақтың біртекті массивтері қиыршықтасты элювиалды-делювиалды шөгінділерге, құмдақ пен малтатастарға орайластырылған. Дәнді-жусанды шөлейт далалар биіктігіне байланысты арша, қарағай, сібір барбарисі, итмұрын, қараған фрагменттерімен бетегелі-селеулі таулы далаға ауысады [16]. Сарысу бассейнінде топырақ қалыптастырушы жыныстар сипаты өзгереді. Алқаптардың табаны және кең террасалар құмды-малтатастармен жабылған; тұзды саздақтардың шығатын жері кездеседі. Саздақтарда құба топырақтар салыстырмалы түрде біртекті және тек құм массивтерімен бұзылады. Әлсіз дренаж бен тұзды жыныстардың болуы сортаңдардың және шөл өсімдіктері типтерінің кеңінен таралуына жағдай жасайды. Құмдақты және жеңіл саздақты шөгінділерге ақ жусанды-дәнді өсімдіктер өсетін ашық құба топырақтар, ал жайылма мен төмен иілімдерге – сортаңдар, арпалы- бидайықты шалғындар, қамыстар бейімделген. Құба топырақтардың ареалында Солтүстік Арал алды шөлдерінде кеңінен таралған тақыр типті топырақтардың массиві пайда болады. Шөлді топырақты облыс климатының жоғары аридтілігімен, тұз жинақтауымен, табиғи топырақтардың қарашірінді мөлшерінің төмен болуымен, топырақ қалыптастыруда маңызды орын алатын тау жыныстарымен, топырақ қабатының қалыптасу типінің бедер формалары мен элементтеріне бейімделуімен сипатталады. Шөлдің барлық топырақтары өсімдік жамылғысының аз болуына байланысты минералды болып табылады. Шөл топырақтарының минералдылық көрсеткіші қарашіріктің төменділігімен анықталады: 0,1-ден 1%-ға дейін. Топыраққа қоқыс аз түседі, өсімдіктердің қалған бөлігі желмен ұшып кетеді. Топыраққа түскен органикалық қалдықтар тез минералданады. Бетпақдала үстіртінде сұр құба сазды және құмды топырақтар, қазіргі өзен алқабы мен дельтасының шалғынды сұр құба топырағы, тақырлар, сортаң және ұшып кететін құмдар таралған. Сазды шөлдерде өсімдіктер топырақтың жартыдан аз бөлігін жабады. Қатты тұздалған бөліктерде жусандармен баялыш және бұйырғындар араласады. Сортаң топырақтар кедей өсімдіктерімен белгілі. Тұзды топырақтарда сарсазан, сорқаңбақ, ақтікен өседі. Негізінен қынамен жабылған тасты шөл кедей түрлі өсімдік құрамымен ерекшеленеді. Құмды шөлдер өсімдікке бай келеді. Бұл жерде өсімдіктердің 300-ден аса түрлері есептеледі, олардан жусан, бұталар және дәнді дақылдар – ландшафт құраушылары. Гранитті шоқыларда және Көкшетау, Қызыларай, Баянауыл, Қарқаралы таулары тау массивтерінде реликті қарағай ормандары мен қайың ормандары кездеседі [18]. Қарағанды облысы басқа облыстардың өсімдіктеріне қарағанда қасиетімен ерекшеленуге жағдай жасайтын экологиялық-географиялық сипаттамасы бар. Бедердің, топырақ-грунттың және климаттық жағдайлардың әртүрлілігі өсімдік жамылғысының алуан түрлілігін анықтайды. Облыс территориясы құба топырақтағы құрғақ бетегелі-селеулі, шөптесін-бұталы, түрлі шөпті-жусанды-дәнді далада және сұр-құба топырақтағы бұйырғын- сораң-эфемерлі-жусанды, баялышты-бұйырғын-жусанды шөлдерде орналасқан. Бұл жерде сонымен қатар қарағай, қарағайлы-қайыңды, көктеректі-қайыңдыормандар, қыналы, жайылма құбаталдары, шалғынды, далалы, шөл өсімдіктері бар. Облыс флорасы 480 туысқа және 87 отбасыға жататын өсімдіктің 1675 түрін есептейді, соның ішінде күрделігүлділер (224 түр), бұршақ тұқымдастар (128), астық тұқымдастар (109), алабота тұқымдастар (108). Олардың ішінде астрагал (65 түр), жусан (38), пияз (26), қазтабан (21), беденешөп (18), қияқөлең (17), жүзгін (19), сораң (12) және т.б. басым туыстар болып табылады. Одан бөлек облыста архегоний өсімдіктерінің 22 түрі кездеседі. Кездесетін эндемикалық өсімдіктердің түрлері 90: қазақстандық ақтаспа, қаратөбелік, барбарис, бетпақдала сексеуілі, тікенекті көкпек, жартылай құрғақ жусан, шөл қазтабаны, т.б. Эндемикалық өсімдіктердің басым бөлігі дала мен шөлейт аудандарда кездеседі. Күңгірт-құба топырақтарда шымды-дәнді далалар көп тараған. Өзен алқаптарында дамыған жеңіл саздақты топырақтарда жусанның, бетеге мен боз қай бетеге, және шашақбас аққаңбақ, дәрілік сәлбен, ұзынжапырақты құмдақшөп шөптерінің қатысуымен жусанды-бетегелі-селеулі далалар қалыптасады. Ал ауырлау саздақты топырақта садақбоз қау мен жусан өсімдік топтары пайда болады. Тасты және қатпарланған асуларда садақбоз қау мен түрлі шөптердің (беденешөп, сабақсыз қазтабан, т.б.) бетегелі-қаулы далалы петрофитті түрлер қалыптасады. Шоқы бойларында аласа қарағанды, бұталы өсімдіктерді жатқызатын бұталы дала басым. Басқа бұталы өсімдіктерден тікенекті итмұрын, шайқурай тобылғы, ұсақ жапырақты ұшқат жиі кездеседі. Түрлі шөпті-дәнді далалар облыстың солтүстік-шығыс бөлігіндегі, Семізбұғы тауы айналасында, көптеген шоқы аралық шұңқырларда орташа қарашірікті қара топырақта орналасқан. Өсімдік жамылғысында бетеге, орман қоңырбасы, сор және сортаңда – жусанды-көкпекті қауымдастық басым. Нұра, Шерубай- Нұра, Ащысу, Тоқырау, Жіңішке, Талды, Сарысу, Қаракеңгір, Атасу өзендері жайылмасында бұталы өсімдер (Каспий үйеңкісі, Татар ұшқаты, итмұрын) таралған. Қарағай және қайың ормандары ұсақ шоқының (Ерейментау, Қызылтау, Қу, Кент, Қарқаралы, Қызыларай, Бақты, Ұлытау таулары) биігірек бөліктеріне бейімделген. Қу және Кент тауларында вертикаль белдеудің іздері көрінеді. Олардың шыңдарында субальпілік өсімдіктердің фрагменттері табылған – Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген (Қарқаралы бөріқарақаты, жұқа көкнәр, т.б.). Шоқы аралық шұңқырларда қар мен желдің әсерінен майысып тұрған келбет алған қайың тоғайлары, ағаш бұтақтары аз емес [16]. Орталық Қазақстанда шөлейт және шөл формаларының араласқан жануарлары байқалады. Ірі сүтқоректілерден ақбөкен мен қарақұйрықтар; біршама ұсақ жыртқыштардан түлкі-қорсақтар, дала күзендері, ақ тышқандар кездеседі. Шөлейт жануарлары арасында кеңінен таралғаны – кеміргіштер: сарышұнақ, қосаяқ, сұр атжалман. Ұсақ шоқының гранитті массивтерінде борсақ, ақ тышқан, тау қойы мекен етеді. Орнитафаунасы дала қыраны, қара бозторғай, бүркітпен сипатталады. Тұщы көлдердің өсінділерінде қаз, үйрек, балшықшылар болады; ондатра өсіріледі. Шөлде көбінесе – бауырмен жорғалаушылар. Кесірткелерден – дөңгелек бастылар мен агамалар. Ең үлкен кесіртке – сұр келес – ұзындығы 150 см, салмағы шамамен 2,5 кг. Арасында тасбақалар да кездеседі. Шөл жыландары – сарыбауыр қара усыз жылан, атпа құмжылан, кобра, оқжылан. Шөлге өрмекшітәрізділер тән: фаланга, шаяндар, қарақұрт. Кеміргіштердің түрлеріне байланысты саны – қосаяқтардың 13 түрі, қоян, үлкен құмтас. Тоғайларда қамыс мысығы мен жабайы қабан болады. Жыңғыл құмтышқаны түнгі өмір салтын ұстанады [18]. Топырақ және өсімдіктер жамылғысы бір-бірімен аса тығыз байланысты орта болып табылады. Зонаның ерекшеліктеріне байланысты топырақтардың әр түрі кездеседі және арасында интразоналды, биіктік белдеуге байланысты топырақтар таралған. Осыған байланысты, топырақтың құнарлылығы өсімдік жамылғысының мол өсуіне себеп болады. Солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай топырақ құнарлылығының төмендеуімен қатар, өсімдік жамылғысының жұтаңдығы ландшафттың көрінісі болып табылады. жүктеу/скачать 0.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|