35
Тиесілі тұғырына қонар-қонбастан біздің Жармақ бүкіл парламентті, сол арқылы бүкіл республикалық баспасөз және электронды ақпаратты дабылдата бастады. Белгілі саясаткер Мүштар Мақановпен тізе қосқан соң өлшеусіз күшейген. Әлбетте, Үлкен кісінің жол-жобасына қайшы келмейді, керісінше, әрбір көрінісінде қолдап, мақұлдап, атап отырады, ал қалған бар ісі – қазаққа қайшы, қайшы болғанда, көпе-көрнеу емес, қиялай тартқан, басқаға бұрған, айналып келгенде, ұлттың болашағын бұлдыратып, тіршілік ауанын шектейтін. Өзгенің өрісін кеңейтіп, алаштың тынысын тарылтатын. Өз ел, өз жерінде отырған қазақ, байырғы мекенге соңғы жүз, жүз елу жылда, әсіресе, советтік заманда топырлай тоғытылған алпыс халықтың ішіндегі ең сорлысы, құқықсыз, панасыз, кемшіні ретінде, алдағы заманда да келімсек барлық жұрттың табанында жатуға тиіс сияқты. Ал сырт көзге олай емес. Марат Қазыбеков – республикадағы бүткіл халықтың теңдігі, бірлігі үшін, яғни қазақтың пайдасы – елдегі тыныштық пен ынтымақ жолындағы күрескер болып көрінген. Шынында да, әзірше мемлекет шегіндегі жалпы жұрттың тым құрса тең жарымына жете алмай жатқан қазақ, қалған қауымды түгел өзіне қарсы қойып алса не болмақ. Оның үстіне, солтүстіктегі, күрт түсіп барып, қайта көтеріліп келе жатқан құдіретті көршінің риза, хошын табасың.
Марат Қазыбеков ең алдымен осы орыс мәселесін көтерді. Бізді теңдікке, мәдениетке, білімге жеткізген ұлы орыс халқы – арысы жүз, жүз елу, екі жүз жыл бұрын келіп, төрт-бес атадан бері бауыр басқан, кейінгісі – тың көтеру науқанында орнығып, бала-шағасы осы жерде туған жасампаз халық түп көтеріле көшіп жатыр. Орыс кетсе күніміз не болмақ. Елдігімізді сақтау қиынға түседі. Ортасында ара ағайын, және ақылшы орысы жоқ үш қазақ үш жаққа тартады, ақыры басқа бір шет жұрттың жемі боламыз. Жоқ, бауырлар. Бізді тастап кетпеңдер. Қиындық өтеді. Күні кешегідей, Қазақстандағы орыстың жағдайы Ресейдегі орыстың жағдайынан артық болатын заман туады. Ауылға қараңыздар, қаланы білесіздер, қазірдің өзінде осындағы орыстың тұрмыс кебі қатардағы қазақтан ілгері. Кетпеңіздер бізді тастап. Бізде тек орыс қана емес, бүкіл славян текті қауымға құрмет зор. Аз-маз шыдаңыздар, украиндар Украинадағыдан, белорустар Белоруссиядағыдан артық тұрмысқа жетеді. Ол жақтағы ахуал да күрделі. Біздегі қиындық барлық жерде бар. Жылы орынды суытпаңыздар. Орыс-орман, бізді аяңыздар деп зар төкті. Бірақ орыс-орман тоқтамаған. Үдере көтеріліп, тарихи отандарына қарай жол тартыпты. Мейлі. Одан әрі кетсін. Негізгі мақсат орындалды. Біздің Мараттың ұлттық тар өрістен ада, ақыл-парасаты мол, елдің алыс болашағы үшін қам жеген азамат, ең бастысы – орысшыл, орысшыл емес, нағыз интернационалист деген атағы шықты. Жігерлі, жаңа тұлғаға Ресей баспасөзі назар аударып, қажетті, пайдалы кісі ретінде ол тарапта үлкен есепке кірді. Ал өз ішімізде, шарасыздық па, ерікті таңдау ма, қайткенде де көшпей қалған орыс-орман өздерінің жоғын жоқтаушы ғұзырлы қайраткер Марат Қазыбековтың аты-жөніне қанығып, алда қандай жағдайда болмасын қолдауға, қостауға әзір болды.
Орыс мәселесі дабылдай көтеріліп барып саябыр тартқанда, яғни ұтымды жұмыстың бар жемісі қоржынға түскен соң тараншы мәселесін көтеріп еді. Көршілес Шын елінде теперіш көріп отыр, ұлттығынан айрылып бара жатыр, тілі үйлес, діні ортақ қарындас қауым, аталары арғы беттен ауып, біздің бауырымызға кіргелі жүз жылға тартты, яғни елдегі байырғы жұрт, ендігі уақытта теңдікте ғана емес, кеңдікте тұрғаны жөн. Қазақ жері оларға да ортақ. Ортақ қана емес, тиесілі. Міне, енді әкімшілік жаңа бөліністер негізінде кейбір аудандар таратылып, кейбірі қосақталып жатқан кезде тараншы ағайындардың атаулы жалғыз ауданына да қауіп төнгені белгілі болып отыр. Бұл қалай? Туыстас тараншыға неге қысым көрсетеміз? Бөлмеу керек, керісінше, ірілендіру қажет. Көршілес қазақ аудандарындағы, бірлі-жарым болса да тараншылар қоныстанған ауылдар есебінен жерін кеңейтіп, халқын көбейту керек және бар билігін өзіне беру шарт. Әйтпесе, ағайын арасында алалық туады... Екпінді саясаткердің парламент мінберінен өкіметке түсірген бұл жолғы талабы түгелдей болмаса да орнына келді. Шаруашылық орайы, жер жағдайы және экономикалық қиындықтарға байланысты тұтас облыстар тарап, аудандар алмасып жатқанда, қайта құрылуға тиіс Тараншы орнында қалды, тақау төңірегінен жаңа жер алмаса да, автономия атанбай-ақ өзіндік билікке көшті. Бұл өзгеше құрылым шегіндегі жалпы жұрттың тең жарымынан астамын құрайтын байырғы қазақ отарлық кемшін жағдайға түсірілген. Уақасы жоқ. Қазақтың өзіне ғана қарайтын аудандар аз емес. Түгел қазақ болған жақтарда оңғаны және шамалы. Орысы басым солтүстік аудандарда бірдеңе бүліне қалып па. Тып-тыныш отыр. Мұнда да тыныштық. Әлдебір ақымақ қазақ орысқа құл болғаным тұрыпты, енді тараншының табанына түстім бе деп наразылық танытып, бас көтере қалса, ұлт араздығын қоздырушы, бұзық ретінде жауапқа тартылады. Қазіргі, егемендік іргесін бекіту кезеңінде тыныштықтан артық не керек. Осы тыныштық нәтижесінде бүкіл тараншы халқы Марат Қазыбековтің жолында жан қиюға әзір болды. Мәкеңнің атақ-абыройы шығыс шекарадан асып, Қашғар, Тұрпанға жетті. Ол жақтағы қыстығып отырған қауымға Қазақстандағы Тараншы ауданы егемен ел, ұжмақ мекен болып көрінген. Шынында да. Біздің Мәкеңнің арқасында, ыдырағалы тұрған жерінде қайта бекіп, біржола орнығып, тынысы кеңіп, тұтас бір аймақ – қазақ есебімен алғанда, қатардағы бір аудан десек те, әлемдік өлшем бойынша, орта көлемді мемлекет шегіне жетердей, яғни берідегі Армения, арыдағы Нидерланды мен Бельгияға парапар, топырағы құнарлы, суы мол, құт-берекелі байырғы қазақ жерінде тараншы билігі орнаған. Әрине, кез келген билік қашанда өзіне тартады. Қазақ билігінен басқасы. Мұнда да солай шықты. Айрықша құқық алған жаңа қауым бәрін өзіне икемдеген. Ендігі, қалғанын былай қойғанда, тәуелсіздіктен соңғы, жеке шаруалар үшін жер бөліс кезінде, халықтың басым бөлігін құрайтын қазақ мүлде дерлік сыбағасыз қалды. Жаңадан құрылған аймақтағы талапай науқанда қазаққа ұлтарақ тимесе, егінге, жеміс-жидек, өніске қолайлы, құнарлы жер түгел тараншы ағайындардың иелігіне түссе, онда тұрған не бар, Бетпақтың шөлінен Қызылдың құмына дейін қаңырап, бос жатқан жерді игеріп алсын қалың қазақ деп шешкен, бөліс дабыры және соған орай наразылық жайы құлағына жеткен жоғарғы билік. Сөйтіп, алды бұдан тоқсан жыл бұрын келіп, соңы кешегі, совет тұсындағы шекара дүрбелеңі кезінде ғана ауған, бәрі де кең қолтықтан пана тапқан келгіншілер атаулы аймақтың толық қожайынына айналды, ежелгі ел иесі, жер иесі қазақ – кіріптар, кірме жағдайда қалды. Жаңа отаршылдардың табанына түскен байырғы жұрттың наразылығы – еншілі үлеске, кәдімгі теңдікке ұмтылыс емес, елдің тыныштығын кетірер, ұлт араздығын қоздырар қылмыс ретінде бағаланып, тиесілі жазаға тартылатын болды. Сөйтіп, егемен елдегі халықтар достығының жер-әлемге өнеге боларлық жаңа бір үлгісі қалыптасып еді. Нәтижесінде, отарлық кептен құтылдық, дербес ту тіктік деп ұрандап отырған байырғы ұлыстың ұйықты Шығыс шегінде жаңа бір автономия – осы бетімен кете берсе, ол да егемендікке, сөз жүзіндегі емес, шын мәнісіндегі, жатқа жалтақтамайтын, өз жұртын басқаның боданына байлап бермейтін, иманы да, намысы да бар, шын тәуелсіздікке жетуі күмәнсіз тағы бір қауым күш алып еді.
Тараншы мәселесі тыным тапқан соң, арада жыл өтпей, сарт теңдігі жолындағы күрес басталды. Рас, тараншы босқынынан әжептәуір бұрын, Қазақ Ордасының ыдырау кезеңінде, Қоқан басқыншылығы нәтижесінде Оңтүстікке келіп орныққан, ең шұрайлы жерлерді алып, өкім құрған сарт ағайындар біршама қауым еді. Міне, сол бауырлас жұрт қазіргі, егемен дәуірде кемшілікте отырған көрінеді. Шалғай аудандардағы әлеуметтік жағдай өте төмен. Жастар арасындағы жұмыссыздық етек алып барады. Зейнетақының кесімді мөлшері жетімсіз. Ауыз-су, отын, жарық мәселесі де ақсап жатыр. Мәдениет үйлері мен кітапханалар тозған. Мектептер құлағалы тұр... Осының бәрі рас еді. Бірақ келгінші сарттар жиі қоныстанған екі-үш ауданда ғана емес, байырғы қазақ жайлаған барлық жерде. Оның ішінде, сарттармен аралас отырған қазақ ауылдарында да. Бірақ қазақ – өзіміз, ел иесі, сондықтан қоғамдық және мемлекеттік тыныштық үшін ең алдымен басқалардың, бұл жолы сарт-сауанның көңілін табу керек екен. Көңілін тапты, парламент шешімі бойынша, әлденеше миллион қосымша қаражат бөлінді. Жарар, қайткенде де осы елдің азаматтары ғой. Бірақ мәселенің мәнісі – одан тереңірек шықты. Менің Жармағым әлеуметтік жағдайларды ұлт мәселесімен астас көтерген. Сарт ағайындар өздерінің ұлттығын сақтау үшін, тарихи отандары Сартстанға қайтадан көшіп кетпеуі үшін, ұлттық жаңғыру бағдарламасы жасалыпты. Ол деген – осы аймақта бұрынғы орыс тілінің орнын басып, өрісі кеңейіп бара жатқан қазақ тілінің орнына ұлт-аралық қатынас құралы ретінде сарт тілін ресми қолданысқа енгізу және мекеме атаулыны түгел сарт тіліне көшіру, отан тарихы ретінде қазақ тарихын емес, сарт тарихын оқыту... Міне, осы маңызды шешімнің бәрін жүзеге асыруға тапсырыс берілді және белгіленген шаралардың нақты орындалуын қадағалайтын арнайы мемлекеттік комиссия құрылды. Орындалып жатыр, жүзеге асырылып жатыр. Тіпті, әуелгі бағдарлама артығымен қолға алынған: сарт театры ашылды, жаңа сарт газеттері шықты, сарт хабарлары аудан емес, бүкіл облыс бойынша, орыс тілінен соңғы екінші орынға шықты. Ал бұл кезде... арғы бетте, совет заманында – әуелгі шекаралық бөлініс кезінде, одан соңғы тың игеру, мақта өсіру науқанында, қазақтан тартып алынып, тілі майда, сөзі өтімді көршінің теліміне берілген ата жұртта қалған қазақтар... мектептері жабылып, газеттеріне тиым салынып, радио мен теледидардан аласталып, жастары жоғарғы оқуға жіберілмей, үлкендері әрқилы, онсыз да шамалы, бірақ күнкөріске сеп қызмет атаулыдан шеттетіліп... ел иесі, жер иесі саналатын жеңімпаз сарт жұртының табанында зар илеп жатқан. Ол ештеңе емес, қайткенде де шет ел, осындағы өз елінде ғұмыр кешкен, бірақ атаусыз сарт автономиясы шегінде қалған қазақ бұдан былай ұлт-аралық сарт тілінде сөйлеуге тиістігі өз алдына, жас балаларын да түгелімен сарт мектептеріне өткізуге мәжбүр болған. Сонымен, Оңтүстіктің ең бір құйқалы өңірі – мың жыл бойы ата-бабаның қаны төгіліп, сүйегі көмілген ежелгі қазақ жерінде бұдан екі жүз жыл бұрынғы Қоқан билігі қайта орнаған. Тұтас бір аймақ қазақ өкімінен біржола шығып кеткендей еді.
Біздің Жармақтың бастауымен күн тәртібіне қойылған және оңымен шешілген бұл екі мәселе – Тараншы ауданы, Сарт аймағы аталып, әзірше де-юре, яғни заңды түрде жүзеге аспаса да, де-факто – іс жүзінде қалыпқа түскен, егемен ел ішіндегі екі автономия – жас республиканы халықаралық үлкен беделге жеткізді. Батыс әлеміндегі өркениетті жұртқа Қазақстан деген – шартты географиялық атау, ал қазақтың өзі – ұлы орыс халқының жетекшілігімен қырық ру тексіз тайпалардан құралып, тарихтың бұралаң кезеңінде кездейсоқтан тәуелсіздік алған конгломерат, баяғы, өзгеше құрылықты игеру кезеңіндегі отарлық Вест-Индияның артта қалған, жабайы бір көрінісі, болашақтағы еуро-азиялық жаңа, дүбара халықтың әуелгі шата-шатпақ нұсқасы болып көрінген. Шынында да, ұлттық мүдде дегеннің не екенін білмейтін, ұлттық мұрат деген ұғымы жоқ, ұлттық намыс атаулыдан ада халық бола ма? Болса, әлемдегі барлық жұрттың қоры емес пе. Тіпті жақсы. Байлығы шексіз, қазынасы қисапсыз дейді. Және өзіне керегі жоқ. Ал, тала, же. Алып жатты, талап жатты, жеп, жалмап жатты. Бәрібір аз көрінген. Бөлшек. Көлденең ешкім жырмыштамай, тұтасымен бір өзіне бұйырса ғой. Жыртқыш империялардың бәрі де, ең ақыры, халқы бастығырылып, жұрты жаппай қайыршылықта отырған жұпыны елдердің өзіндегі еті тірі алпауыттар осылай ойлай бастады. Әбден піскен, ауызға түскелі тұрған оңай олжа көрген әркім-ақ. Бәрі де еншілі сыбағамыз деп білген. Әсіресе, Солтүстіктегі, жері ыңғайлас, халқы қоралас құдыретті көрші. Басқалардай тезінен қамтып қалайын, қапияда басып қалайын деп аптықпайды. Бұрынғы Далалық өлкедегі жағдай ойдағыдай. Жалпы саны азайса да, елдегі халықтың қомақты бөлігін құрайтын тектес ағайындардың ахуалы тым тәуір. Қазына байлықтың көбі, астыртын биліктің негізі солардың қолында, төбеде топырламай-ақ өкім жүргізіп, айтқанын қылғызып отыр, анда-санда "тілімізді шектеді, өзімізді қыстады" деп байбалам салып қойып, ойына келгенін істеп отыр. Тек нәсілі бір отандастар ғана емес. Баяғы советті құраған алпыс ұлттың қалған жұқанасы түгел бұрынғы қожайын жағында. Бейбітшіл, келісімшіл кейінгі билік қалтараған сайын буындары беки түсті. Қайткенде де артық сыбаға сұрайды. Көбіне сұрамайды, талап етеді. Ұзын саны советтік екі колхоздан аспайтын күрік халқы жеті жұрт, үш теңіздің арғы жағында жатқан бағзыдағы отан-жұртымен бүгінде шектес әрі қырбай тұрған Күлік елімен арадағы қандай да бір дипломатиялық қатынасты үзіп, мұндағы күлік атаулыны жиырма төрт сағат ішінде түгел депортация жасауды талап етті, белгіленген мерзімге бес сағат қалғанда, түп көтеріліп, тас ұстап, таяқ сілтеген беттері шет елшілікті қиратуға аттанды; әйтеуір араға ақсақалдар жүріп, жалынып, жалпайып әрең тоқтатқан, тыныштық төлеміне екі күрік колхозына тағы да емін-толағай еркіндік берілді. Бұдан соң, осыған дейін жуа егіп, жер шұқып қана отырған, тұтас бір ауыл болып қалған қуай халқы өзінің ана тілі, ата салты және бүгінгі тұрған жерін мәңгіге иелену туралы заңды талап қойған. Елу мың қазақ ішіндегі екі мың қуайға да сұрағанын беріп жан қалған.
Осының бәрін жинақтап келгенде ел ішінде тыныштық, бейбіт, берекет заман орнады. Тек сыртта... сырттағы көршілер ғана бұрынғыдан әрмен еміне түскен сияқты. Сырт болғанда, үлкен есебі түгел орыс-орман емес, қайткенде де көңілі табылмаған сарт-сауан. İштегі сарт риза болған соң, дәл осы тараптағы шекарада достық, сыйластық, керек десеңіз, туыстық қатынас орнаса керек еді. Бәрі керісінше шықты. Өші емес, алашағы бар сияқты. Шынымен-ақ алар еді, атап айтпаған соң қайдан білесің. Білмеген соң жазықтысың. Әуелі бергі бетте бұзау қайырып бара жатқан ақсақ кемпірді атып тастады. Бірден емес. Шекара заңы бойынша, әуелі ескерту – яғни бұзау. Бұзау шөкелей жығылған соң, кемпірдің өзі қағып түсірген. Шекараны бұзбақ болды, контрабандамен мал айдап өткізбек болды деген түсініктеме берілген. Келесі аптада бұзауға да, бұқаға да қатысы жоқ шекарашының өзін атып жықты. Қорғаныс шарасы екен. Мылтық асынып тұр, көпе-көрнеу қатердің алдын алыпты. Содан соң, кемпірі бар, шалы бар, әскері бар, жайы бар, әйтеуір абырой болғанда, апта сайын емес, ай аралатып кісі ату – сарт шекарашыларының әдепкі машығына айналған. Тіпті, ешқандай түсініктеме бермейтін болды. Түсініктеме беретін – біздің өкімет. Түсініктеме емес, нұсқау, жарлық. Малшы, егінші жұрт шекараға бес шақырымнан арыға жуымасын. Шекарашылар ала бағаннан аулақтап, ағайын елді алыстан бақыласын деген. Екі айдай еліміз шынымен тыныш болған. Содан соң... снайпырлар шықты. Баяғының. Орыс-герман соғысы кезінде Ыбырайым Сүлейменов деген мерген тасада жатып, бір күнде емес, әрине, бір-екі жылда төрт жүз жетпіс немісті жалпасынан түсіріпті деседі ғой. Мергендікке келгенде жер шұқыған сарт кең даладағы қазаққа қайдан жетсін, кейде тигізіп, кейде тигізе алмай жатады. Көп дегенде екі айда үш адам. Бір жылғысы онға жетпеді. Әрине, өлтірген сарт емес, өлген қазақтың өзі кінәлі. Біріншіден шекара күзетіп несі бар. Онсыз да көрінгеннің теліміне кеткен, кімдікі екені белгісіз, қараң қалған жер... Екіншіден, әскер екен, міндет екен, амалсыз күзетсін, аңдап, бой тасалап неге отырмайды. Блиндаж, дзот дегендер артық шығын саналса, тым құрса кеуде жасырар шұңқыр қазып алуға болады ғой. Әрине, өзі кінәлі. Әйткенмен, ара-тұра мал жайған, амалсыз шекара күзеткен ақымақтардың аңдаусыз өлімдері екі ел арасындағы туыстық пен достыққа сызат түсіре алмады. Керісінше, шекарадағы кездейсоқ оқиғалар екі елдің одан әрі жақындаса түсуіне қызмет етті. Арғы беттегі сарт ағайындар өрік, мейіз толы қабын арқалап, бергі бетке еркін өтеді. Қапсыз келетіндер де бар. Қойнына кісінің көңілін шалқытып, кеудесін кеңітетін асыл шөп, иісті дәрмектерін тығып. Әуелгісі – ашық сауда, кейінгісі – кұпия келісім бойынша. Яғни, бізге де пайдалы. Бірақ ең үлкен пайда – елдің тыныштығы болатын.
Сөйтіп, біздің Мәкең және Мәкең тектестердің ұтқыр саясаты, алымды әрекеті арқасында ел ішінде ұлтаралық татулық орнаса, сыртқы шекаралар да қауіпсіз қалыпқа түсті. Мемлекеттің беделі, өкіметтің абыройы деген осы емес пе!
36
Әйткенмен, ең үлкен мерей, ең үлкен бедел – біздің Жармаққа тиесілі болып шықты. Әуелгі бір орамда парламенттік шағын топты бастап, Алманияға барып қайтты. Жылы жүзді кездесулер өткізіп, ондағы әріптестерін мұндағы жұртының ештеңеден кемдік көрмейтінін, басқа халықтармен тығыз ынтымақта, толық теңдікке жеткенін, еңбекшілдігін, қанағатшылдығын айтып риза қылған, сонымен қатар, алдағы уақытта осы кейінгі отанда қала берсе, екі жақ үшін де пайдалы боларын ескерте келе, сарт пен тараншы сияқты, олардың да өзін өзі басқаруына мүмкіндік туарын мәлімдеп, бүкіл бундестагты қайран қалдырған, бірақ мұнда отырған түйсікті жұрттың бәрі аудармадан кеткен кілтипан деп біліп, естігенін келер мезетте ұмытып еді.
Осыдан соң парламент мүшелерінің әртүрлі ұлттан құралған үлкен бір делегациясын бастап, Ресейге барды. Айрықша үлкен құрметпен қарсыланған. Мәскеуде түнемелеп, Питерде аялдап, Саратов, Орынбормен тиянақтапты. Несін алып, несін бергені белгісіз. Әйтеуір Ресей баспасөзі, теледидар мен радио Қазақстан мен Ресей халықтарының мәңгілік достығы жөнінде, барлық саладағы бірлік пен ынтымақ төңірегінде дабылдата келе, біздің Мәкеңді қазақ халқының үлкен қайраткері, дүние бүлінген бұлағай заманда халықтар теңдігін ту етіп көтерген қайтпас тұлға ретінде мадақтап, насихаттап жатты. Қайткенде де жалпақ сөз еді. Тек елге ораларда, Саратов пен Орынборда тұратын қазақтармен кездесу кезіндегі кейбір толғамдары сыздықтап сыртқа шыққан. Сендердің тіл білсек, мектеп ашып, газет шығарсақ деген талаптарыңның ешқандай орны жоқ. Қазақстандағы қазақтың өзі орысша сөйлейді, орысша оқиды, ұрпақтың болашағын неге ойламайсыңдар; қайыра көшу туралы әңгіме көтеріп те қажеті жоқ, осы жерде, осы қоныста тұра беріңдер, қаладағылар кетсе, орыс ортаймас, ал ауылдық жердегі жұмысшы, малшы кетсе, туысқан елдің шаруашылығы қаншама зиян шегеді, сондықтан бөтен ой болмасын, Қазақстан дегеніміздің өзі Ресей, әйткенмен Ресей азаматы деген құрметті мәртебеден айрылмау керек депті. Бұл сөз ол тараптағы, өздерін бөтен ел азаматтары бола тұра, қазақпыз деп санайтын біраз жұртқа жақпаса керек, бірақ дымы бітіп таңырқағаны сондай, ешқайсысының да, өзіңіз қай елдің азаматы боласыз деп сұрауға дәті бармаған. Тек сыртқа шыққаннан соң ғана жерге түкірсе керек. Бірақ осы бір сөз ғана емес, жария болмаған басқа да істері Мәкеңнің бауырлас аға жұрт алдындағы беделін көтере түсті. Ресей саясаткерлері, ғұзырлы мекемелер жаңа бір туыс тапса, мұндағы орыс тілді қауым сүйінішін айтып жеткізе алмаған.
Міне, осындай кең құлаш, ұтқыр саясат арқасында тар жол, тайғақ кешуге соқпай, даңғыл жол, дара биікке шыққан Марат Қазыбековтің атақ-абыройы күн озған сайын көтеріле түсті. Республикалық парламенттен озып, БҰҰ – әлемдік Біріккен Ұлттар Ұйымының үлгісінде құрылған ЕХБҰ – еліміздегі Егемен Халықтардың Біріккен Ұйымына орынбасар төраға сайланды. Төрағаның тағына отыруы анық еді, бірақ жарғыда жазылмаса да, айнымас қағида – ЕХБҰ-ның үлкен билігінде қазақтан басқа ұлт өкілі отыруы шарт екен, әйткенмен, ұзын тізгін ел иесі, етене жұрт өкілі Мәкеңнің қолында болмағы күмәнсіз еді. Ел иесі ғана емес, әрі беделі зор, әрі екпіні қатты; ұсақ-түйекте тартынып, елеулі мәселелерде төрағаның төбесінен аттап кете береді. Жаңа қызметін бастамастан, ең үлкен шаруаны күн тәртібіне қойды.
Бұл кезде Қазақстанда елдің болашағы үшін маңызды, үлкенді-кішілі біраз мәселе шешім тапқан. Алайда, бұрын айтылса да, орнына келмеген, шешілмеген бір түйін бар екен, – Орыс мәселесі. Менің жер жұтқыр жармағым Марат Бейсенұлы Қазыбеков ЕХБҰ-ның ең үлкен құрылтайында арнайы баяндама жасап, күйіне, күйзеле тұрып, толғағы жеткен, шұғыл әрі түбегейлі шешілуге тиіс, егемен еліміздің ертеңі ғана емес, бүгінгі күнінде де айрықша мәні бар орыс теңдігі мәселесін көтерді деген алғашқы хабар жеткенде таң қалдым. Қандай мәселе, қандай теңдік? Бұрын қожайын еді, әлі қожайын. Бүкіл кен, барлық өндіріс, ең аяғы табан астындағы қара жерге дейін, рас, түгел емес, жинақтап келгенде "небәрі" тоқсан екі пайыз байлығың солардың қолында (мен орыс тілділердің бәрін, тіпті, жат жұрт атаулыны түгел "орысқа" жатқызам, қалай айтсаңыз да, қазақ емесі анық қой, тіпті таза орыстың өзін бөліп алғанда да жеке үлесі қазақтан әлденеше есе артық). Республикалық баспасөздің сексен пайызы орысша. Төріңе сұраусыз шығып тұрған, көзіңнен кіріп, желкеңнен өтетін барлық теледидар бағдарламасы күн ұзақ, кеш бойы, арасында, екі-үш мәрте берілетін бес-он минуттық соңғы хабарлардан басқасы түгелдей орыс тілінде, қазақша ән тыңдағыңыз келсе, түнгі сағат екіден соң оянып, арнап тұруыңыз керек. Болашақ ұрпағың тәрбиеленетін орта мектептердің тең жарымы орысша. Жоғарғы оқу орындары түгелдей таза орыс тілінде. Күнделікті тіршілігіңнің баршасы – көшеде, дүкенде, көлікте, ең аяғы асхана мен дәретханада орысша сөйлеуге мәжбүрсің. Яғни, құлағың, жүйке, жүрегің, жұлын-тұтаң тұрыпты, аузыңдағы тіліңе дейін орыстікі. Көтерілген әңгімені тұпа-тура қабылдасақ, орысты тепе-тең дәрежеде ұстау үшін, ұлттық болмысқа қатысты мәселелерді бұдан әрі көтеру емес, төмен түсіру қажет. Оны төмен түсірмей-ақ қойсын, мені сондай дәрежеге жеткеру қажет. Ал бізді бұрынғыдан әрмен төмендету – тұпа-тура жерге тығу есепті. Менің жармағым дәп солай – қазақты жерге тығайық демейді. Бар ниеті, шын ниеті – тәуелсіздіктен бергі кезеңде кембағал жағдайда қалған орыс ағайындарды, орыс тілін теңдікке шығару. Нақты іс жоспарын ұсынған. Атап айтқанда: күнделікті тұрмыста, мекемелерде, көпшілік орындарда орыс тілінің қолданыс аясын кеңейту (яғни, қазақ тіліне тыйым салмай-ақ біржола тұншықтыру), орыс тілді мектептердің жағдайын жақсарту (онсыз да тұралап жатқан, бір партаға үш баладан отырып, бір күнде үш кезекпен оқитын қазақ мектептерінің есебінен), жоғарғы билікте, парламентте орыс тектілерге қосымша, көбірек орын беру (онсыз да билік тізгінін ұстап отырмағандай, өзіміздегі орыс түгілі қазақтың өзі қазақ мүддесін қолдап отырғандай), орыс тектілердің республика шегінен тысқары кетуіне, яғни орыс эмиграциясына тоқтау салу (біреу зорлап, қорқытып көшіріп жатқандай), Ресеймен экономикалық, мәдени және тұрмыстық байланысты күшейте түсу (онсыз да басыбайлы қатынас жеткіліксіз болғандай), қысқасы, бір сөзбен айтқанда, өткендегі отарлық жағдайды қайтадан қалпына келтірумен шектелмей, құлдықтың бұрынғыда да төмен жаңа бір сатысына көшу. Ең қызығы ол емес. Ең қызығы, ең кереметі – республиканың халқы мен жер көлемінің сай еместігі (онысы рас), сондықтан елбасымыздың тақаудағы он бес жылда халық санын жиырма миллионға жеткізу туралы бағдарламасын дұрыс түсінген абзал, яғни Ресейден бес миллион орыс әкелуіміз керек. Соңғы, біз тәуелсіздік деп шулап жүрген тоғыз жыл ішінде елімізден екі жарым миллион кісі кетті, сол екі жарымды екі есе қылып қайтаруымыз шарт. Ол үшін...
Мен бауырым, ет-жақын бауыр емес, тәні де, жаны да ортақ жармағымның мұншама арамдығын, жай ғана арам емес, зұлымдығы мен залымдығын көргенде, қан қысымым көтеріліп, жатып қалдым. Дәрігер де шақырмағам. Мүмкін, өлген дұрыс шығар. Бүйткен ит тірліктен тыныш өлім артық. Бас сүйегім шытынай тарылып, жүрегім атқалақтай қағып, азғана жатқан соң, компьютеріме бақұл сөз жазып кетпек болдым. Бауырыма – бауыр емес, қарғыс атқан жармағыма қатаң ескерту.
Компьютерімді аша бере ақылым кірді. Мен қазір өлсем, сол сәтінде ол да кетеді. Сонда менің жолдауымды кім оқиды? Иә айтпақшы, үш минутта, он, жиырма секундта өле қалмаспын. Жарты сағат, бір сағат өтеді. Ендеше... Электронды поштаны аша беріп едім, менің өзіме жолданған хат жарқ етті:
"Ақымақ! Сен өлуге тиіс емессің! Мен әлі... Анау жерге барып отырам. Ал әзіргінің бәрі – саяси ойын. Бүгін айтасың – ертең ұмытылады. Мейлі, кейбірі жүзеге ассын. Онсыз да бүлінген дүниеге келіп-кетері шамалы. Қазақта ешқандай келешек жоқ. Батқан кемемен бірге өлу шарт емес. Қармап қал, тірі қал! Керісінше ойласаң, баяғы арман, қиял қайда, жасап жатқан еңбегің бар емес пе. Қолайлы жағдайды пайдаланып, жеріне жеткізіп кет. Қайткенде де сол еңбегің үшін ғана тірі жүрмеймісің, жаңа заман, жаңа дүниенің қызығын тамашалап. Солай! Болды – бітті! Берілме бұралқы ойларға. Қайталап айтам, төз, шыда, өмірлік еңбегіңді тәмамда!.. Өзің."
Келер мезетте сыртқы есік ашылған сияқты көрінді. İзінше ентелеп, деміге басып, аппақ киімді бір еркек, бір әйел – екеуі де орыс, әлде жойыт, салқын жүзді екі дәрігер көрінді. Арыда, ілгері аттай бере кейін шегінген ықшам, қоңыр күлгін киімді, бейтаныс қазақ жігіті – менің көзіме көрінбеген қырағы сақшым.
Есіктің ашылуы да, жедел дәрігерлердің келуі де күтпеген жағдай. Бірақ қажетті мезетінде жеткен сияқты. Бойым ауырлап, басым айналып, көзім қарауытып бара жатты...
Достарыңызбен бөлісу: |