Еркін күрес пен айналысатын спортшылардың Қайта қалпына келтіру жүйесін жетілдіру мазмұНЫ
ЕРКІН КҮРЕСТЕ СПОРТШЫЛАРДЫ ҚАЙТА ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 151.24 Kb.
|
| 1.ЕРКІН КҮРЕСТЕ СПОРТШЫЛАРДЫ ҚАЙТА ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Екүресте спорттық дайындық жүйесі Еркін күрестің отаны Англия болып есептеледі. Жеке спорт түрі ретінде халықаралық спорттық аренада еркін күрес грек-рим күресінен кейін қалыптасты. Англиядан кейін АҚШ территориясына таралып кең танымалдыққа ие болды. Америкада ол екі бағытта дамыды: - Кәсіпқойлар арасындағы күрес; - АҚШ колледждері мен университеттерінде өткізілетін әуесқойлар арасындағы күрес ретінде. Кәсіпқойлар арасындағы күресте әдетте көптеген тиым салынған әдіс-тәсілдер қолданылатын: буындарды бұрау, ауыртатын әдіс-тәсілдер, буынға қарсы қапсыра ұстаулар және т.с.с. Әрине әдетте кәсіпқой балуандар ауырсынған түр жасайтын, өйткені жұрт қызығушылығын жоғалтпау керек еді. Ал АҚШ университеттері мен колледждерінде өткізілетін күрестің тәртіптері қазіргі халықаралық еркін күрестің тәртіптеріне ұқсас болды. XIX ғасыр Еуропада кәсіпқой күрестің қарқынды дамыған ғасырға айналды. Спорттағы кәсіпқойлық Американы да шарпыды. Күрес ақшалай пайда әкелетін кәсіпке айналды. Кәсіпқой балуандар қолданатын күрестің бар түрлерінің ішінде ағылшын күресі әлдеқайда танымалдыққа ие болды. Біртіндеп ол қалғандарын шеттетті. Солтүстік Америкада күресті уағыздайтын жастар, спорттық үйірмелері пайда бола бастады. Оған ендігі тек ойын-сауық түрі немесе ақшалай пайда әкелетін кәсіп деп қана емес, қызықты да пайдалы спорт түрі ретінде қарай бастады. Кэтч күресі (күрестің ағылшын түрі) екі бағытта дамыды. Кәсіпқойлар арасындағы күрес көбіне жануарлық сезімді ояту ға бағышталған жиіркенішті көрініс болатын. Бұл күрес Америкада әлі де танымал спорт түрі. 1904 жылы АҚШ-та реті бойынша III Олимпиадалық ойындар Сент-Луис қаласында өткізілді. Американдықтар өздерінің қожайындық құқықтарын пайдаланып алғаш рет кэтч күресін (студенттік түрін) Олимпиадалық ойындар бағдарламасына енгізді. Олимпиадалық комитет бұл ұсыныстарын қабылдап оны еркін күрес (Free style) деп атады. Еуропалықтар ол кезде бұл күрес түрімен таныс болмағандықтан ешқандай ел өз балуандарын бұл күрес түріне қосқан жоқ. Оған 38 американдық балуан қатысты. Әрине сол жылы бұл спорт түрінен барлық Олимпиадалық алқаларды да олжалаған Америка болатын. Қазіргі күнге дейін алқа саны жағынан Америка алдына жан салмай келе жатыр. Тек соңғы уақыттарда онымен Түркия мен Иран бәсекеге түсіп келе жатыр. Бұл күрес түрінің соңғы кезде кеңінен танымал болғандығы сонша, одан әйел адамдар арасында да жарыстар өткізілетін болды. Олимпиадалық ойындар 1906 жылы Афина қаласында өтті. Гректер өздеріне түсініксіз де таныс емес еркін күресті бағдарламадан алып тастап, грек-рим күресін (классикалық күрес) қалдырды. Еркін күрестің тағдыры 1908 жылы Лондонда өткен Олимпиадалық ойындарда шешілді. Ағылшындар өздері жарыста жеңіске жетеміз деп үміттеніп өз күрестерін бағдарламаға қосты. Бірақ мұнда грек-рим (классикалық) күресті қайтеміз деген мәселе туындады. Бір Олимпиадада екі күрес түрі бола ма? Мұндай нәрсе ешқашан болған емес. Бірақ Олимпиада ойындарының иесі ретінде грек-рим (классикалық) күресінің Еуропада кең танымалдыққа ие болғандығын ескере отырып, екі күрес түрінен де еркін күрес және грек-рим күресінен жарыстар өткізу шешілген болатын. Ендігі еуропалықтар жаңа күрес түрін тамашалап қана қойған жоқ, сондай-ақ кейбір Еуропа елдері өз күштерін де сынап бақты. Барлық салмақ категорияларынан американдық және ағылшын балуандары жеңіске жеткеніне қарамастан еркін күрес еуропалықтарға қатты ұнады. Еркін күрес Олимпиадалық спорт түріне айналды, алайда Олимпиададан басқа ешқандай халықаралық жарыстарда балуандар өз күштерін сынай алмады. 1928 жылы Парижде еркін күрестен бірінші Еуропа чемпионаты өткізілді. Ұлы Отан соғысынан кейін Еуропалық чемпионаттар 1946 жылы жанданды [16, 17, 18]. Қазақстандағы еркін күрес, республикалық чемпионаты 1951 ж. бастап өткізіліп келеді. Бұдан ең алғаш шыққан СШ-лері Ж.Сқақов, Қ.Байдосов, Қ.Қожанов және т.б. Алғашқы жылдары оның секцияларына барушылар аз болғандықтан грек-рим күресіне қатысушылар да еркін күрестен бақтарын сынап көрді. Кейін Ә.Айханов, А.Гапсатаров, А.Бұғыбаев, М.Қапанов, Ю.Курапаткин, И.Байрамуков сияқты балуандар халықаралық жарыстарда көзге түсті. Республиканың құрама командасы 2003 ж. Алматыда өткен Азия кубогы үшін жарыста жалпыкомандалық 1-ші орынды жеңіпалды [19]. Еркін күрес ережесі Көрермендердің күрес түрлерінедеген ықыластарының төмендеуі салдарынан, күрестің басқа түрлері сияқты, еркін күрес те Олимпиадалық бағдарламадан шығып қала жаздады. Әйтеуір, әупіріммен, аман қалды. Бірақ, енді«еріктілер»жаңа ереже бойынша күшсынасатын болады. Жекпе-жексол баяғы12х 12метрлік бозкілемнің үстінде өтеді. Ереже бойынша, кілемнің қалыңдығы 4 см жұқа болмауы керек. Квадраттың ішіне диаметрі 9метрлік шеңбердің суреті салынған және оның ішкі жағында ені 1 метрлік «пассивтілік аумағы» болады. Жекпе-жек осы үлкен шеңбердің ішінде өтеді. Балуандар ең алдымен бір-бірімен кілемнің ортасындағы бір метрлік кішкентай шеңберде білектерін ұстасады. Сонымен жекпе-жек басталады. Спортшыларсалмақ санаты бойынша ғана емес, жас санаттарына да бөлінеді. Оқушылар - 14-15 жас аралығындағылар, кадеттер- 16-17жас аралығындағылар, жасөспірімдер -18-20 жастағылар, сеньорлар- 20және одан жоғары жастағылар. Және 35 жастан жоғарыдағыларды қамтитын жеке ардагерлер санаты тағы бар. Балуандардың киімдері қызыл немесе көк түсті арнайы трикодан және арнайы кеды аяқ киімінен тұрады. Аяқкиімге қойылатын талаптарға келетін болсақ, онда ешқандай айылбас болмауы, табаны шегеленбеуі, өкшесі болмауы керек. Және спортшылардың денесінде сақина, білезік, сырға сияқты ешқандай аксессуар болмауы керек, олар спортшыларды жарақаттауы мүмкін. Жекпе-жек алдында төреші балуандардың тырнақтарын тексереді: олардың тырнақтары қысқа етіп алынуы тиіс. Оған қоса, спортшылар денелерін майлы заттармен майламаулары, кілем үстіне шылқып терлеп шықпаулары, білектерін, тобықтары мен буындарын таңып байламаулары керек. Себебі, бұлайлалардың барлығы балуандардың ұстасуларын қиындатады. Сонымен бірге, балуандар кілем үстіне тықыр қырынып немесе өсірілгеніне біраз болған сақалмен шығулары керек. Албір-екі күндік қылшықпен шығуға болмайды,себебі қылшықтар белдесу кезінде қарсыласты тырнауы мүмкін. Және жарыс басталардың алдында спортшы төрешіге таза бет орамалын көрсетуі керек. Ал жекпе-жек кезінде балуандар түрлі техникалықамал-тәсілдерқолдана алады. Грек-рим күресінен айырмашылық сол, еркін күресте балуандарға аяқтан шалуға рұқсат етіледі. Балуандардың басты мақсаты қарсыласының жауырынын жер иіскету, сонда ғана ол таза жеңіске жете алады. Жеңіс сондай-ақ, спортшының белдесу кезінде жинағанұпай саны бойынша да анықталады. Ең бастысы, еркін күресте аяқпен жасалатын тәсілдер бар, грек-рим күресінен оның айырмашылығы да осыда[20]. Жаңа ереже қабылданғанға дейін, балуандардың белдесуі екі минутқа созылатын үш кезеңнен тұратын. Қазір жекпе-жектер үш минуттық екі кезеңнен тұрады, арасында жарты минуттық үзіліс жасалады. Ұпай сандары екі кезеңнің қорытындысы бойыша жинақталып, сол бойынша жеңімпаз анықталады. Овертаймдар мен клинчтер алып тасталған. Егер белдесу басталғаннан кейінгі екі минуттың ішінде ешкім ұпай жинамаса, төреші спортшының қайсысы белсенділік танытпай отырғанын анықтайды. Нәтижесінде, «жалқау» балуан келесі 30 секуттың ішінде ұпай жинауы керек, әйтпесе, ол ұпай оның қарсыласына беріледі. Еркін күресте палуанның жан–жақты дайындығы. Дайындықты жалпы және арнайы деп екіге бөлінеді. Сонымен қатар, спортшы тұлғасын жан-жақты дамыту, оның жалпы және психологиялық мәдениетін көтеру болып табылады. Спорттық жарыстардың алдында спортшылардың психикасын сол үрдіске бейімдеп жаттықтыру және бәсекелестік мәселесінен жеңімпаз ететіндей нұсқалармен қаруландыру. Жарыс барысында өзін-өзі басқара алатын дәрежеге жеткізу. Жарысты сәтті өткізу үшін физикалық және тактикалық дайындықтың жоғары деңгейде болуы жеткілікті емес. Қозғалыс, сенсомоторлы дағдылармен қоса интеллектуалды дағдылар және топтық әрекет дағдыларының маңыздылығы артуда.Сондықтан жарыс алдындағы дайындықта әр түрлі психикалық процесстер мен қалыптар үлкен мәнге ие болды. Сондай-ақ психологиялық факторлар мен жарысқа қатысу үшін спортшыларды психологиялық дайындаудың рөлі өсуде[21]. Жалпы дайындық - спортшы жаттыққанда ұзақ уақыт шаршамайтындай болуды, ағзалар мен ағза мүшелері қызметінің үйлесімді жұмыс істеуін көздейді. Палуанның жан –жақты дайындығының жолдары, спортшының ағзаларына аса қолайлы жалпы әсер ететін жаттығулар (жүру, жүгіру,суға жүзу, шаңғы тебу, спорт ойындары, салмақ көтеріп орындайтын жаттығулар, т. б.) болып табылады. Олар арнайы дайындық жаттығуларын орындағанда бұрын ие болған қабілеттерін барынша танытуға мүмкіндік жасайды. Күреске тән әрекеттерді орындағанда көрінетін жан-жақты қасиеттерге: күш қаблетіне, төзімділікке, шапшаңдыққа, жылдамдыққа, ептілік пен икемділікке т.б. арнайы жаттығулар арқылы жетуге болады. Арнайы денедайындықты арттырудың негізгі факторларының бірі– дене дайындығының мақсатқа сай бағытталған жүйесі. Ал мұның бəрі, нəтижесінде жедел міндеттерді орындаудың тиімділігіне үлкен əсер етеді. Палуандар дене дайындығы күрес кезінде орындалатын əрекеттерден көрінетін дене қабілетін дамытуға бағытталған. Ол жарыстарды қоса алғанда, оқу жəне жаттығу жұмыстарының барлық кезеңдерінің күллі оқу-жаттығу үрдісінің құрамды бөлігі ретінде қолданылады. Арнайы дене дайындығының тəсілі күрескер жеке өзінің арнайы шұғылдануына мүмкіндік туғыза отырып, күрес үзінділерінде орындалатын жаттығулар болып табылады. Палуан арнайы дайындық жұмыстарының күрес элементімен сыртқы ұқсастығы, əлі де болса, олардың сəтті қолданылуына кепілдік бермейді. Жаттығудың дұрыстығы дайындық барысында, əсіресе, жарыстарда пайдаланылатын тəсілдерден көрінеді. Сондықтан, арнайы дайындықты спортпен шұғылданушының жарыстар мен дайындықтарда көрсеткен нəтижелерімен тікелей байланыстыра отырып жүзеге асырған дұрыс. Жарыстарға қатысу арнайы дайындықта қолданылатын тəсілдердің дұрыс бағытын таңдауға мүмкіндік туғызады. Палуанның арнайы дайындық əдістемесі белгілі бір уақыттарда болатын жарыстардың тікелей байланысынан жарыстық дайындыққа айналады. Ол спортпен шұғылданушының тактикалық жəне ерік-жігер дайындығын дұрыс жолға бағыттауына мүмкіндік туғызады. Арнайы жаттығу кезеңінде кейбір əлсіз тұстарды жақсартуға болады. Бірақ бұл күрестің нəтижелілігіне елеулі əсер ете алмайды. Палуандардың даярлық əрекетінің барлық түрін меңгергені өте маңызды. Ол спорттық əрекетінің құндылығы «неғұрлым тез болса, соғұрлым жақсы» қағидасымен ғана анықталмайды. Қажет əдіс-тəсілді уақытылы қолдана білу едəуір маңызды. Дəл осылай бұлшық еттің қажетті тобын дамыту мақсатында белгілі бір жылдамдықты орындай отырып, қажетті қозғалыстың нақты құрылымын сақтап, ауырлық түсіру жаттығуы қолданылады. Палуанның спорттық бабының өзіне тəн ерекшеліктері жеке күрес кезінде пайда болатын төзімділік пен тактика, техниканың«басты» əдіс-тəсілдерін игеруімен сипатталады. Ауыр күшке төзімділік танытатын күрескер ұзақ уақытқа дейін көпiрде қауiптi жағдайда тұра алады; қара күшті игерген күрескер ұзақ уақыт жауын ұстап тұра алады; ал арнайы төзімділікті игерген күрескер кез-келген қарсыласымен қарқынды айқаса алады. Күш қабілетін дамыту. Күш дегеніміз – спортшының сыртқы карсылықтарды жеңуі кабілеттілігі немесе оған бұлшық ет күшінің қарсы тұруы. Күшті дамыту арқылы, палуан қарсыласын белдесуде жеңіп шығады немесе оның мықты тегеурініне төтеп береді. Күш бұлшық еттеріне барынша салмақ түсіргенде ғана дамиды. Күш қабілетін дамытатын жаттығуларды таңдап алғанда, күреспен машықтанған кезде палуанға барынша зорланып қайрат көрсету керек екендігін, тек ара–арасында ғана бұлшық етке азғана демалыс беріліп тұратындығын ескеру қажет. Сондай –ақ палуанға белдесу кезінде аз уақыт болса да жойқын күш жұмсауға, сіресіп тұрып немесе қимылдап жүріп қайрат көрсетуге тура келетіндігін де ескеру керек.Дененің бұлшық еттеріне барынша салмақ түсіру әдісі жаттығу-ларды (жұлқу, лақтыру, игеру, қысу, тарту, отырып –тұру) қайталап орындауға тура келеді. Мұндай салмақтың шамасы нақты палуан күшінің көрсеткіш шегінің 80 –90 пайызына дейін жетеді. Мұндай жаттығуларды бір жолы әлденеше рет қайталап орындау керек.Қайталау саны палуандардың дайындық дәрежесіне және оның алдына қойылған педагогиклық міндеттерге қарай анықталады. Осы айтыл-ған жаттығуларды шапшаң орындағанда организмдегі зат алмасу процестері шегіне жеткенімен бұлшық еттердің көлемі артпайды. Күш жүйке бұлшық ет реттелуі есебінен өседі. Бұл әдісті тек дайындық деңгейі жоғары палуандар ғана пайдаланады.Қайталап күш түсіру әдісі бұлшық еттің күшін қосымша өсіру үшін қолданылады. Ол үшін палуан күші шегінің 40–70 пайыздай салмақ түсетін жаттығулар пайдаланылады. Оларды спортшы әр жасағанда 8–12 ден артық қайталамауға тиіс. Палуан аяғының, арқасының, т.б. жерлерінің бұлшық еті күшін арттыру керек болған жағдайда осы әдіс кеңінен қолданылады. Қимылдап жүріп күшті дамыту әдісі шапшаңдық пен күштіқоса дамыту мақсатында пайдаланылады. Оның мәнісі мынада: орындау шеберлігінің негізгі қимылының құрылымы сақталады, бірақ ол салмақ түсіріліп орындалады. Мұндайда әрбір палуанның өзінің күші жеткен жаттығу жасатқан дұрыс, әйтпесе олардың әдіс орындау шеберлігінің бұзылып кетуі ықтимал. Палуанның ағзалары кез келген жаттығуға икемделіп кете алады.Сондықтан жаттығуларды әр түрлі етіп өзгертіп және салмақ бұлшық еттердің түрлі топтарына түсетіндей етіп алмастырып отыру жаттықтырудың маңызды шарты болып табылады. Күш қабілетін арттыратын жаттығулардың алдында спортшының қимыл құрылымы сол күш қабілетін арттыратын жаттығулар сиақты, бірақ салмақсыз орындалатын жаттығулар жасауы тиіс. Көп күш жұмсап орындалатын жаттығуларды дене бұлшық еттерін босатып демалдыратын жаттығулармен алмастырып отыру керек. Жан –жақтылықты дамытатын жаттығуларда әуелі жарылыс –күш қабілетін, содан соң барып ұзаққа төтеп беретін күшті арттыратын жаттығуларды пайдаланған дұрыс. Күш қабілетін дамытатын жаттығуларды белдесуден кейін іле –шала орындауға болмайды. Әуелі адам ағзаларының барлық жүйесінің тынышталып қалпына келуіне мүмкіндік беру қажет[22]. Төзімділікті дамыту. Спорттық төзімділік дегеніміз - организмнің ұзақ уақыт жұмыс істеген кезінде пайда болған шаршауға қарсы тұру қасиеті. Төзімділікті дамыту үшін: орта және ұзақ қашықтыққа жүгіру, ұзақ марш-бросок, шаңғымен жүгіру (кросс), орташа салмақтағы гантелмен, штангімен көп рет қайталап жаттығу, баскетбол, қол добы, футбол ойнау және ұзақ уақыт бойы көп рет қайталап жасайтын жаттығулар жасау керек. Палуанға белгілі уақытта қарқынын азайтпай, әр түрлі жұмыстарды орындау тапсырмасы мысалы: палуандарға берілген уақыт бойынша жамбастан асыра лақтыру тәсілімен «манекенді» лақтыру тапсырмасы берілді. Тағы сол сияқты жаттығуларда берілген уақытқа шыдап, көбірек «манекенді» лақтырған палуанда төзімділік қасиеті артады. Төзімділікті дамытуға арналған арнайы жаттығулар арасындағы демалыс уақыты көп болмау керек. Ал жұмыс істеу уақытын біртіндеп көтеріп, қарқынын азайтып отыру керек. Төзімділіктің екі түрі бар: жалпы және арнайы. Жалпы төзімділіктің сипаты спортшының ұзақ уақытқа, жай қарқында бұлшық ет топтарының көпшілігін қатыстыра жұмыс істей алу қабілеттілігі (жүгіру, шаңғы тебу, ескек есу т.с.с). Жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі адамның аэробты (тыныс алу деңгейін жоғары дамыту және сол деңгейді ұзақ уақыт ұстап тұра алу қабілеттілігі) мүмкіншілігі. Белгілі әрекетке арналған, спорт түріне бейімделген төзімділікті арнайы төзімділік дейміз. Мысалы, палуанның арнайы төзімділігі, шаңғышының арнайы төзімділігі, жүзгіштің арнайы төзімділігі т.с.с. Арнайы төзімділіктің көптеген түрлері бар: жылдамдылық төзімділігі, күш төзімділігі, жылдамдық күш төзімділігі, статикалық күш салу төзімділігі және аралас төзімділік.Спортшы ағзасын жаттығу жасап жатқан кезде энергиямен қамтамасыз ету жағынан төзімділік: аэробты, анаэробты және аралас (аэробты-анаэробты) деп үшке бөлінеді. Дене тәрбиесі мен спортта жоғарғы шеберліктегі спортшыларды дайындауда өте маңызды төзімділіктің осы үш түрін жеке-жеке қарастырайық[23]. Аэробты төзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері: aэробты төзімділіктің физиологиялық негізі – ол оттегіні жұмыс күшіне сәйкес пайдалану немесе «дем жетімсіздігінің пайда болмауы». Аэробты төзімділікті дамытқанда үш негізгі міндетті орындаймыз: - ауаны үлкен көлемде пайдалану мүмкіншілігін дамыту; - сол деңгейді ұзақ уақыт ұстау қабілеттілігін дамыту; - тез тыныс алу үрдістерін үлкен шамаға жоғарылату. Қалыпты күшпен ұзақ уақыт орындалған циклді (жүгіру, ескек есу т.б.) және ациклді (күрестегі лақтырулар т.б.) жаттығулар аэробты төзімділікті дамыту амалдары болып табылады. Аэробты төзімділікті дамыту үшін бірқалыпты, үздіксіз және аралық жүктемесімен төменде көрсетілген, уақыт тәртібі қатаң шектелген жаттығулардың әдістері қолданылады. Бірқалыпты, үздіксіз жаттығулар әдісі. Жаттығуды орындау уақыты 10-нан 30 минөтқа дейін, жүрек соғу жиілігі жұмыс кезінде – 150–170 соғу/минөт. Осындай жаттығуларды орындау тәртібі жүрек бұлшық еттерін нығайтады, тыныс алу деңгейін жақсартады. Бұл әдіс төзімділікті дамытудың бастапқы кезеңдерінде пайдаланылады[24]. Анаэробты төзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері:aнаэробты төзімділікті дамыту, анаэробты жағдайдағы жұмысты энергиямен қамтамасыз етудің ең негізгі – алактатты және лактатты жолмен жұмыс қуатының деңгейін көтеруге бағытталған. Шегіне дейін және шегіне жақын күшпен орындалған, циклді немесе ациклді спорттық жаттығулар қолданылады. Алактатты төзімділік кезінде спортшы ағзасында креатинфосфаттың азаю үрдісі дамиды.Алактаттық төзімділікті арттыру үшін ұзақтығы 5-тен 10 секөндқа дейінгі уақытта қатты қарқында, жұмыс шегі 100%-ға дейін орындалатын жаттығулар қолданылады. Мысалы, 30-70 метрге жүгіру, 25 м суда жүзу т.б. жаттығулар. Тынығу аралығы – 2-3 минөт. Креатинфосфаттың қоры бұлшық еттерде өте аз, 3-4 әрекетке ғана жетеді, сонан соң 7-10 минөт тынығу қажет. Бір сабақта 4-5 тізбек орындалады. Қарқыны, жұмыс шегіне 85-95 пайызға жетпей, ұзақтығы 20 секөндтан 2 минөтқа дейінгі ( мысалы, 200-600 метр жүгіру) жаттығуларды орындау кезінде лактатты төзімділік дамиды. Қайталау арасындағы тынығу – 20-40 секөнд. Тез арада болдыру өрістейтіндіктен тізбектегі қайталау саны 3-5 реттен аспайды. Орындайтын тізбек саны жаттығушының функционалдық дайындығына байланысты 4-тен 10-ға дейін орындалады. Тізбек арасындағы тынығу – 15-20 минөт. Шапшаңдық қабілетін дамыту. Шапшаңдықты дамыту үшін: қысқа қашықтыққа жүгіру, секірулер, баскетбол, теннис ойнау,түрлі эстафеталар, секіргішпен, штангімен жаттығулар (жұлқып тартылу), әртүрлі тәсілдер мен жаттығуларды тез орындау. Күрестегі шапшаңдық дегеніміз палуанның әдісті қас-қағым сәтте орындай алу қабілеті. Шапшаңдық қабілетін арттырмайынша палуанның күресте жоғары нәтижеге жетуі мүмкін емес. Палуанның шапшаңдығы өз уақытында үлкен жылдамдықпен орындалатын, белгілі бір жүйеге түскен нақты техникалық əрекеттерде көрінеді, өйткені бұны тактикалық міндет талап етеді. Шапшаңдықтың нақты шарттары əріптестердің бір-біріне көмектескенінде пайда болады. Палуан күрес шапшаңдығының қыр-сырын дамыту мақсатында əдіс-тəсілдің шабуылдау, қорғану, қарсы амал қолдану əрекеттерін орындау барысында жаттығады. Күрестің барлық элементтері ең жоғарғы жылдамдықпен орындалмайды. Мысалы, қолды кілттеп айналдыру, қарсыласты қауіпті жағдайда қысу, бүк түсіріп аудару, ауырсындырып тұншықтыратын тəсілдерді орындау барысында палуаннан дəлдік пен нақтылық талап етіледі. Аяқасты берілетін команданы орындайтын жаттығулар да шапшаңдыққа баулитын жақсы əдістің бірі. Спортшы аса қайратты, қимылы оңтайлы, бұлшық ет-тері жақсы шынықан болса ғана шапшаңдығын арттыра алады. Қажет кезінде бұлшық еттерін босаңсыта алмайтын спортшылар еш уақытта шапшаң бола ала алмайды. Ұзақ уақыт шапшаң қимылдай білу палуанның бүкіл айқас бойына дәл әрі тез әрекет етуінің негізі. Шапшаңдық қабілетін дайындық сабағында немесе негізгі сабақтың басында дамытып отырады. Бір аптаға арналған жаттығу жүйесінде шапшаңдықты арттыру жаттығуларын жаттықтырушы спортшылар жақсылап демалғаннан кейін, күш аз немесе орташа түсетін жүктемелерден кейін өткізуді жоспарлаған дұрыс. Жылдамдықты дамыту. Жылдамдық дегеніміз - спортшының ойындағы әл-қуаттан туатын қозғағалыстың аз уақыт ішінде атқаратын қызметін айтамыз.Еркін күрестегі жылдамдық, бір сөзбен айтқанда спортшының әдісті қас-қағым сәтте орындай алу қабілеті. Жылдамдық - күш сияқты дене қасиетін арттырмайынша палуанның жоғары нәтижеге жетуі мүмкін емес. Спортшы аса қайратты, қимылы оңтайлы, бұлшық етері ойнап тұратын болса ғана жылдамдығын арттыра алады. Ұзақ уақыт шаршамай жылдам қимылдай алу, палуанның бүкіл айқас бойына дәл әрі тез әрекет етуінің негізі болып саналады. Жылдамдық сияқты қасиет салмағы аз екінші спортшымен әдісті сан рет әрі барынша жылдам қайталағанда немесе ойға қарай жүгіргенде, т.б. жағдайда дамытылады. Жарыс жағдайында жылдамдықты салмағы ауыр палуандармен барынша тез күресіп немесе жұмсақ кілемде айқас өткізіп тәрбиелеуге болады. Әдісті баяу бастап, бірте-бірте жылдамдата отырып 4-5 рет орындағаннан кейін барып оны барынша тез орындауға кірісу керек. Жылдамдықты арттыру үшін орындалып жатқан әдісті шаршай бастағанда тоқтатады. Әдістік-тәсілдік әрекеттерді барынша тез орындай отырып жылдамдықты жетілдірген жағдайда әдістің тиімді құрылымын бұзуға болмайды. Палуанның көру түйсігіне әсер ету үшін оның қолының, аяғының немесе денесінің шартты түрдегі бір күйінде жылдамдық әрекетін жақсартудың бір белгісі ретінде алуға болады. Мысалы, палуан қарсы қарап тік тұрған болса, алға немесе артқа лақтыру керек, егер еңкейіп тұрса, көтеріп лақтыру, сол немесе оң аяғын алға қойып тұрса, тобықтан қағу қажет, т.с.с. Жылдамдық сапасын сабақтың дайындық немесе негізгі бөлімінің басында дамытып отырады. Бір аптаға арналған жаттығудың микроциклында жылдамдықты арттыру жаттығуларын спортшылар жақсылап демалғаннан кейін немесе күші азайып шаршай бастағанда, жүктеме мөлшері орташа жаттығулардан соң өткізуді жоспарлауы тиіс. Дайындық кезеңінде жылдамдық қасиетін негізінен жалпы (жақын, 20-30 метр қашықтыққа жүгіру, жылдамдатып баскетбол ойнау) және арнайы (қарақшы немесе жаттығудағы қарсыласын жылдам лақтыру) жаттығулардың көмегімен дамытады: жарыс кезінде мұндай қасиет жалпы, арнайы жаттығулардың және айқастың көмегімен, өтпелі кезеңде жалпы жаттығулар арқылы дамытылады. Икемділікті дамыту үшін: созылу, керілу жаттығуларын орындау керек. Ол жаттығулар мынандай түрлерде орындалады: қарпайым созылу, серіппелі созылу, сермеу, дене қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т.с.с. Икемділік жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақтың барлық бөлімдеріне кіргізуге болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет, мәселен белгілі затты алу немесе бір затқа дене мүшелерін тигізу т.с.с. Мысалы, алға-төмен еңкею, омыртқа жүйесін созу жаттығуын орындаудың басында қолдың ұшын жерге тигізу, алақанды тигізу, шынтақты тигізу кезекпенен, біртіндеп қозғалыс амплитудасын арттыра отырып, барлық мүмкін болатын жүзу жаттығулары, еденге қолын тигізе отырып алға, артқа, екі жанына еңкейю, қолмен шапалақтау, аяқты бір-біріне соғу, гимнастикалық көпір, көпірге тұрып, бар мүмкіншілікпен әрекеті созыла орындау. Созылу жаттығуларын амплитуда орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет. Созылу жаттығулары тізбегінен кейін босаңсыту жаттығулары орындалады. Буындардың жылжымалылығын арттыру үшін күнделікті жаттығулар жасау керек. Икемділік жаттығулары арасындағы 2-3 апта үзіліс оның дамуына кері әсері туғызады. Икемділікті дамытудың негізгі жолы - қайталау әдісі. Жаттығуларды рет-ретімен мойын, қол буындарына, кеуденің омыртқа белдеулеріне, аяқ буындарына арнап орындау қажет. Ептілікті дамыту үшін: акробатикалық жаттығулар, жалғыз, серігімен аунау, баспен домалау, асып түсулер, түрлі тәсілдермен жоғарыға секіру, жеңілдетілген жабдықтарды итеру, домалату т.б әдістерді орындап отыру қажет. Ептілік қозғалыс қабілеті дегеніміз шапшаң, дәл, нақтылы мақсатқа сәйкес, үнеммен өзгермелі жағдайда қозғалыс міндеттерін шешуі болып табылады.Ептілікті тәрбиелеудің негізгі амалдары: жаңа немесе жаңадан пайда болған элементтері бар спорттық, қозғалмалы ойындар, гимнастика, акробатика жаттығулары. Жақсы үйренген жаттығуларды қайталау ептілікті дамытпайды. Сондықтан мұғалім әрбір дене тәрбиесі сабағында 1-2 жаңа жаттығу немесе бұрын үйренген жаттығудың элементтерін жаңалап, үйретіп отыруы қажет. Ептілікті дамыту жаттығуларын сабақтың бірінші жартысында өткізген дұрыс, өйткені оқушы ағзасы болдыра бастағанда ол жаттығулар аз нәтиже береді. Қорыта келгенде қазіргі таңда еркін күрестің ережесіне өзгерістер енгізілгеннен бастап дайындық жүйесінде де өзгерістер байқалды. Олар көбінесе күш пен төзімділікті дамытуға бағытталды. Егер алдынғы ережемен балуандар екі минуттан үш кезең күрессе, кейінгі ережеде балуандар үш минуттан екі кезең күресетін болды. Соған байланысты әр белдесуде балуандар белсенділік танытып, жарыс жанкүйерлер көнілінен шыға бастады. Күш пен төзімділікті дамытуда жоғарыда жазылған жаттығуларды орындағанда білгір маманмен, жаттықтырушымен ақылдасып, апталық және айлық жоспар жасап дайындалған дұрыс. Ол дайындық өз кезегінде спортшыға айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Тағы ескере кететін мәселе ол күрес кезінде қолданылатын әдіс тәсілдер. Өзгерістер енгізілгеннен кейін балуандар белсенділігінен көп шабуылдар орын ала бастады. Соған байланысты қазіргі танда жаттықтырушылардың көбісі қорғаныс пен қайта шабуылға көп көңіл бөліп, тәжірибе алмасып жүр. Қорғаныс пен қайта шабуыл әдісін кілем үстінде және қарсыласпен жұмыс істепмеңгеруге болады. Бірақ бұл әдісті жаттықтырушының қатысуынсыз орындау мүмкін емес. Себебі ол өз тәжірибесімен бөлісіп ғана қоймай, әдісті орындаған кездегі қателіктерді түзеп және күрескерге қолайлы тәсілді тауып, шыңдауға көмектеседі. жүктеу/скачать 151.24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|