Гуманитарлық білім” факультеті «География және қоғамдық пәндер» кафедрасы

ОБСӨЖ №11

1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы.

2. Ұлттық саясаткерлердің

3. Республикамыздың әлеуметтік құрылымы-ның даму үрдісі.

Адамның қоғамдағы орны көптеген әлеуметтік белгілерімен сипатталады. Оған ұлты, тұратын жері, қоғамдық өндіріске қатысуы (не қатыспауы), қоғамдық еңбек бөлісіндегі орны (өндіріс құралдарына меншік қатынасы, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы рөлі, еңбектің мазмұны мен сипаты), кәсіби, білімі, табыс мөлшері, саяси билікті іске асыруға қатынасы және т.б. жатады.

Осындай бір немесе бірнеше әлеуметтік белгілермен бірлескен адамдар жиынтығын әлеуметтік топ дейді. Мысалы, жұмысшы, шаруа, зилылар, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, қазақтар, орыстар, немістер және т.с.с. Өзінің қоғамдағы орнына байланысты олар бір уақыт-та әр түрлі әлеуметтік топтардың мүшесі бола алады. Мысалы студент, қазақ, үлкен қаланың тұрғындары, т.б.

Адамдардың қоғамдық жағдайындағы ортақ өмір ерекшеліктері, әлеу-меттік бір топқа енуі олардың әлеуметтік мүшелерін бірлестіреді. Олар адамдар мен әлеуметтік топтардың өз өмірлік жағдайын, мүмкіншілігін нығайтуда, кеңейтуде көрініс табады. Оған әр түрлі деңгейде табысқа, билікке, кәсіпке, білімге, мәртебеге және т.с.с. ие болу мүмкіншіліктері жатады.

Адамдар саяси процесте белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі немесе мүшесі ретінде қатысады. Олар жалпы қоғамдық өмірдің, оның ішінде саяси процестің басты субъектісі болып табылады. Сондықтан қандай болмасын саяси іс- қимылдың сыртында біреулердің топтық мүддесі тұрады.

Еңббектің қоғамдық бөлінуі негізінде жұмыс істейтін әлеуметтік тооптар мен олардың өзара қатынас жүйесінің жиынтығын қоғамның әлеуметтік құрылымы дейді. Қоғамдық өмірді әр түрлі әлеуметтік топтардың өзара әрекеттестігінің нәтижесі деуге болады. Адамның қоғамдық жағдайындағы негізгі белгілеріне қарай қоғам құрылымының негізгі түрлерін атауға болады.

Марксистік қоғамтану әлеуметтік құрылымының негізгі түрі деп қоғамның таптық құрылымын санады. Өйткені ол қоғамдық өмірдің ең маңызды саласы қоғамдық өндіріс жүйесінде құрылады.

В.И. Ленин «Ұлы бастама» деген еңбегінде таптарға мынандай анықтама береді: «Таптар деп адамдардың үлкен топтарын, қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір жүйсінде олардың алатын орнына қарай, өндіріс құрал- жабдықтарына олардың (көбінесе заңмен бекітіліп, қалыптасқан) қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастыру-дағы олардың рөліне қарай, ал олай болса, қоғамдық байлықтан олардың рөліне қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы олардың рөліне қарай, ал олай болса, қоғамдық байлықтан олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай айырылатын топтарын айтады».

Қоғам үздіксіз дымып, өзгеріп отырады ғой. Марксистік тапқа бөлу теориясы ол өзгерісті байқап, көрсетуге икемсіз болатын. Ал әлеуметтік жіктелу теориясы, біріншіден, бұл өзгерістерді дер кезінде көрсете біледі. Екіншіден, қоғамның әлеуметтік топтарының қазіргі қалпы, бейнесі жөнінде толығырақ мағлұмат береді.

Шетелде әлеуметтік жіктелу теориясы жүз жылға жуық табысты пайдаланылып келеді. Ал Кеңес Одағында оны марксистік- лениндік таптар мен тап күресі теориясына қарсы қойып, қолданбады. Себебі, бұл әдісті пайдаланса, бұрынғы КСРО- дағы әлеуметтік жіктелу мен теңсіздіктің бет пердесі ашылып қалған болар еді. Сондықтан коммунистік идеологияның оны қолдануға, насихаттауға, таратуға мүддесі болмады, керісінше, өңін өзгертіп, бұрмалауға тырысты.

2. Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі, қоғамдық даму моделінің өзгеруі қоғамдық- саяси ойдың дамуына, халықтың ой- санасына түбегейлі өзгеріс туғызды, жаңа серпін берді. Тоталитарлық жүйенің уысында, шектеуінде ұзақ болған Қазақстан жұтшылығы елдің тарихы мен қазақ халқының озық ойлы өкілдерінің қоғамдық- саяси пікірлерімен жеткілікті таныса алмай келеді. Олар большевиктік «цензура» дегеннің қара сандығында тығулы жатты.

Еліміз тәуелсіз, егемен мемлекет болғаннан кейін 90- жылдары Қазақстан жұтшылығы, өзінің тарихына ерекше ынта қойды.

Осы ғасырдың 30-шы жылдары тоталитарлық жүйе заңсыз, жазықсыз айыптап, жойып жіберген қазақ интеллегенциясының өкілдері Ә. Бөкей-ханов (1866-1937ж.), А. Байтұрсынов (1873-1938ж), М. Тынышбаев (1879-1938ж),Т. Рысқұлов (1895-1942) және басқалар қазақ халқының болашағы, тағдыры, мемлекеттігін қалпына келтіру жөнінде салиқалы қоғамдық- саяси пікірлер айтты, өз жоспарларын жүзеге асыру жолында барлық кедергілерге, қаупі- қатерге қарамай күресті.

Алаш партиясының көсемдері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Тынышбаев және басқалар қазақтың тәуелсіз дербес мемлекетін құрудың жан- жақты жоспарларын жасап ұсынды. Олар Қазақстанда парламенттік- президенттік автономиялы республика құруды, Қазақстанда барлық ұлттар азаматтарының тең құқықтығын қамтамасыз етуді ұсынды. Осы идеяға негізделген Алашорда бағдарламасында: Россия демократиялық федера-циялық Республика (демократиялық өкімет, федерация – ұсақ мемлекет-тердің одағы) болуға тиіс. Федерацияға кірген әрбір мемлекет өзін- өзі басқаруға, олардың құқықтары бірдей болуға тиіс,- деп жазылған.

Мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым С. Асфендияровтың да саяси пікірлері қазақ мемлекеттігін құру идеяларымен қабысып жатыр. Ол өзінің «Қазақстан тарихы»,»Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт- азаттық көтеріліс» деген еңбектерінде көлемді тарихи материалдарды қорыта отырып Қазақстанның қоғамдық- саяси дамуына терең сипаттама береді.

Ғұлама ғалым, қазақ әдебиетінің классигі М. Әуезовтың (1897-1961) көркем шығармалары мен публицистік туындыларында да республика-мыздағы қоғамдық құбылыстар мен процестерге жан- жақты талдау жасалған. Оның «Абай жолы» роман- эпопеясында қазақ қоғамы тарихы-ның, әлеуметтік- экономикалық, саяси өмірінің көп қырлы картинасы берілген. Ұлы жазушы өзінің саяси көзқарасы, туған халқының болашақ тағдырын ойлап, айтқан қоғамдық- саяси пікірлері үшін тоталитарлық жүйе қудалады. Бірақ ұлы жазушыны өз бағытынан, халқын сүйген ұлтжандылығынан тайдыры алмады.

Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Д.А. Қонаевтың (1912-1993ж.) идеялары мен пайымдауларының да ел өмірі үшін қоғамдық маңызы бар. Ол «Ақиқаттан атауға болмайды» деген естелік кітабында өзінің кеңес дәуіріндегі қоғамдық- саяси өмірге деген көзқарасын, бағасын береді, Мұны Кеңес дәуіріндегі Ұлттық саяси элитаның пайымдауы деп қарауы-мыз керек.

Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміз егемендік алған жылдар-дың ішінде өзінің қоғамдық – саяси көзқарастарының байсалдылығымен, кеңдігімен бүкіл әлемге танылды. Ол «Ғасырлар тоғысында», «Тәуелсіз-дігіміздің бес жылы» және басқа көптеген еңбектерінде еліміздің мемле-кеттігі құрып, нығайта беру, президенттік биліктің қажеттілігін кәсіби парламентті нығайту жолдарын, қоғамның тұрақтылығын, бірлігі мен топтасқандығын сақтау жолдарын, егемен еліміздің жарқын болашағын жан- жақты дәлелдеп берді.

Н.Назарбаев қажеттілігін дәлелдеп берген Евразиялық одақ құру идея-сы да өміршеңдігін көрсетіп, өзіне жол ашып келеді. Бұл идеяның негізіне ұлттық- мемлекеттік құрылыстың даму процестерін мемлекеттік емес интеграциялық процестердің дамуымен ұштастыру қажеттігі алынған . «Теңдікке, еркіндікке және прагматистік мүдделерге негізделген интеграционизм- Евразияның лайықты болашағы міне осы жағдайда ғана дүниежүзілік экномика мен XXI ғасыр саясаты әлемдік әмбебап факторға айнала алады».

90-шы жылдардан бастап респубюликамыздың ғылыми жұртшылығы, әдебиет пен мәдениет қайраткерлері де Қазақстанның мемлекеттік- саяси, мемлекеттік- құқықтық проблемаларына ден қоя бастады. Жазушы, мемлекет қайраткері Ә.Кекілбаевтың, М. Қозыбаевтың, А. Карповтың және басқалардың еңбектерінде мемлекеттік құрылыстың заңдық, конститу-циялық негіздері, Қазақстанның егемендігінің саяси- әлеуметтік, экономи-калық негіздері, елімізді, қоғамымызды демократиялық жолмен жаңартып, гүлдендіре берудің, білікті, икемді, күшті заң шығару, атқарушы, сот органдарын қалыптастырып, жетілдіре берудің жолдары жан- жақты сарап-қа салынып, талданған.

Бұрынғы Кеңес өкіметі кезінде марксистік идеологияға сәйкес КСРО- да мынадай әлеуметтік- таптық құрылым бар деп есептелді:1) мемлекеттік немесе жалпыхалықтық меншікпен байланысты жұмысшы табы; 2) колхоздық- кооперативтік меншікпен байланысты шаруалар; 3) ешқандай меншікпен байланысты емес зиялылар (ол лениндік анықтама бойынша тапқа жатпады оны жік деп атады).

КСРО заманының әлеуметтік жағдайын зерттеуде елеулі еңбек еткен белгілі әлеуметтанушы- Т.И. Заславская. Ол 1991 жылы Кеңес қоғамының 70 жылдық даму кезеңін қорытындылай келіп, оның әлеуметтік құрылымын 3 топқа: жоғарғы тап, төменгі тап және оларды бөліп тұрған жік деп бөледі. Жоғарғы татың негізін партияның, әскери, мемлекеттік және шаруашылық бюрократиясын біріктіретін номенклатура (жоғары партиялық, өкімет органдарының шешімі бойынша басқарушы қызметті атқаратын қызмет-керлер) құрайды.

Төменгі тапқа Заславская мемлекеттің жалдамалы еңбеккерлерін: жұ-мысшыларды, шаруаларды, зиялыларды жатқызады. Олардың меншігімен саяси құқықтары жоқ. Бұл таптың өмір салты жеткіліксіз табыспен, ішіп- жеу, тұтыну құрамының мардымсыздығымен , үй- жайының тарлығымен, дәрігерлік қызмет көрсету дәрежесінің шамалылығымен, нашар денсаулы-ғымен сипатталады.

Жоғарғы және төменгі таптардың арасындағы әлеуметтік жікке номенклатураға қызмет ететін орта деңгейдегі басшылар, идеология қызмет-керлері, партиялық журналистер, арнаулы емтиханалардың дәрігерлері, жазушылар, артистер, дипломаттар, КГБ, МВД-ның қызметкерлері, әскер мен флоттың командирлері және т.б. кіргізеді. Сырттай қарағанда бұл жік шетелдердегі орташа тап сияқты болып көрінеді. Ал, шын мәнінде, олай емес. Себебі, Батыста орташа таптың негізін саяси және әлеуметтік тәуелсіздікті қамтамасыз ететін жеке меншік құрайды. Ал біздің қызмет көрсетуші жіктің жеке меншігі болған жоқ, ол қоғамдық меншікті басқарып, оған иелік еткен жоқ. Сондықтан ол жоғарғы таптан толық тәуелді болатын.

Біздің Қазақстанға келсек, еліміздің егемендігін алғаннан кейінгі кезеңде меншік иесі жоғарғы тап пайда болды.Оның негізін баяғы партия-лық кеңестік номенклатура қалайды.

Қазіргі жағдайда нарықтық экономикаға, әртүрлі меншіктің дамуына, саяси алуандыққа, көппартялыққа өтуге байланысты әлеуметтік бөліну күшейе түсуде. Республикамызда бұрыннан белгілі жұмысшылар мен ша-руалардан басқа фермерлер, жалгерлер, кооператив мүшелері, жеке және ұжымдық меншік иелері, жеке саудамен айналысатын құрылымдар және т.с.с. пайда болуда.

Республикамызда бастамашылыққа, өзін- өзі басқаруға жл ашылуда. Сонымен қатар ол кәсіби дайындығына және жеке басының қасиетіне жоғары талап қояды.Өтпелі кезеңде көпшілік халықтың, әсіресе, ғылым қызметкерлерінің , дәрігерлер, мұғалімдер, зейнеткерлер, студенттердің әл- ахуалы көп төмендеп кетті. Өмір деңгейі төмен топтардың күнделікті бағаның өсуінің алдында қорқынышы зор. Егер олар әлеуметтік қамсыз-дандырылмаса, еліміздің жылдам демократиялық дамуы қиынға түседі. Мамандығы төмен, нашар қамсыздандырылған, саяси сауаты аз адамдар неше түрлі реакцияшыл шовинистік, ұлтшылдық пиғылдағы партиялар мен элементтердің соңынан еріп кетуі мүмкін.

Көрсетілген қиындықтарды бір сәтте өзгертуге, әрине, болмайды. Ол үшін орынды саяси, экономикалық, әлеуметтік саясат жүргізу қажет. Қазіргі өркениетті елдердің даму тарихы көрсетіп отырғандай, қоғамның тірегі, елдің саяси тұрақтылығын қамтамасыз ететін- орташа тап.

Өзінің білімділігі, іскерлігіне байланысты ол қоғамның демократиялық дамуына, нарықтық экономиканың қалыптасуына негіз болады. Сондықтан біздің басым бағытымыздың бірі- осы орташа таптың буынын бекітіп, күшейту. Ол үшін ұсақ және орта кәсіпшілікті қолдау, еркін кәсіпшілікті дамыту, халықтың кәсіптік білімін арттыру және т.б. көптеген қомақты істер тындыруға тура келеді.

1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы?

2. Әлеуметтік жіктелу дегеніміз не?

3. Ұлттық саясаткерлердің ой- пікірлері?

4. Евразиялық одақ құру идеясы?

5. Бұрынғы Кеңес Одағындағы әлеуметтік- таптық құрылым?

6. Тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік- таптық құрылым?

7. Қазақстандағы әлеуметтік жіктелу процесі.

Конспект

Сұрақтарға жауап беру

Тест

Глоссарий