Гуманитарлық білім” факультеті «География және қоғамдық пәндер» кафедрасы

ОБСӨЖ №25

1. Саяси мәдениет дегеніміз не және оның мәні қандай

2. Саяси мәдениеттің түрлері және қызметі.

3. Саяси мәдениеттің құрылымы және оны қалыптастыратын қоғамдық күштер

4. Саяси мәдениеттің жіктелуі.
3.Теориялық мәліметтер:

1. Белгілі бір елдің саяси мәдениетін дұрыс түсіну үшін, оны мұнан гөрі кең, жалпы ұлттық мәдениеттің ажыратуға болмайтын бөлігі ретінде қарастыру керек. Өйткені саяси мәдениеттің аса маңызды элементтері сол халықтың жалпы ұлттың мәдениетімен, ұлттық, тарихи, діни дәстүр-лерімен, ой- санасымен, әдет- ғұрпымен тығыз байланысты. Ал саяси мәдениет белгілі бір елде ресми және ресми емес қалыптасқан саяси нормалар, ережелер, принциптер мен дәстүрлер, олар мемлекет қайраткер-лерінің ғана емес, сол сияқты қатардағы азаматтардың да саяси мінез- құлқы мен қызметін жеткілікті дәрежеде қатаң белгілеп, бағыттап, орнымен шектеп отырады. Жалпыға бірдей, мәселен, Европа және Шығыс, Америка саяси мәдениеті жоқ. Әр елдің саяси мәдениетінің өз моделі бар, ол өзінің ұлттық ерекшеліктерімен көрінеді.

Саяси мәдениеттің әртүрлі қырларын – қоғамның әлеуметтік құрылымы мен мәдениетінің арасындағы байланысты, дәстүрлердің саяси процеске тигізетін әсерін, адамның саясаттағы ролін зерттеп, пайымдау ертеден – ақ қолға алына бастады. Қазіргі «Саяси мәдениет» деген атауға кіретін пайымдауларға көптеген ойшылдар – Платон, Аристотель, Макиа-велли, Монтескье, Токвилла, Маркс, Вебер, Ленин, Бердяев және басқалар кезінде көңіл бөлді. «Саяси мәдениет» деген терминнің авторы неміс философы И. Пердер (1744-1803) еді.

Қазір ғылыми әдебиетте саяси мәдениетке берілетін түсініктер өте көп. Оларды негізгі төрт типке, түрге бөлуге болады:1) Психологиялық тип, бұлар мәдениетті саяси объектілерге бағдар беретін жүйе ретінде қарастырады; 2) «Бәрін қамтитын» тип мәдениетті әрі бағдар, сонымен бірге жеке адамның саяси мінез- құлқы ретінде қарастырады. 3. « Объек-тивті тип» мәдениетті жеке адамның мінез- құлқын шектеуші ретінде қарастырады. 4. «Эвристік» тип мәдениетті талдай білу мақсаттары үшін сыртқы қаңқа ретінде қарастырады.

Саяси мәдениетке берілген анықтамаларды да екі топқа бөлуге болады. Бірінші топтағылар саяси мәдениет жеке адамның саяси көзқарасының, мінез- құлқының бағдары дегенге әкеп саяды. Екінші топ саяси мәдениетті кең мағынада түсіндіреді. Ол- қоғамның жалпы мәде-ниетінің саясатқа байланысты аса маңызды элементтері ретінде қарастырады.

Ал шын мәнінде саяси мәдениет деген түсінікті саяси қатынастар мен саяси қызмет шеңберімен шектеп қоюға болмайды. Оның ауқымы бүкіл саяси өмірін, билік пен басқару, адамдардың саясатқа қатысу пробле-маларын, сонымен бірге бұлармен байланысты саясат пен құқық, саясат және экономика, саясат және адамгершілік мәселелерін қамтиды. Демек, саяси мәдениет қоғамның рухани өмірінің аса маңызды өзекті элементтері ғана емес, кез- келген қоғамның саяси жүйесінің аса маңызды элементі, ол саяси жүйенің қызметі процесіндегі саяси қатынастардың өзегі деп айтуға болады.

Нақты өмірде саяси мәдениет үш қызмет түрінде көрінеді:

Жоғарыдағы талдаудан көрінгендей саяси мәдениет аясына саяси қызметтердің, қоғамға саяси басшылық жасаудың принциптерімен нормалары, өмір сүріп отырған саяси институттар мен жүйелер саясаты, адамдардың саяси саналылығының дәрежесі олардың қоғамдық даму заңдарын қаншалықты меңгергендігі, саяси басшылық өнеріне халықтың қалың көпшілігін тарту, олардың саяси күрес пен ынтымақтастық тәжірибесін меңгеру дәрежесі, адамдардың әлеуметтік- саяси қатынас қызметі кіреді.

Саяси мәдениеттің қорлануы мен даму барысында белгілі дәрежеде саяси тәжірибе жиналады, іс- әрекеттің және саяси уақиғаларды қабыл-даудың дәстүрлі әдістері қалыптасады.

Саяси тәжірибе бірте- бірте дәстүрге ұласып ол жаңа жағдайдағы іс- қимылдың жаңа міндеттерін шешудің үлгісіне айналады. Сондықтан дәстүр саясаттың әр түрлі субъектілерінің сапасы мен қызметтерін ұйымдастырушы қабілетіне ие болады. Дәстүрдің ұйымдастырушылық ролі әлеуметтік- психологиялық факторларға да байланысты. Адамдар оны көптеген ұрпақтардың жинақталған даналығы, жинақталған ұжымдық тәжірибе деп, олар әлеуметтік сенімділігінің кепілі деп санайды. Осындай сенім жүйенің тұрақтандырушы факторы болып саналады.

Бұл шаралардың саяси мәдениет туралы қалыптасқан, жұрттың бәрі мойындаған ортақ анықтама әлі жоқ. Сондықтан бұл туралы қазіргі көзқарастардың бірсыпырасын айта кетуге тура келеді. Мәселен саясаттанушы Е. Вятр мынандай анықтаа береді: Саяси мәдениет- билік пен азаматтардың арасындағы өзара қатынасқа байланысты ережелердің, құндылықтар мен мінез- құлықтың, актілердің жиынтығы дейді. Бұдан шығатын қорытынды саяси мәдениетке:

Саясат туралы білім, фактілерді білу, оларға көңіл аудару;

Саяси құбылыстарға баға беру, билікті қалай жүзеге асыруға байланысты салиқалы пайымдаулар;

Саяси тұғырдың сезімдік жақтары, мәселен Отанға деген сүйіспен-шілік, оның жауларына мейрімсіздік жатады.

Саясаттанушылар Г. Армонд және С. Вебер саяси мәдениеттің саяси жүйеге, оның әртүрлі бөліктеріне сүйенетінін атап көрсетеді.

Д. Диваин (АҚШ) саяси мәдениетті кең тараған тарихи жүйе, белгілі бір қоғамдық саяси жүйенің мүшелері ұстанатын іргелі мінез құлықтық, саяси құндылықтар ретінде анықтайды Бұл анықтамалардың бәріне ортақ нәрсе саяси мәдениет хылықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі және ол өзіне қоғамдық- саяси институттар мен саяси процестерге байланысты элементтерді қамтиды деп көрсетеді. Қорыта айтқанда саяси мәдениетті саяси жүйенің, оның институттарымен ұйымдарының бірлігін қамтамасыз ететін құндылықтар мен нормалардың жүйесі деп бағалауға болады.

2. Белгілі саясаттанушылар Г. Алмонд және С. Вебер «бес» демократияның (АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Германия және Мексика) салыстыра талдау жасай келіп, саяси мәдениеттің үш негізгі түрін бөліп көрсетеді.

Бірінші түрі – профинциалық саяси мәдениет. Бұл экономикалық жағынан артта қалған елдерге тән. Мұнда саяси бағыт діни немесе эконо-микалық бағытттан ажыратылмаған, үкіметке қатынас белгілі бір норма-лармен белгіленбеген, халықтың саяси білім жоқ, көпшілігі сауатсыз.

Екінші түрі- тәуелді ( поддандық) саяси мәдениет- мұндай қоғамның мүшелері маманданған саяси институттардың бар екенін біледі және оларға деген белгілі сезімдері бар, оларға баға бере алады және оларға бағыт ұстай алады. Бірақ олармен қарым- қатынасы мүлде енжар болымсыз сипатта.

Үшінші түрі- «Қатысу саяси мәдениеті» ( партиципаторлық). Бұл мә-дениет жағдайында қоғам мүшелері өмір сүріп отырған саяси жүйеге, оның негізгі элементтеріне иек артады, яғни «кіруге» де, «шығуға» да, саяси өмірге саналы түрде белсене қатысуға ниетті.

Саяси мәдениеттің бұл түрлері өмірде таза күйінде кездесе бермейтінін ескере келіп ғалымдар саяси мәдениеттің ерекше, аралас түрін- « азамат-тық мәдениет» деген түрін ұсынады. Аралас мәдениет АҚШ-қа және ішінара Ұлыбританияға тән. Азаматтық мәдениет саяси институттардың консенсусымен, мүделердің плюрализмімен, азаматтардың біліктілігімен және өзара сеніммен сипатталады. Азаматтық мәдениет аясында көптеген адамдар саясатқа белсене қатыса алады, осыған қарамай көптеген адамдар саясатқа енжер қарайды.

Саяси мәдениетті саралаудың бұған баламалы түрлерін Е. Вятр, К. Гаджиев ұсынды. Олар саяси мәдениеттің саяси жүйеге байланысын негізге ала отырып, оның авторитарлық- тоталитарлық және либералдық- демокра-тиялық түрлеріне сипаттама береді.

Авторитарлық саяси мәдениеттің идеялы күшті мемлекет және бақылаусыз билік арқылы азаматтарға демократиялық құқық пен бостандықты қамтамасыз ету. Тоталитарлық саяси мәдениеттен автори-тарлық саяси мәдениеттің бір ерекшелігі ол азаматтарды саяси өмірге белсене қатысуға бағыттамайды. Тоталитарлық саяси мәдениет лидердің жеке басына табынуға алып келеді, азаматтарды лидер ұсынған принциптерге сай саясатқа белсене қатысуға бағыттайды. Мұндай жағдайда азаматтардың сырт көзге саясатқа «белсене» қатысуы өз пікірлерін білдірудің демократиялық бостандығы, саяси шешімдерді плю-ралистік жолмен қабылдау болып табылмайды.

Либералдық- демократиялық саяси мәдениет азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, жеке адам мен биліктің қатынасын заңдар арқылы қамтамасыз етуге негізделген.

Әрбір қоғамдық- саяси жүйенің өзіне тән ерекше іргелік саяси мәдениеті болады. Әр елде ол өзіне тән ұлттық ерекшеліктерімен көрінеді. С. Коэннің атап көрсеткеніндей, егер сол елдің өзінде тумаған болса бірде- бір саяси жүйе тұрақты өмір сүре алмайды. Сол саяси жүйеде өзінің саяси мәдениеті дамиды. Осы негізде саяси мәдениетті екі түрге- тұйық және ашық мәдениет деп бөлуге болады. Біріншісі дәстүрлерге сай үлгі бойынша қалыптасады, екіншісі өзгеруге бағытталған жаңа эле-менттерді тез қабылдайды.

Белгілі бір саяси жүйеде түрлі шағын, кірме саяси мәдениеттер де қалыптасуы мүмкін. Олар әртүрлі негізде қалыптасады. Осындай шағын мәдениеттің (субмәдениет) бірі ұлттық- этникалық негізде қалыптасқан мәдениет. Бұл этникалық азшылықтар біртұтас орналасқан аудандарға тән. Мұндай аудандар Индияда, Қытайда, Ресейде, АҚШ-та және басқа елдерде баршылық. Осымен бірге әрбір елде жұмысшылардың, шаруалардың, орта таптың және т.б. шағын мәдениетін атап көрсетуге болады.

Қазіргі саясат туралы ғылымда ұлттық- саяси мәдениеттің шеңберінде жеке адамдарды саяси мінез- құлқына қарай саралау әдісі қолданылып жүр. Мәселен, саясаттанушылар жеке адамдардың төмендегідей типін көрсетеді:

1. 
   Индифферентті - бұл саясатқа ешқандай сезімдік, танымдылық жағынан қатысы жоқ және саясатқа тартылудан қашатан адам.
   
2. 
   Моралист - өлердей найырза немесе асыра мақтаушы – бұл саяси уаққиғаларды есіткенде ол туралы біліктігі шамалы болса да қатты әсерленетін адам.
   
3. 
   Автомат- қандай уақиғаны болса да тез қабылдап, тез өзгеріп отыратын, өзінің позициясы, дара пікірі жоқ адам.
   
4. 
   Саяси үгітші – басқалардың сезімін оята алатын саяси лидер.
   
5. 
   Саяси әкімші- істі және уақиғаларды құбылта пайдалана алатын адам.
   
6. 
   Саяси теориетик- идеяларды құбылта пайдалана алатын адам.
   
7. 
   Бюрократ - өз өмірі жағдайына әбден тоятап, сірескен адам.
   
8. 
   Бояма консерватор – консервативті идеяларды сөз жүзінде қолдайды, ал іс жүзінде радикал адам.
   
9. 
   Автаритарлы адам – ресмидоктариналарға төзімді, басқаша ойлайтындарға жау болатын адам
   
10. 
    Демократияшыл адам- саяси белсенді, білікті, іске берілген, шыншыл азамат.
    

1. Саяси индифферентті дәреже саяси өмірге мүлде әзірліксіздігімен сипатталады, саяси түсініктер, идеялар, құндылықтар жүйесінен хабарсыз жеке адам. Мұндай адамдар кез- келген топтың, не беделді адамның соңынан көзсіз еріп, белгісіз саясаттың айдынына батып кете береді.

2. Саяси сезім дәрежесі қоғам шешіп жатқан проблемлемаларға, қарама- қайшылықтарға , дағдарыстағы ситуацияларға белсене жана-шырлық көрсетумен сипатталады. Саяси сезімнің бұл дәрежесі жеке адамның қоғам алдындағы парызы мен міндетін сезінуден туады.

3. Өз бетімен саяси іс- қимыл жасау дәрежесі саяси өмірге қатысу, қоғам істерін басқару негізінде қалыптасады. Жеке адам іс- әрекетінің мемлекеттік және қоғамдық проблемаларды шешудегі маңызын түсіну сезіміне көтеріледі.

4. Өз бетінше саяси ойлау дәрежесі саяси практиканы, саяси күрес пен саяси басшылық тәжірибесін үнемі мақсатты түрде ой- елегінен өткізіп, сараптау барысында қалыптасады. Бұл дәрежеге толық түрде ең алдымен маман саяси және мемлекет қайраткерлері, ғалымдар, журналистер және т.б. жетеді.

Саяси мәдениет саяси жүйеге, бүкіл қоғамға белгілі қызмет атқарады.

Бұлардың ішінен негізгісі ретінде тәрбиелілік қызметін атап көр-сетсек, ол саяси адамды қалыптастырады, оның міндеті- азаматтыққа, азаматтық этикаға тәрбиелеу. Азаматтық қоғамның, ұлттың, мемлекеттің мүддесі үшін қызмет істеуге, азаматтардың құқын қорғауға баулу. Саяси мәдениет азаматтық инициатива көрсетуге, саяси мақсатқа жетудің дұрыс жолын таба білуге, әр адамның қоғамның тең құқықты азаматы екенін сезінуге, өз құқықтарын жауаптылықпен пайдалана білуге, қоғамдық істерді басқаруға қатысуға, әлеуметтік- саяси ассоциацияларға бірігуге, адамгершілікке, әділеттікке қарсы әрекеттерге төзбеуге, бостандық, әлеуметтік әділеттік үшін күресуге тәрбиелейді.

Саяси мәдениеттің эврикалық қызметі саясатта өзін тиімді (рационал-ды) ұстай білуіне қажетті біліммен қаруландырады. Бұл жерде әңгіме қоғамдық дамудың барысы , әлеуметтік басқарудың әдістері мен тәсілдері, құралдары, саяси жүйенің қызметі, ұлттық- этникалық қатынастарды реттеудің тетіктері туралы лайықты біліктілік жөнінде болып отыр.

Саяси мәдениеттің интеграциялық байланыстырушы қызметі әлеуметтік топтар мен азаматтарды саяси мәдениетке топтар мен азамат-тарды саяси мәдениетке кіретін саяси құндылықтардың төңірегіне топтас-тырады. Осысаяси құндылықтарды жалпыға ортақ құндылық ретінде қоғамның көбірек бөлігі таныған сайын интеграциялық қызмет соншалықты нәтиже бергенін көрсетеді.

Саяси мәдениеттің регуляциялық (реттеушілік) қызметі оның басқа қызмететрімен тығыз байланысты. Бұл қызмет демокартиялық саяси жүйесінде ерекше маңызға ие болады. Мұндай қоғамда дағды, салт- сана және дәстүр қоғамның саяси өмірін реттеп отыруға шешуші ықпал жасайды. Саяси мәдениеттің бұл қызметі адамдардың арасындағы қатынасты да үйлестіругеықпал етеді, сонымен бірге құқықтық жүйе қалыптасқан елдерде қоғамдық тәртіпті сақтауға негіз болады.

Саясат субъектілерінің ара қатынасы саяси мәдениетке кіретін құндылықтармен анықталады. Сондықтан ол нормативті құндылық, акциологиялық құндылық қызметін атқарады. Бұл жерде құндылық деген сөз өмірдегі белгілі бір құбылыстың саяси маңызын білдіру үшін қолданылады. Сондықтан бұл жағдайда құндылықтар ретінде биліктің бөлінуі, көп партиялық жүйе концепциясы, демократияның түрлері, саясатқа қатысудың принциптері мен әдістері, жеке тұлға мен топтар саяси көзқарастарының типтері, қоғам мүшелерінің саяси мәдениетінің дәрежелерін саралау әне т.б. алынады.

Саяси мәдениеттің тағы бір елеулі қызметі тарихи және саяси сабақ-тастықты, саяси процестің үздіксіздігін қамтамасыз ету. Жалпы мәдениет сияқты, саяси мәдениет те бүгінгі және келесі ұрпақты байланыстырады, оларға ортақ тіл силайды, саяси құблыстарға бірдей баға беруді ұсынады.

Саяси мәдениеттің қызмет аясына жоғарыда аталғандармен бірге азаматтардың саяси талап- тілектерін, мүдделерін қанағаттандыру да кіреді. Бұл жерде әңгіме әр түрлі әлеуметтік және азаматтық топтардың саясатқа қатысуға деген ынта- жігерін арттыру туралы болып отыр.

Қорыта айтқанда, саяси мәдениет бүтіндей қоғамның саяси жағдайын анықтайды, қоғамның, саяси субъектілердің тығыз байланысты, бір- біріне тәуелді, ықпалды, көп дәрежелі жиынтығы екенін көрсетеді. Саяси мәдениет тарихи қалыптасқан жүйе, ол бірнеше ұрпақтың тәжірибесін, ақыл- ойын, салт- санасын өз бойына сіңірген жүйе, ол бүгінгі өмірде саяси процесс субъектілерінің тікелей қызметінен көрінеді.

Саяси мәдениет өмір сүріп отырған саяси жүйемен, оның қоғамдық- саяси қатынастарымен біте қайнасып кеткен. Сондықтан ол осы жүйемен, осы саяси қатынастармен бірге дамып, өзгереді, сөйтіп мұның орнына жаңа саяси мәдениет келеді.

Біздің қоғамда, Қазақстан Республикасында да осы жан- жақты жаңару процесі жүріп жатыр. Демократиялық қоғам, құқықтық мемлекет құрумен бірге, оның саяси мәдениеті де қалыптасу үстінде. Сондықтан мемле-кетіміздің саяси жүйесіне кіретін бүкіл ұйымдар мен институттардың міндеті азаматтардың саяси белсенділігін арттырып, олардың саясатқа белсене араласуына жағдай жасау болып отыр.

3. Жоғарыда біз саяси мәдениетке саяси сана мен саяси іс- әрекеттер жатады дедік. Кең мағынасында бұл дұрыс. Сонымен бірге ол- күрделі мәселе. Сондықтан өз кезегінде олар нені қамтитынын тереңірек білген жөн. Енді соған келейік.

Саяси сананың ішінде саяси мәдениетке ең алдымен қоғамның саяси өмірінің әр түрлі жақтарын бейнелейтін әдеттегі қалыптасқан түсініктері жатады. Ол саяси жүйе мен оның институттары, саяси тәртіп , билік өкілеттілігінің иелері, саяси өмірдегі өз орны, саяси қызметке қатысудың құдіреттілігімен тиімділігі жөніндегі және т.с.с. түсініктерді қамтиды.

Саяси мәдениеттің келесі құрамдас бөлігіне саяси қазыналар мен құндылықтар жатады. Ол «еркіндік», »теңдік», »әділдік», »әлеуметтік қор-ғанушылық», »автономия», »төзімділік» және т.б. сияқты байлықтардың қайсысына басымдық, артықшылық беруінен байқалады. Мысалы, біріншісі - кейбір адамдар, топтар, тіпті тұтас ұлттар теңдікті қастерлеп, соған тұрақты бет бұрады. Екіншісі – еркіндікті, бостандықты аңсайды, ең басты байлық деп санайды. Үшіншісі- әлеуметтік қорғанушылықты (тіпті, ол тоталитарлық тәртіптің күшімен орнаса да) бәрінен артық көрінеді. Төртіншісі – автономияны қалайды және т.с.с. Мысалы, қойылған сұраққа жауап берген американдықтардың 74 % - ы еркіндікті бірінші орынға қойса, 20 % - ы теңдікті жақтапты. Ал еуропалықтар болса, тең жартысы бостандықты, соншасы теңдікті жоғары қойған. Бұдан біз кімдер қандай саяси бағдар ұстанатындығын байқаймыз.

Саяси мәдениеттің тағы бір ерекшелігі- адамдардың мемлекетке, саяси партиялар мен ұйымдарға қатынасы. Мысалы, американдықтар мемлекетке сышыл, кейде жат көзбен қарайды, ал немістер болса, мемлекет-ке әрқашан түзу ниет білдіреді. Немесе партияға деген көзқарасты алай-ық. Францияда бірпартиялықты шеттен шыққан жөнсіздік деп санайды. Сондықтан онда бірпартиялық жүйе орнауы мүмкін емес. Ал кейбір елдерде оған үйреніп кеткен, оның ешқандай сөкеттігі жоқ сияқты. Демек, әрбір елдің, халықтың өз көзқарасы, қатынасы қалыптасқан.

Саяси мәдениетке саяси бағдар ұстау да кіреді. Ол субъектінің саяси құбылыстарға қатынасын білдіреді. Ол саяси білімін көтеру немесе оған мән бермеу, саяси жұмысқа белсене қатынасу немесе қатынаспау және тағы басқалардан көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ағылшын сайлаушылары саяси серкеге емес, партияға бағдар алады. Ал, АҚШ-та мемлекет басшысын сайлағанда партияға емес, президенке үміткердің тұлғасына бағдар ұстайды. Үндістанда да солай, кімді жақсы білсе, соған дауыс береді.

Саяси мәдениетте әдет- ғұрып, жүріс- тұрыстың да орны зор. Мысалы, екі жапондық кездессе бір- біріне иіліп сәлем береді. Сонда ол елдің ғұрпын білетін адам қайсысының қызмет бабында төмен тұрға-нын бірден байқайды. Себебі, ол төменірек иіледі. Ал бұрынғы КСРО – да өтірік айту етек алған. Өтірік «халық жауы» деп соттау, интерна-ционалдық борышымызды өтейміз деп Чехословакияның, Польшаның, Венгрияның, Ауғанстанның ішкі ісіне араласып, әскер кіргізу, сайлау кезінде сайлаушыларды алдау және т.с.с.

Саяси мәдениеттің ерекше белгісіне саяси рәміздер жатады. Әр халық өздерінің ғасырлар бойғы дәстүрлеріне сай ұлттық мемлекеттік рәміздерін жасайды. Оған ең алдымен Жалау, Елтаңба, Ән ұран, Ата Заң, ақша белгілері және т.б. енеді.

Саяси мәдениетке жалпы саяси саяси жүйенің және оның инсти-туттарының қазмет етуі кіреді. Ол мемлекеттің, партиялардың және т.б. сайлауды қалай ұйымдастыруын, әр түрлі деңгейде қабылданған саяси шешімдердің, саяси- әлеуметтік шиеленістерді ұғыну және зерт-теудің мәдениеттілігін қамтиды. Әр түрлі елдерде бұл әрекеттердің үлгілері біркелкі емес. Мәселен, саяси шиеленістерді алайық. АҚШ- та әлеуметтік – саяси кикілжіндерге қалыпты жағдай, тіпті, қоғамның ілгері дамуы үшін керек нәрсе деп қарайды. Сондықтан онда саясатшы дау- дамайдан қашпайды. Ол шиеленісті шешуге, саяси қопарылысқа жеткіз-беуге, оны басқара білуге үйренеді.

Саяси мәдениеттің негізгі құрылымы осындай. Енді оны қалыптас-тыратын қоғамдық күштер қандай, оның мазмұны мен түрін кімдер айқындайды қоғамдық күштер қандай, оның мазмұны мен түрін кімдер айқындайды деген сұрақ туады. Соған келейік.

Саяси мәдениетті қалыптастыруға ең бірінші мемлекет қатысады. Ол бұл міндетін заң шығару, атқару және сот органдары арқылы атқарады. Мемлекет ұлттың саяси рәміздерін (Туын, Елтаңбасын, Әнұранын және т.б.), адамның саяси өзін- өзі ұстау үлгілерін (мысалы, Кеңес өкіметі кезінде Павлик Морозовтың әкесін ұстап беру «ерлігі») қалыптастырады Егер мемлекет тоталитарлық сипат алса, онда оның рөлі тіпті жоғарылай түседі. Себебі, ол демократиялық жағдайда азаматтық қоғамның қолында болатын міндеттердің бәрін жеке өз қолына жинап алады.

Мемлекетпен қатар (көп жағдайда сонымен тығыз байланыса отырып) саяси мәдениетті қалыптастыруға қоғамдық ұйымдар, әсіресе партиялар қатысады. Олар азаматтарды өз партиясының бағдарламаларының таныс-тырады, партияларға және партиялық системаларға белгілі бір көзқа-расты, қатынасты қалыптастырады, партия мен мемлекеттің қатынасы жөнінде мағлұмат береді. Партияның рөлі әсіресе мемлекетпен сіңісіп, тұтасып партиялық- мемлекеттік құрылыс құрған елдерде өте биік келеді. Мұндай жағдай көбіне партия бүкіл билікті қолына алған бірпартиялық системада орнайды.

Саяси мәдениетті қалыптастырушы күштерге зерттеушілер әрдайым діни ұйымдарды (шіркеу, мешіттерді) қосады. Олар мынау дұрыс, мынау бұрыс деген түсінік тудырып, бағыт беріп, адамдарға саяси сана мен өзін- өзі ұстаудың негізгі үлгі- өнегесін жасайды. Мысалы, олардың көбі қазір зорлық- зомбылыққа, озбырлыққа, күш көрсетуге қарсы. Мұндай жағ-дайларды олар көпшілік алдында айыптап, бетке басады. Сондықтан біраз елдерде олармен мемлекет басшылары санасуына тура келеді. Діннің рөлі, Ватиканды айтпағанда, әсіресе Италия, Иран, Польша сияқты елдерде кең өріс алған.

Саяси мәдениетті қалыптастыруда елеулі рөл атқаратын көпшілік ақпарат құралдары : баспасөз, радио, теледидар. Қазір оларды биліктің төртінші саласы деп жүргені тегін емес. Әсіресе, ғылыми – техникалық революция жағдайында теледидардың рөлі орасан өсті. Бүгін әлемде, өз елінде болып жатқан жаңалықтарды ішкі және сыртқы саясат бойынша қабылданып жатқан шешімдер саяси сананы қалыптастыруға зор әсерін тигізетіндігі сөзсіз.

Бұл салада бизнес әлемі де белгілі рөл атқарады. Дамыған капита-листік елдердің саяси өміріне саудагерлік пен бәсекелестік едәуір әсер етеді. Мысалы, АҚШ- та және т.б. елдерде, әсіресе сайлау алдында көпшілік дауыс алу үшін саяси қайраткерлерді қайткенде жағымды жағынан жариялап, оның озық қасиеттерін суреттеп, жарнама жасауға баса назар аударылады. Басқа сөзбен айтқанда, саудагерлер өз тауарын тиімді сату үшін қанашалықты тырысса, сондай көріністі мұнда да байқау-ға болады.

Саяси мәдениетті қалыптастыруға тікелей және мақсатты түрде қаты-насушылардың қатарына академиялық қауым да жатады. Оның рөлі әсіресе АҚШ-да өзгеше көзге түседі. Онда мемлекет пен университеттер, зерттеу орталықтарының арасында үздіксіз алмастыру тәртіпке айналып кеткен. Үкімет кабинеті ауысқанда үздіксіз алмастыру тәртіпке айналып кеткен. Үкімет кабинеті ауысқанда, отставкаға кеткенде жоғары төрелер академиялық қауымға келеді (олардың көбі кезінде сол қауымнан көтерілуі мүмкін). Ал сайлауда жеңген партияны қолдаған көрнекті саясатшылар, экономистер, юристер үкімет үйіне көшеді (мысалы, У. Ростоу, Г. Кис-синджер, Э. Бжезинский сияқтылар солай болған). Басқа сөзбен айтқанда, гуманитарлық ғылымдардың ірі өкілдері қоғамдық санада және қызметте бір прнциптерді, нұсқаулар, ережелерді дайындап, екіншілерінің күйреуі-не жол ашып, саяси ұсыныстарды дайындайтын теоретиктер ғана емес, оларды іске асыруға да белсенді араласады.

Кейбір елдерде саяси мәдениетті қалыптастыруға әскер қатысады. Мысалы, бұрынғы Пруссияның немесе фашистік Германияның , тіпті бұ-рынғы Кеңес Одағының саяси мәдениетінің біраз жақтары осыған айғақ бола алады. Онда армия жұмысының кейбір принциптері ережелері , өнегелері азды- көпті болсын саяси өмірге ауады (мәселен, жеке дара басшылық ету, бұрық бойынша жұмыс істеу, асқан құпиялылық, күш қолдануға бейімділік, казармалық тәртіп және т.с.с.).

Мәдениеттің өзгешілігі болмысты ұғынудың, оны бағалаудың, соған байланысты әрекет ету тәсілінің ерекшеліктеріне әкеледі. Белгілі бір жағдайға сай келетін саяси жүйелер басқа жағдайларда күйзеліс тауып жатады, белгілі бір әрекеттер бір халықты ойдағыдай жетістікке жеткізсе, екіншісін сәтсіздікке ұшыратады. Мұның бәрі көп жағдайда саяси мәдениетке байланысты екен. Егер біз неше түрлі әлеуметтік болмыста өмір сүріп, еңбек етуіміз мәдениеттің әрекеттестігінен десек, артық айтқандық болмайды.

Саяси мәдениеттің жоғарыда айтылған тұрпаттарынан басқа жеке әлеуметтік, этникалық, аймақтық және басқа саясат субъектілеріне тән құрылымдары да қалыптасады. Олардың билікке, саяси өмірді ұйымдас-тыруға, бақылауға және т.б. өзіндік көзқарастары пайда болады. Мұндай құрылымды субмәдениет дейді. Басқа сөзбен айтқанда, субмәдениет деп қоғамда үстемдік еткен мәдени бағыттан айтарлықтай ерек-шеленетін саяси бағдарды айтады.

Сонда субмәдениеттің пайда болу себебі қандай? Ол қоғамдық топтардың экономикалық, әлеуметтік жағдайларын, этникалық, діни, нәсілдік, білімдік, жыныстық, жас ерекшеліктеріне және т.с.с. белгілеріне байланысты. Мысалы, америкалық зерттеушілердің байқауынша, негрлердің субмәдениеттік өзгешелігіне олардың қатардағы адамдардың саяси белсенділігіне сенбеушілігі жатады. Олар саясат ақ нәсілдердің ісі деп есептейді.

Кейбір ерекшеліктер әйелдердің саяси субмәдениетінде де кездеседі. Мәселен, батыстың әйелдері консервативтік бағыттағы партиялар мен ұйымдарды қолдайды (бұл әйелдердің әлеуметтік қатынастарының төмендігінен, ерлерге қарағанда қоғамдық қозғалыстарға аз араласқанды-ғынан, қалыптасқан әдеттен шықпауға тырысушылықтан болса керек).

Айтарлықтай айырмашылық жастардың саяси субмәдениетінде де кездеседі. Батыстың жастарын алсақ, олар адамдар арасындағы қарым –қатынас пен өмірдің сапалылығы сияқты құндылықтарды алға тартса, қариялар материалдық молшылықпен қамтамасыз етілуді ұнатады.

Ал Қазақстанда болса оқуға түсе алмаған ауыл жастарының көбі жұмысқа орналасып, жұмысшылар жатақханасында жүр. Олардың арасын-да жартылай ауылдық, жартылай қалалық саяси субмәдениеттің пайда болуын байқаймыз.

Саяси мәдениеттің бірлігі қоғамның тұрақтылығын нығайтады, көптеген саяси процестерді дұрыс болжауға ықпалын тигізеді. Ал әтүрлі саяси субмәдениеттер, керісінше, қоғамдық- саяси өмірді тұрақсыздан-дырудың көбі болуы мүмкін. Қоғамдағы жағдай көбінде әр түрлі болғандықтан, субмәдениеттің де сан түрлілігі қалыпты құбылыс. Сондықтан олардың мүдделерін үйлестіріп,бастарын қосып, бірлестіре жұмыс істеуге тура келеді. Ол үшін қоғам терең ойластырылған мәдениет саясатын жүргізуі керек. Жұртшылықтың саяси мәдениеті жоғары болуы үшін мемлекет ел ішіндегі және басқа елдердегі болып жатқан өзгерістер, жаңалықтар жөнінде жан- жақты хабардар етіп отырғаны орынды. Сонда ғана елдің азаматтары бұл мәселелер жөнінде жетік біліп, дұрыс баға бере алады. Көлемді және сенімді мәлімет алып тұруы, дамыған хабарламалық жүйенің болуы – қоғамның саяси мәдениетінің, саяси қатынастарының қаншалықты дамығандығын көрсетеді.

Халық арасында мәдениет саясатын жүргізгенде мына мәелелерге ерекше мән берген жөн: сол елдің Конституциясын, өзінің саяси құқығын , бостандығы мен міндетерін білуі; мемлекеттік құрылыс, саяси жүйе, қоғам мен мемлкетті басқару түрлері мен тәсілдері жөнінде де хабардар болу, саяси билік пен саясат жөнінде жалпы білім беру ; әлеуметтік процестерді басқарудың негізінде жатқан саясаттың, ережелер, принциптер, идеялардың мәнін түсіну және т.с.с.

Мәдениет саясатын жүргізудің жолдарымен тәсілдері мол. Оған ең алдымен оқу- ағарту жүйесін жетілдіру, халықтың білімін көтеру жатады. Бұл жолда әсіресе қоғамдық ғылымдардың рөлі зор. Олар адамдарға өздерінің саяси қатынастарының қожасы болуына , әлеуметтік тұрмы-сының заңдылықтарын меңгеруге көмектеседі. Бұл ғылымдар халықтарға өмірді жаңа негізде құруға, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, әлеуметтік, экономикалық процестердің болжамын жасауға кең өріс ашады.

Халықтың саяси мәдениетін көтеруге тек белгілі саяси білімді мең-геріп, саяси құбылыстар мен процестерді, заңдылықтар мен принциптерді түсіну ғана емес, сонымен қатар қоғам алдында өз жауапкершілігін сезініп, жалпы адамзаттық қазынаны сақтап, молайтуға тырысу, Отанға қауіп төнсе, оны қорғай білу де жатады.

Енді бүгінгі Қазақстанға келсек, еліміздің саяси мәдениетін тап басып айту қиын. Себебі, республикамыз өтпелі кезеңді басынан кешіріп отыр. Халықтың санасында , іс- әрекетінде өткен дәуірдің де, бүгінгінің де, бүгінгінің де, болашақтың да мәдениеттің көріністерін байқаймыз. Мәселен, біраз адамдардың санасында жеке тұлғадан гөрі бұрынғыдай мемлекеттің басым тұрғандығы сезіледі. Бірталайы болашақты күтумен күн кешуде. Ал болашақ дегеннің өзі бүгіннен басталады ғой. Сондықтан әркімнің қазіргі саяси өмірге белсене араласып, қоғамымыздың тезірек демократиялануына өз үлесін қосқаны абзал.

Қазір біздің Қазақстан – егеменді ел. Алғашқы Ата Заңымызда демократиялық зиялы мемлекет құру жолында көптеген бостандықтар мен еркіндіктер берілген болатын.

Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да адам құқық-тары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Әркімнің өмір сүруге, жеке басының бостандығына құқығы бар. Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір- қасиетіне, жеке өміріне қол сұғылмайды. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. Ата Заңымызда бұдан басқа да құқықтар мен еркіндіктер берілген. Мұның бәрі Қазақстан халқының демократиялық жолмен даму тарапындағы алғашқы қадамдары деп білеміз. Сонымен қатар ол саяси әдениеттің даму деңгейін де аңғартады.

1. Саяси мәдениет жалпы ұлттық мәдениеттің ажыратуға болмайтын бөлігі?

2.Қазіргі ғылымы әдебиетте саяси мәдениетке берілетін түсініктер?

3. Саяси мәдениеттің дәстүрлі әдістері?

4.Белгілі саясаттанушылар Г. Алмонд және С. Вебер саяси мәдениеттің неше негізгі түрлерін бөліп көрсетті?

5.Саяси мәдениетті саралаудың Е. Вятр, К. Гаджиев ұсынған баламалы түрлері?

6.Қазіргі саясат туралы ғылымда ұлттық-саяси мәдениеттің шеңберінде жеке адамдарды саяси мінез- құлқына қарай саралау әдісі?

7. Жеке тұлғалар саяси мәдениеті дамуының дәрежелері?

Конспект

Сұрақтарға жауап беру

Тест

Глоссарий