Жамбыл облысы әкімдігі тілдерді дамыту басқармасы «Мемлекеттік тілді оқыту орталығы» Грамматика туралы жалпы түсінік

Сан есім заттың нақты санын, ретін білдіреді, неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.

Сан есім дара және күрделі болады. Мысалы: бір, он, жүз – дара: бес жүз, жүз мың – күрделі сан есім.

Сан есім мағыналық жағынан санды, ретті, қатарды, бөлшекті, білдіреді. Осыған сәйкес іштей алты топқа бөлінеді.

1. 
   Есептік сан есім заттың нақты санын білдіреді: бір, екі, үш, жүз...мың т.б.
   
2. 
   Реттік сан есім заттың рет санын білдіріп, нешінші? деген сұраққа жауап береді: он бесінші, тоғызыншы, мыңыншы.
   
3. 
   Жинақтық сан есім нешеу? деген сұраққа жауап беріп, заттың жинақталған санын білдіреді (бірден жетіге дейінгі сандар; біреу, екеу, ... жетеу.
   
4. 
   Болжалдық сан есім заттың санын дәл атамай, шамамен көрсетеді: ондаған, жүздеген т.б.
   
5. 
   Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді: бес-бестен, он-оннан т.б.
   
6. 
   Бөлшектік сан есім заттардың бөлшегін білдіреді: үштен бір, оннан екісі т.б.
   

Кесте бойынша сан есімнің мағынасына қарай алты түрге бөліну түрі.

1. Ермек екі айтпайды. 2. – Қанша табасың айына? - 20000-30000 теңге. Кейде одан да асып түсеміз. 3. Екеуінің де ойына Жамал, Сағынтай, тар кезең елестеді. (Ғ.Мұстафин).4. Еңгезердей біреу кіріп келеді екен.(М.Иманжанов). 5. Мен екеуінен де үлкенмін. 6. Былай санасаң да үшеу, олай санасаң да үшеу.(Ғ. Мүсірепов). 7. Айбарша биыл 10 жылдық мектепті бітіреді білем. 8. Экскаватор деп аталатын машинада 250 аттың күші бары рас. 1ат 50пұт жүк тартады дейік, сонда 250 ат 12 500 пұттық жүкті сүйрейді.

Төмендегі өздерге лайықты сөздерді тіркеп, кім жылдам жазып жалғастыра алады?

Бір шымшым, бір жайым, бір шөкім, бір қайнатым, бір салым, бір асым, бір жұтым, бір ұрттам, бір білем, бір ауыз,бір жапырақ, бір тал

Керекті сөздер: айран, су, өлең, құйрық, бұлт, шай, ет, қамыр, тұз,бала, үкі.

1. 
   ... кісі ... кісіге олжа салар,
   
2. 
   Білекті ... жығар, Білімді ... жығар.
   
3. 
   ... жаудан ... жансыз жаман.
   
4. 
   ... түсін танығанша ... атын біл. (Мақал.)
   
5. 
   Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
   

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

... жалғыз алыстым, кінә қойма. (Абай.)

4-тапсырма. Төмендегі сөздер жеке тұрғанда қандай ұғым білдіреді, сан есіммен және басқа сөздермен тіркесіп сөйлем құрамында келгенде қандай ұғым білдіреді екен, ойлап көріңіздер.

Елі, сүйем, қарыс, уыс, құшақ, құлаш, тұтам, кісі бойы.

Бір елі ауызға екі елі қақпақ (мәтел)

Елім – бай, бақшам жеміс, жер-суым – мол,

Бір сүйем тілемейміз жерді жаттан. (Жамбыл.)

Астында бедеуі бар алты құлаш.

Етектейін еріннің Жалбыраған жалынан

Екі елісі қалыпты, Жалғыз қарыс қалыпты.

Қиған қамыс құлақта Бір құлаштай құйрықтан

Бір тұтамы қалыпты; Бір құлаштай қалыпты.

Б) «Ер Тарғын» жырынан

Қара арғымақ қартайса

Қарға адым жер мұң болар. (мақал.)

6-тапсырма. Сан есімдер қай сөз табынан бұрын мүлде келмейді? Қай сөзден бұрын некен-саяқ қана кездеседі?

Жинақтау сан есімдері атау тұлғалы зат есімдерден бұрын келе ала ма?

Басқа сөз таптарынан сан есім жасала ма?

Сан есім жұрнақтары нешеу? Олардың басқа сөз табы жұрнағына ұқсасы бар ма?

Күрделі есептік сандардан реттік сан есім қалай жасалады?

7-жаттығу. Оқып шығып, сан есімдердің сөйлемдегі қызметін айтыңыздар

А) Ол емес өзгелердей кім құмар,

Орысша он-ақ түрлі көйлегі бар.

Оны да мода қуып алғызған жоқ,

Біреуі кең, боп кеткен, біреуі тар.

Бәтеңке үш-ақ түрлі, шәлі – бесеу,

Үш пальто, бір қолғап, ішік екеу.

Ол онша нысабы жоқ әйел болса

Шәліні алдырмас па ед әлденешеу.

Отыр ғой қанағат қып үш шәліге

Иіс су айы үш-ақ сом, сол да көп пе?

Жоқ жерден жеті сомға қараулық қып,

Нағышты өкпелетті Қасым текке.

Нағышта болатұғын бір-ақ сырға,

Алғаны оның өзі екі жылда. (С. Дөнентаев)

В) Төмендегі сан есімдер қай жалғауда, сөйлемнің қай мүшесі болып тұр?

А) Ол жалғыз, біз – екеуміз.

Ә) Кел екеуміз, домбыра, қосылайық,

Айқай салып, ән тартып жосылайық! (Нақ-нақ әнінен)

0. 
   
   
1. 
   
   
2. 
   
   
3. 
   Есімдік
   

Мағыналарына қарай есімдіктер 7 топқа бөлінеді:

1.Жіктеу есімдігі мен, сен, сіз, ол, біз, (біздер, сіздер, олар). Жіктеу есімдігінің жекеше, көпше түрі бар, септеледі, жіктеледі. Үш жақта айтылады:

І жақта айтылатын есімдіктер – мен, біз;

ІІ жақта айтылатын есімдіктер – сен, сіз, сендер, сіздер;

ІІІ жақта айтылатын есімдіктер – ол, олар;

Есімдіктер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқара алады. Мысалы: Ештен кеш жақсы. (Мақал.) Оны айтқан – мен. Бүкіл халық бейбітшілікті жақтайды. Осы сөйлемдердегі ештен – толықтауыш, мен- баяндауыш, бүкіл – анықтауыш. Еш, әр, кей, бір, оны, әлде есімдіктерінен өрбіген есімдіктер мен үстеулер бірге жазылады, ал зат есімдер бөлек жазылады. Мысалы: ешбір, әлдекім, кейбір, біржола. Еш ел, әр үй, кей уақытта.

Есімдік Зат есім, сын есім, сан есімнің орнына жүретін сөз табы. Сондықтан оны орынбасар сөз табы деп те атайды.

Мағынасына қарай 7 түрі бар: