Желдибаева райгуль сериковна

50 
Қорыта келгенде, біз жаһандану жағдайында болашақ педагог-
психологтардың кәсіби құзыреттілігі дегеніміз олардың диагностикалық, 
коррекциялық, психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу функцияларын жүзеге 
асырудағы жаһандық білім беру талаптарына сәйкес гумандық ұстанымдағы 
толеранттылық тұлғалық сапасы мен инновациялық, дүниетанымдық білім, 
білік, дағдыларының кіріктірілген жиынтығы деген тұжырымдамаға келеміз. 
Бұл, өз кезегінде, басқа да бағыттар бойынша мамандар даярлауда зерттеу 
нысанына алынуды талап ететін пәнаралық күрделі мәселе, алайда, біз бұл 
мәселені өз зерттеу нысанымыздың аясында ғана қарастырамыз.
Зерттеу жұмысымыздың келесі параграфында жаһандану жағдайында 
болашақ 
педагог-психологтардың 
кәсіби 
құзыреттілігін 
дамытудың 
көрсеткіштері мен деңгейлерін сипаттаумен жалғастырамыз.
1.3 Жаһандану 
жағдайында болашақ педагог-психологтардың 
кәсіби құзыреттілігі дамуының көрсеткіштері мен деңгейлері 
Берілген параграфта жаһандану жағдайында болашақ педагог-
психологтардың кәсіби құзыреттілігі дамуының көрсеткіштері мен деңгейлері 
қарастырылғандықтан, ең алдымен, «даму» ұғымына тоқталуды жөн көрдік.  
Білім берудің мазмұны адамның білім беру процесінің сандық және 
сапалық параметрлерін және оның нәтижелерін сипаттайтын «құру», 
«қалыптасу», «даму» ұғымдарының көмегімен сипатталады. Сонымен қатар, 
педагогика бойынша ғылыми жобалардың, диссертациялық жұмыстардың және 
белгілі бір кәсіби қасиеттер мен қабілеттерді жетілдіруге бағытталған 
бағдарламалардың атауы мен мазмұнында «даму» ұғымы жиі кездеседі. 
Сонымен қатар, «Даму» ұғымының өзі семантикалық, гносеологиялық 
және логикалық тұрғыдан нақты айқындалмаған болып табылады, өйткені оны 
анықтау үрдісі көмекші ұғымдарды қажет етеді. Сол себепті, әлеуметтік 
зерттеулер, соның ішінде педагогика үшін көптеген ұғымдарды түсіндіретін 
философия да оған күмәнмен қарайды. 
Сонымен «даму» терминіне келетін болсақ, оның анықтамасы бойынша 
нақты тұжырым болмаса да, бұл ұғымның мәні өте терең болып келеді. Алайда, 
ғылым әлемінде даму ескіден жаңаға, төменнен жоғарыға, қарапайымнан 
күрделіге бағытталған. Ресми логика заңдарына сәйкес құрылған дамудың 
жоғарыда аталған түсінігі, бір қарағанда, сенімді және айқын көрінеді. Оның 
сыртқы дәлелі аксиома түрінде болады және бір философиямен шектелмей, 
басқа ғылымдарға таралады. Аталған терминге ондаған анықтамалар келтіруге 
болады, алайда олардың барлығы жоғарыда көрсетілген үш постулаттың 
айналасында өрбиді. 
Әрине, даму белгілі бір кезеңдерді қамтуы қажет, олардың әрқайсысы 
кәсіби 
қызметтің 
сәтті 
жүзеге 
асырылуын 
қамтамасыз 
ететін 
психофизиологиялық және әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларға ие. 
Зерттеу жұмысымыздың шеңберінде, біз, «даму» термині ретінде 
табиғи өзгеру, бір күйден екінші неғұрлым жетілдірілген күйге ауысу, ескі 
сапалық күйден жаңаға, қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға 
көтерілу процесі ретінде түсінеміз. 

51 
Диссертациялық жұмыстың 1.2-параграфында біз жаһандану жағдыйында 
болашақ педагог-психологтарыдың кәсіби құзыреттілігін сипаттап, оның 
құрылымы ретінде инновациялық, толеранттылық және дүниетанымдық 
құзыреттер жиынтығын көрсеттік. Ендігі кезекте біз аталған құзыреттердің 
көрсеткіштеріне толығырақ тоқталуды жөн санаймыз.
Сонымен жаһандану жағдайында болашақ педагог-психологтардың 
кәсіби құзыреттілігінің құрылымына сәйкес, болашақ педагог-психологтардың 
кәсіби құзыреттілігі инновациялық, толеранттылық және дүниетанымдық 
құзыреттер жиынтығынан тұрады, аталған құзыреттердің әрқайсына тиесілі 
көрсеткіштер бізге жаһандану жағдайында болашақ педагог-психологтардың 
кәсіби құзыреттілі даму дәрежесін өлшеуге мүмкіндік береді. Осы құзыреттер 
мен оларға тиесілі көрсеткіштерді 4-сурет түрінде беруді жөн көрдік. 
Сурет 4 − Жаһандану жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби 
құзыреттілігі дамуының көрсеткіштері 
Ең алдымен, біз инновациялық құзырет блогына жататын сыни ойлауды 
және оның педагог-психологтың кәсіби құзыреттілігін дамытудағы рөлін 
қарастырамыз. Бүгінде Қазақстанда жаңартылған білім беру контенті белсенді 
түрде енгізіліп жатқаны белгілі. Позитивті сценариймен студенттер болашақта 
кәсіби қызметі үшін пайдалы болмайтын материалды механикалық жаттаудан 
бас тарта алады, сонымен бірге жеке тұлға ретінде дамуға, таланттарын ашуға, 
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, сондай-ақ ақпаратты іздеуді дұрыс және 
дербес жүзеге асыруға және сыни ойлауды дамытуға мүмкіндік ала отырып, 
академиялық еркіндікке ие болады [144]. 
Докме теориясына сәйкес, сыни тұрғыдан ойлау дағдылары мен 
үрдістерін игеру кезінде оқушылардың ақыл-ойы мен санасы ғылыми 
зерттеулерге белсенді және ашық болуы керек [145]. Сыни ойлау дағдыларын 
меңгеру адамдарға жаңа интеллектуалды перспективаларға ие бола отырып, 
зейіннің жаңа деңгейіне өтуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ адамдарға жаңа 
мүмкіндіктерді ашуға және осылайша әртүрлі зерттеу салаларына 
қызығушылықты дамытуға мүмкіндік береді.

52 
Өзге ғалым Mertes, L. пікірінше, адамдар мәселені шешуге, дәлелді 
бағалауға, сендіру туралы шешім қабылдауға немесе жалпы шешім қабылдауға 
тырысқанда сыни тұрғыдан ойлайды. Осы мақсаттарға жету үшін сыни ойлау 
тек ойлаудың өнімі мен нәтижелерін, яғни сенімдерді, таңдауды, 
қорытындыларды, гипотезаларды және т.б. пайдаланады, сонымен қатар 
оларды тудырған үрдістерді, яғни осындай тұжырымдарға әкелген 
пайымдауларды және шешім қабылдау үрдісінің сипатын бағалайды [146]. 
Жалпы алғандағы, «сын» сөзіне тоқталатын болсақ, бұл термин жалпы 
мағынаны бағалау, кемсіту үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, оны 
тақырыпты бағалау немесе тақырыпқа түсініктеме беру ретінде сипаттауға 
болады. Сыни тұрғыдан ойлаудың көптеген анықтамалары бар. Алайда, бұл 
әдетте заттарға түсініктеме беру және бағалау қабілеті ретінде анықталады 
[147]. 
«Сыни тұрғыдан ойлау» ұғымына келтірілген анықтамаларды негізінен 
шетелдік ғалымдардың еңбектерінен көруге болады. Американдық ғалым 
D. Klooster - сыни ойлауды әлеуметтік сипаттағы ойлаудың бір түрі ретінде 
қарастыра отырып, оның төрт жетекші компонентін ажыратады. Оның 
пікірінше, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қоюға және жауапты анықтауға, 
сенімді дәлелдер келтіруге ұмтылудан тұрады [148]. 
D. Klooster сыни ойлауды келесідей сипаттайды: 
– тәуелсіз ойлау қабілеті, яғни ойлау үрдісінде жеке тұлғаның болуы; 
– кез келген ақпарат сыни ойлаудың соңғы не бастапқы кезеңі емес, 
себебі ақпаратсыз ойлануға ешқандай себеп жоқ; 
– сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қоюдан, проблемаларды анықтаудан 
басталады. 
Осындай міндеттерді шешу барысында білім алушы шынымен терең 
ойлана бастайды; 
– сыни тұрғыдан ойлау дәлелдерді, фактілерді, статистикалық деректерді, 
эксперимент нәтижелерін тартуды талап етеді; 
– сыни ойлау әлеуметтік сипатқа ие, яғни кез-келген идея басқалармен 
бөліскенде шыңдалады, сондықтан сыни тұрғыдан ойлау пікір алмасуға 
мүмкіндік береді [148, р. 36-39]. 
Сыни тұрғыдан ойлау бұл − адамның ақпаратты біріктіретін, талдайтын 
және бағалайтын ойлау тәсілі [149]. Барған сайын кеңейіп келе жатқан білім 
қорын алу үшін, қарапайым ресми білімнің жеткіліксіздігі адамдардың 
мәселелерді өз бетінше шеше отырып, өз бетінше ақпарат алу қажеттілігіне 
әкелді. Осы соңғы талаптарды қанағаттандыру үшін сыни тұрғыдан ойлау 
қабілетінің қажеттілігі тұжырымдаманы кеңінен талқылауға түрткі болды. 
Сыни тұрғыдан ойлау әртүрлі элементтер мен ережелерден тұрады және жаңа 
идеяларды немесе әртүрлі көзқарастарды дамыту үшін қажет. Осы 
ерекшеліктерді талдағанда, Глейзер сыни тұрғыдан ойлау үш фактордан тұрады 
деп болжаған [150]: 
1. Мәселелерді бағалау және ойлану арқылы шешу. 
2. Ойлау әдістері туралы ақпаратқа ие болу және ойлау арқылы сұрақтар 
қоя білу. 

53 
3. Бұл әдістерді күнделікті өмірде қолдана білу. 
Демирелдің пікірінше, сыни тұрғыдан ойлаудың 5 ережесі бар [151]: 
1. Жүйелілік: сыни ойлау үрдісінде ойдағы қайшылықтарды жою керек. 
2. Комбинация: сыни тұрғыдан ойлайтын адам ойлаудың барлық 
аспектілерін зерттеп, олардың арасындағы байланысты орнатуы қажет. 
3. Қолдану мүмкіндігі: адам өз ойын білгендерімен біріктіріп, оны 
модельде қолдануы керек. 
4. Жеткіліктілік: сыни тұрғыдан ойлайтын адам тәжірибелер мен олардың 
салдары туралы түсінігін нақты фактілерге негіздеуі керек. 
5. Қарым-қатынас: сыни тұрғыдан ойлайтын адам өз ойын нақты және 
тиімді түрде жеткізуі керек. 
Адамдар мәселені шешуге, дәлелді бағалауға, сендіру немесе жалпы 
шешім қабылдауға тырысқанда сыни тұрғыдан ойлайды. Осы мақсаттарға жету 
үшін сыни ойлау тек ойлаудың өнімі мен нәтижесін, яғни сенімдерді, таңдауды, 
қорытындыларды, гипотезаларды және т.б. ғана емес, сонымен қатар оларды 
тудырған үрдістерді, яғни осындай тұжырымдарға әкелген пайымдауларды 
және осы баламаға әкелетін шешім қабылдау үрдісінің сипатын бағалайды. 
Осылайша, сыни тұрғыдан ойлау-бұл жоғары деңгейлі процесс, сондықтан 
автоматты емес, өзін-өзі анықтауды, рефлексияны, күш-жігерді, өзін-өзі 
бақылауды және метатануды қажет етеді. Басқаша айтқанда, бұл ақпаратты 
немесе тәжірибені түсіндіру мен бағалауды қамтитын саналы және 
ойластырылған үрдіс [152]. 
Сыни тұрғыдан ойлау, ең алдымен, алынған автоматизмдер негізінде 
жұмыс істемейді, керісінше, жеке адамдар өздерінің когнитивті ресурстарын 
(есте сақтау, зейін) белсендіретін және ойлауды басқаратын ережелер мен 
логикалық принциптердің қолданылуын метакогнитивті бақылауды (бақылау 
және бағалау) жүзеге асыратын рефлексивті және мақсатты ойлау тәсілі болып 
табылады. Әдеттегі жағымсыздықтар, бұл пайымдаудағы қателіктерге әкеледі 
(мысалы, қате түсініктер). Осылайша, ойлаудың бұл түрі ұғымдар, түсініктер 
және т.б. арасындағы ассоциациялар негізінде жұмыс істейтін және бір уақытта 
тітіркендіргіштермен автоматты түрде іске қосылатын және ерік-жігерді 
басқарусыз бірнеше операцияларды орындайтын әдеттегі үрдіске балама болар 
еді. Бұл процестің когнитивті тұрғыдан әлдеқайда жылдам болуына әкеледі 
[152, р. 505-509]. Жоғарыда айтылғандардың барлығы сыни тұрғыдан ойлау 
әдетте уақытты, энергияны, шоғырлануды және күш-жігерді жұмсау 
тұрғысынан күрделі үрдіс деп қабылданады [153]. 
Жалпы, конструктивистік шетелдік және қазақстандық әдебиеттер сыни 
ойлауды дамытудың әртүрлі модельдері мен стратегияларын ұсынады, олардың 
көпшілігі проблемалық жағдайларды шешуге, дәлелдер қарсы дәлелдерді 
тұжырымдауға, шешім қабылдауға негізделген. Осы ғылыми еңбектер мен 
әдебиеттерді талдай отырып, біз сыни ойлауды келесідей топтастырамыз: 
– фактілерді талдау, идеяларды құру және жүйелеу, шешімдерді қолдау, 
ұмтылыстарды салыстыру, білдіру, аргументтерді бағалау және шешу қабілеті; 

54 
– пікірлер мен әрекеттерді анықтайтын рефлексиялық қабілеттер мен 
көзқарастар жиынтығы негізінде ақпарат пен тәжірибені түсіндіру және бағалау 
үшін қолданылатын саналы үрдіс; 
– дәлелдерді түсінетін және бағалайтын белсенді және жүйелік үрдіс. 
Сонымен, біз болашақ педагог-психологтардың сыни тұрғыдан ойлауы 
үшін қажетті дағдыларын игеруін қамтамасыз ету олардың дайындығына 
айтарлықтай оң әсер етуі мүмкін деп есептейміз [154]. 
Өздерінің кәсіби қызметінде кездесетін мәселелерді шешу үшін сыни 
ойлау дағдыларын дамытудан басқа, білімгерлер өздерінің ізденісіндегі келесі 
қадамның қандай болатынын анықтай алуы қажет; олар өздерінің зерттеу 
жұмыстарын дамыта алуы қажет. Сондықтан да біз өзіміз ұсынған модельге 
сәйкес болашақ педагог-психологтардың инновациялық құзыреттілігін 
дамытудағы қажетті келесі көрсеткіш − зерттеушілік деп санаймыз [155]. 
Басқа сөзбен айтқанда, сыни ойлауды дамытумен қатар, білім алушыдан 
зерттеу жүргізу қабілетін дамытуы күтіледі, яғни қажетті дереккөздерді тауып, 
оларды пайдалану, содан кейін алған білімдерін академиялық тапсырмаларда 
(жобалар, семинар жұмыстары, презентациялар) қалыптастыру. Академиялық 
тапсырмаларды орындау үшін білімгерлер, ең алдымен, ақпарат көздерін 
іздеуді және оларды дұрыс пайдалануды қамтитын зерттеулер мен 
дайындықтар жүргізуі керек. Тәжірибелі ғылыми қызметкерлер мен 
зерттеушілерді салыстырғанда, жас білімгерлерде сенім артуға болатын 
академиялық тәжірибе жоқ және олар тапқан нәрсеге, әсіресе ғаламтор 
желісінде сыни көзқарасты пайдалану үшін академиялық салада, өкінішке орай, 
білімдері мен тәжірибелері жеткіліксіз.
Ал, қазіргі қоғам өз алдында тұрған мәселелерді тиімді шешу үшін 
қажетті білімі мен тәжірибесі бар мамандарды қажет етеді. Сонымен қатар, бұл 
мамандар ғылыми әдіс арқылы өз білімін қоршаған ортаның әртүрлі 
қажеттіліктері мен талаптарына сәйкес жұмылдыруға мүмкіндік беретін зерттеу 
құзыреттілігін дамытуы қажет. Дәл осы мәселе алдында жоғары оқу 
орындарының атқарар рөлі жоғары, себебі олар өз студенттерінің сапалы маман 
болуына мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен қатар олардың контекстінде 
туындайтын жағдайларды оңтайлы шешуге мүмкіндік беретін құзыреттерді 
дамытуды қамтамасыз етуі керек. 
Зерттеу-бұл тақырып туралы толық түсінік алудың ең жақсы тәсілі. 
Қандай пәнді таңдасаңыз да, зерттеу әлемдегі барлық жетістіктердің негізі 
болып табылады. Зерттеуге қатысатын білімгерлер болашақта өздерінің зерттеу 
дағдыларын жаңа нәрсе жасау және қоғамның алға жылжуына көмектесу үшін 
пайдалана алады. Білім алушылардың сенімдері мен үміттерін қанағаттандыру 
үшін зерттеу тәжірибесін жақсартуға көбірек көңіл бөлу қажет [156]. 
A.B. Gonzalez университет зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыру 
үшін қажетті жағдайларды жасаудан бөлек, ЖОО оқытушысынан білімгерлерді 
ынталандыратын зерттеу стратегияларын әзірлеуге дайындалу қажет екенін 
атап өтті, дерексіз көзқарастарды қалыптастыру мен өмірге деген тар 
көзқарастан бас тарту; сондықтан зерттеу дағдыларын сыни тұрғыдан ойлаумен 

55 
қатар, өзінің танымдық дамуы үшін дағды ретінде дамыту қажеттілігі 
туындайтыны сөзсіз [157]. 
Осылайша, қазіргі уақытта кәсіби білікті педагог-психолог 
инновациялық модельдерді, әдістемелерді, технологияларды әзірлеуге және 
оларды пайдалануға, оқушылармен жұмыс жасаудың жаңа құралдары мен 
әдістерін іздестіруге, диагностикалық әдістерді бейімдеуге, эксперименттік 
жұмыс жүргізуге, алынған эксперименттік деректерді өңдеуге, жұмыс 
тәжірибесін жинақтауға және таратуға, ата-аналармен интерактивті өзара 
әрекеттесуді ұйымдастыруға және т.б. функцияларға қабілетті болуы 
тиіс.Сондай-ақ, педагог-психолог өзінің қызмет саласына байланысты зерттеу 
міндеттерінің кешенін шеше алуы қажет.Осыған орай, біздің ойымызша, 
зерттеу дағдылары педагог-психологтың кәсіби құзыреттілігінің ажырамас бір 
бөлігі болуы тиіс. 
Біз жоғары мектепте инновацияларды сәтті жүргізу үшін тек зерттеу 
дағдылары мен сыни ойлау жеткіліксіз деп санаймыз, білім алушы жаңа білім 
алып, оны игеріп қана қоймай, сонымен бірге жасалған өнімді тауар түріне, 
яғни әлеуметтік және экономикалық әсерге жеткізуі керек. Ол үшін білім 
алушыға белгілі бір экономикалық білім, кәсіпкерлік дағдыларға қабілеттілік 
қажет. Сондықтан, біз өз жұмысымызда кәсіпкерлік көрсеткішті инновациялық 
құзыреттіліктің үшінші құрамдас бөлігі ретінде ұсынамыз, өйткені бұл 
экономиканы қалпына келтіру, өсу, жұмыс орындарын құру, интеграция, 
кедейлікті азайту, сондай-ақ инновация мен бәсекеге қабілеттілік үшін өте 
маңызды дағды деп санаймыз. 
Қазіргі кезде үкімет деңгейінде де кеңінен талқыланатын басым 
бағыттардың бірі – жастар кәсіпкерлігі тақырыбы. Қазақстан Республикасының 
Президенті Қ.-Ж. Токаев қазіргі уақытта жастарға әлеуметтік жүктеме күрт 
артып келе жатқанын, олардың Қазақстанның әлемдік қауымдастықта 
позициясын нығайтудағы және еліміздің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз 
етудегі рөлі артып келе жатқанын бірнеше рет атап өтті. Сондықтан, бүгінгі 
таңда қоғамның бастамашыл, жігерлі, мақсатты, кәсіпкерлік қызметке, 
инновациялық идеяларды жасауға және жүзеге асыруға қабілетті жастарға 
деген сұраныс артып келеді. Педагогикалық қауымдастық өскелең ұрпақтың 
бойына қажетті білімді, қасиеттерді, кәсіпкерлік қызметке дайындықты 
қалыптастырудың 
тетіктерін 
іздеуі 
қажет. 
Жастардың 
кәсіпкерлік 
құзыреттілігін қалыптастырудың мәні мен тетіктерін ғылыми-әдістемелік 
негіздеуде педагогикалық тәжірибе қажет [1]. 
Кәсіпкерлік − осы ғасырдың маңызды және ерекше тақырыптарының бірі. 
Атап айтқанда, университеттерде жұмыс істейтін ғалымдар студенттердің осы 
дағды туралы білімін және болашаққа деген көзқарасын дамытуға айтарлықтай 
мүмкіндік туғызуына жауапты. Кәсіпкерлер-бұл елдің жақсаруы мен дамуына 
қатысты болашақты болжайтын, миссиясы бар және тәуекел ете отырып, ел мен 
қоғамның дамуында ізашар болатын адамдар. Kılıç, R. кәсіпкерлік дағдысы бар 
адамдарды кәсіпкерлікке тарту және кәсіпкерлер санын көбейту қоғамды 
дамыту және тұрақты бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізу үшін маңызды 
екенін атап өтті [158]. 

56 
Роберт Д. Хисрич және Питерс кәсіпкерлікті жаңа сұрақтар қою және 
тәуекелдер мен пайданы болжау процесі ретінде анықтады [159]. 
Yılmaz бен Sümbül зерттеуіне сәйкес, психолог кәсіпкерді «бір нәрсеге 
иелік етуді, қол жеткізуді және тырысуды, сондай-ақ басқалармен күш бөлісуді 
қалайтын жоғары ынталы адам» ретінде анықтайды. 
Яғни, тәуекелді қалай азайтуға болатынын білу, инновацияның жаңа 
көздерін іздеу, шығармашылық құралдарды пайдалану және нарықты үйрену-
бұл әр кәсіпкер иеленуі керек дағдылар [160]. 
21 ғасыр адам өмірінің барлық аспектілерін сипаттайтын ғылым мен 
техниканың жетістіктерімен ерекшеленді, сонымен қатар жаһандық 
бәсекелестік кезі екені сөзсіз. Сондықтан, кәсіпкерлік дағдыларды игеру өте 
маңызды және оны игеру үшін бәсекеге қабілетті адами ресурстар қажет. Ал 
құзыретті және бәсекеге қабілетті адам ресурстарын дайындау, өз кезегінде, 
ерте кезеңнен білім беру арқылы жүзеге асырылады. 
Сонымен, кәсіпкерлік дағды тек қана бизнес жүргізуге бағытталған 
қабілет ретінде қарастырылмауы тиіс, ол жауапты шешімдер қабылдау, оның 
ішінде тәуекел аймағында, жағдайды бақылауда ұстау мүмкіндігі, мақсатқа 
жетуде кедергілерге берілмеу, керісінше оларды жеңуге ұмтылу сияқты, біздің 
ойымызша, болашақ педагог-психологтар үшін жаһандану дәуіріндегі өте қажет 
дағдылар мен қабілеттер жиынтығы. 
Өз зерттеулерімізде эмпатия, өзін-өзі дамыту және шиеленістерді шешу 
сияқты болашақ педагог-психологтар үшін қажетті дағдылар болып табылатын 
үш көрсеткішті толеранттылық құзыретке қажетті негізгі компоненттер 
ретінде бөліп көрсетеміз. 
Педагог-психологтың кәсіби қызметінің ерекшелігі маманнан кәсіби 
қабілеттер мен қатар белгілі бір жеке қасиеттерді талап етеді [161], біздің 
ойымызша, олардың ішіндегі ең маңыздысы − адамдармен қарым-қатынастағы 
эмпатия. Кәсіби қызметінің әртүрлі түрлерінде психологқа эмпатияның тиісті 
элементтері қажет. Егер профилактика және диагностика жүргізу кезінде 
қарым-қатынаста тұлғаны түсіну жеткілікті болса, түзету және кеңес беру 
жұмыстары кезінде көмекке мұқтаж балалар мен ересектерге жанашырлық пен 
нақты көмек көрсету қажет.
Педагогикалық психологияда эмпатия психологтың, мұғалімнің, 
тәрбиешінің жеке қасиеті ретінде қарастырылады, ол балалармен өзара 
әрекеттесу жағдайларында көрініс табады. Эмпатия баланың ішкі әлемін 
түсінуде, оның өміріне эмоционалды тұрғыдан араласуда байқалады. Эмпатия 
мұғалімнің жеке басын моральдық жетілдіру, оның қызметі мен қарым-
қатынасында қалыптасқан тұлғааралық қатынастарды оңтайландыру үшін 
ерекше әлеуметтік-практикалық маңыздылыққа ие [162]. 
Зерттеуші Т.П. Гаврилованың пайымдауынша мұғалімдегі эмпатия 
коммуникативті құзыреттіліктің негізі болып табылады. Мұғалімнің 
эмпатикалық қабілеті оның кәсіби қасиеттеріне, кәсіби шеберлік деңгейіне, 
субъектінің позициясына (мәртебесіне) және көптеген жеке сипаттамаларына 
байланысты. Бей-жай, өзімшіл, талапшыл адамдарда эмпатияның төмен деңгейі 

57 
байқалады. Эмпатияның жоғары деңгейі ашық, жомарт, оптимистік адамдарда 
жиі кездеседі [162, с. 3-170].
Адамдар арасындағы қарым-қатынастағы «жылулықтың» жетіспеушілігі, 
әлеуметтік-экономикалық құрылымның күрт теріс өзгеруі жағдайында адамдар 
жалғыздық пен немқұрайлылық проблемасына тап болады. Осыған байланысты 
эмпатия мәселесі педагог-психологтың кәсіби дайындығы аясында ғана емес, 
сонымен бірге біздің заманымыздың өзекті әлеуметтік-психологиялық 
проблемасыретінде қарастырылады. 
М.Ю. Тюлин педагогикалық іс-әрекеттің стилін оңтайландыру үшін, ең 
алдымен, мұғалімнің кәсіби қызметінің келесі компоненттерін жетілдіру қажет 
деген қорытындыға келді: педагогикалық қызметтің сәттілігін қамтамасыз 
ететін мотивтер, жеке іс-әрекет стилі, оқушыларға деген эмпатия деңгейі, 
психологиялық және кәсіби қасиеттерді өздігінен бағалау [163]. 
Балаларға деген эмпатияны дамыту және тереңдету арқылы мұғалім 
жанжалды жағдайларды шешудің тиімді әдістерін қалыптастыруға ықпал 
етеді [164]. 
Сонымен педагог-психологтың толеранттылық құзыретін дамытуға ықпал 
ететін маңызды адамгершілік қасиеті − адамдармен қарым-қатынастағы 
эмпатия. Эмпатия тұлғааралық қатынастардың тепе-теңдігіне, тұлғаның 
моральдық-адамгершілік өсуіне, психологиялық көмек көрсету кезінде тиімді 
өзара түсіністікке оң әсер етеді. 
Біз, толеранттылық құзыреттілікке қажет келесі көрсеткіш ретінде өзін-

жүктеу/скачать 6.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: