Лекция Педагогикалық технологиядағы жаңартпашылық оқытытудың әдістері мен формалары

Осы тұрғыдан орыс педагог-ғалымы В.М.Полонский жаңашылдықтың нақтылық деңгейін, толықтыру деңгейін, қайта құру деңгейлерін бөліп көрсетеді. Бұлардың алғашқысы – бұрынғы теориялық және практикалық негізді нақтылай түсуге бағытталса, екіншісі – бұрынғының аясын кеңітіп толықтыра түседі, соңғы деңгей – бұрын теория жүзінде болмаған тың жаңалықты педагогикалық өмір тәжірибесіне енгізеді.

Біз осы жаңаның өзін екі типке бөліп қарастырамыз: алғашқысы – «таза жаңа», келесі – «жаңа». Бұл типтердің біріншісі – алғаш рет педагогикалық өмірге еніп, жаңа педагогикалық шындықты орнықтыру үстіндегі құбылыс; екіншісі – педагогикадағы ескі мен жаңаның үйлесімді байланысынан тұратын құрылым болып табылады.

Осы жаңартпашылдықты технологияға, әдіске, білім беру әдістемесіне қатысты:

-жаңартпашылдықты мүлде жаңа технология;

-модернизацияланған (біршама жетілдірілген технология);

-модифицияланған (сәл жетілдірілген технология);

-басқа салаға ауысқан жаңартпашылық технология;

-жаңа салада қолданыла бастаған жаңартпашылық технология ретінде бөліп көрсетеміз.

Осы жаңа енгізілімнің деңгейі төменгі, орта, жоғарғы болып анықталады.

Осылардың бәрі жиылып келіп, еліміздің орта, арнайы және жоғарғы мектебінде білім алып жатқан шәкірттердің бойына бастамашылдық, әріптестік, ұжымдасып еңбек ету, өзара әрекеттесу, бағамдау, коммуникация, логикалық ойлай білу, проблеманы шеше білу, шешім қабылдай білу, ақпаратты ала және қолдана білу, жоспарлай алу, оқи білу, көп мәдениетке бейімділік сияқты дағды, машықтарды қалыптастыруда игі ықпал етеді.

Сонымен, ұлт мектептеріндегі жаңартпашылық білім берудің ерекшеліктері:

-уақыттан оза жұмыс істеу;

-болашаққа деген ашықтық;

-жүйелер арасындағы теңдестірілушіліктің болмауы;

-тұлғанның дамуына бағыт ұстау;

-шығармашылық элементтің міндетті түрде бой көрсетуі;

-өзара қауымдасу, өзара шығармашылық топтасу, өзара қолдау т.б. сияқты әріптестік қарым-қатынас типі болып табылады.

Шығармашылық – жаңа сапаны тудырып, өзінің қайталанбастығымен, ерекшелумен, қоғамдық-тарихи өзгешелігімен ерекшеленетін іс-әрекет түрі [75]. Осы педагогикалық процеске қатысушы шығармашылық тұлға елден ерек түйсік пен қиялға иелік етеді. Шығармашылық іс-әрекеттің мынандай кезеңдерін атап көрсетелік:

а) идеяның тууы;

ә) аталған проблемаға қатысты не тікелей, не жанама түрде білімді жиынтықтау және жаңа білімге қол жеткізу;

б) материалмен саналы және санасыз ырықта жұмыс жасау (анализ, синтез және инсайт);

в) тексеру мен толықтыру.

Сонымен, педагогикадағы жаңартпалықты өмірге әкелу – тек шығармашылық тұлғаларға ғана тән қасиет болып табылады.

Жаңа енгізілімдер процес ретінде уақыт пен кеңістікте белгілі бір жүйелік пен реттілікке негізделіп, өз педагогикалық іс-әрекетін жүзеге асырып отырады [76]. Сондықтан мектептердегі жаңартпашылық процестің кезеңдеріне, заңдылықтарына және принциптеріне тоқталайық.

Мектептердегі жаңартпашылық процестің уақыттық кезеңдері төмендегідей болып келеді:

1-кезең – жаңа ашылым, яғни жаңа идеяның өмірге келуі.

2-кезең – жаңаның ашылуы, яғни үлгінің жасалуы.

3-кезең – жаңаның тәжірибе жүзінде қолданыс табуы.

4-кезең – жаңаның бірте-бірте педагогикалық жүйеге енгізіле бастауы.

5-кезең – жаңаның педагогика саласында кеңінен қолданылуы.

6-кезең – жаңаның қолданыс аясын тартылып, оны басқа жаңа енгізіліммен алмастыру [77].

Қазір еліміздегі ұлттық мектептердегі білім беру процесінде жаңартпашылықтың төмендегідей заңдылықтары мен принциптері орын алып отыр:

А) мектептердегі білім беру процесіндегі жаңартпашылықтың заңдылықтары:

-педагогикалық жаңартпашыл ортаның алдын алуға болмайтын тұрақсыздық заңы;

Ә) білім беру процесіндегі жаңартпашылықтың принциптері:

-Білім беру жүйесінде жаңартпашылықтың ауысымды басқару принципі;

-Процестің жүйесіз жүру механизмінен саналы басқаруға өту принципі;

-Ақпараттық, материалдық-техникалық және маманмен қамтам-асыз ету принципі;

-Процестің қайтымды немесе қайтымсыздығын болжау принципі;

-Жаңартпашылық процестердің тұрақтылығын күшейту принципі;

-Білім берудегі жаңа енгізілімдердің дамуын жеделдету принципі.

Бұл арада үнемі көңіл қойып, есте ұстайтын мәселе - мектеп ұстазының жаңартпашылық мәдениеті. Өйткені, жаңартпашыл педагогикалық көзқарас негізінде мектептің ұстаздары бұрынғы «мұғалім – қамқоршыдан» жаңа жағдайдағы «мұғалім – менеджерге» өтуге тиіс [14]. Осылай еткен жағдайда мектептің оқу процесін әміршілдіктен демократияландыруға көшіре аламыз. Сонда мұғалім оқушылардың өзара қарым-қатынасын басқара отырып, білім берудегі жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау қызметтерін атқарады. Жаңартпашыл мектептің мұғалім-менеджері кәсіби басқарушы, талдаушы эксперт, жаңашыл кәсіби маман бола білуі керек [30].

Жаңартпашылық мектепте жұмыс істейтін ұстаздар жаңартпашылық қызметтің төрт деңгейіне ие болуы мүмкін:

• 
  бағыныңқылық деңгейі – жаңартпашылыққа орнықсыз қатынастағы ұстаздарда кездеседі. Білімі мен қабілетін жаңартпашылыққа жұмсау – бұндай ұстаздың бойында байқалмайды. Оның педагогтық іс-әрекеті қалыптасқан жүйемен ғана іске асып, шығармашылық белсенділік бой көрсетпейді. Жаңартпашылықты тек әлеуметтік ортаның қысымымен ғана меңгереді.
  
• 
  басқаны қайталаушылық деңгейі – жаңартпашылыққа біршама тұрақты қатынаста болып, жаңашыл ұстаздармен байланыс жасауға тырысатын ұстаздарда кездеседі. Бұндай педагогтардың шығармашылық белсенділігі әлсіз болып , көбінесе өзгенің істегені қайталап отырғанымен, өзіннің ұстаздық қаблетін жетілдіре түсудің қажеттілігін саналықпен ұғынына біледі.
  
• 
  эвристикалық деңгейі – жаңа енгізілімдердің амал-тәсілдері мен жолдарын мақсатты түрде пайымдап ұғына білетін ұстаздарда кезігеді. Осы деңгейге жататын ұстаздар тобы тынымсыз іздену арқылы өзі үшін педагогикалық жаңалықты үнемі іздеп-тауып отырады.
  
• 
  креативтік деңгейі – ұстаздар табиғатындағы шығармашылық белсенділік пен жаңартпашылық іс-әрекеттің жоғарғы деңгейі. Бұндай ұстаздар тобы мектептерде өте сирек кездеседі.
  

«Мұғалім – қамқоршы» мен «мұғалім – менеджер» ұстанымдарының салыстырмалы кестесі

жаңартпашылықтың процесіннің при-нциптері:

білім беру жүйесі жағдайындағы жаңартпашылық ауысымды басқару принципі;бейберекет өрістеуден сана-лы басқаруға өту принципі; ақпарат-тық, материалдық-техникалық және

маманмен қамтамасыз ету принци-пі;қалпына келу немесе қалпына келмеу процестерін болжау принципі; жаңартпашылық процестердің тұрақ-тылығын күшейту принципі;

білім берудегі жаңа енгізілімдердің даму процесін жеделдету принципі.

;

10-сурет.

Ұлттық мектепте жасалынатын жаңашылдық жобалары мынандай үш кезеңдерге бөлінеді:

1.Жаңашылдықты дүиеге әкелу кезеңі.

• 
  Оған жасалынатын өзгертулердің қажеттілігін анықтау;
  
• 
  Ақпарат жинау мен жағдайды талдау;
  
• 
  Жаңашылдықты жобалау және мазмұнын сипаттау;
  

2.Жаңашылдықты игеру кезеңі.

• 
  Жаңашылдықты енгізу туралы шешім қабылдау – идея, концепция, технологияларға, материалды өңдеуге, жаңа енгізілімді шұғыл қолдануға, алғашқы нәтижелерді бағалауға педагогикалық мониторинг жасау.
  

3.Жаңашылдықты енгізу кезеңі.

• 
  Жаңашылдықты кең көлемде іс-тәжірибеге енгізу, оны насихаттауды – ашық сабақтарда, бейнетүсірілім мен басылым беттерінде көпшілікке таратуды жолға қою.
  

Мектептердегі дәстүрлі білім беру формалары мен әдістері қазіргі қазақ педаогика ғылымында кең көлемде қарастырылған тақырып. Оның қазіргі заманға сай келетін мектептегі білім беру әдістерінің дәстүрлі классификациясы мен критериилері төмендегіше түзіледі.
Критериилердің классификациясы білімдік дерек көзі бойынша;

танымдық іс-әрекет типі бойынша;

дидактикалық мақсаты бойынша;

дидактикалық міндеті бойынша.

Б

Сөздік – дерек көздер: ауызша, жазбаша, электронды сөз.

• 
  Мұғалімнің сөзі: әңгіме, түсіндіру, сұхбат (сократтық, эвристикалық), дискуссия, дәріс т.с.с.
  
• 
  Жазба сөз: оқулықпен жұмыс, кітаппен жұмыс, дидактикалық материалдармен (хэнд-ауттар, үлестірмелер) және т.с.с. жұмыс.
  
• 
  Электронды сөз: электронды оқулықпен жұмыс, ғаламтор жарияланымдарымен жұмыс, веб-сайт ақпараттарымен жұмыс т.с.с.
  

Баспа және электронды дерек көздерімен өздік жұмыс тәсілдері:

-конспектілеу, баяндама жазу, дәйек сөз жазу, аннотация жазу, рецензиялау, формальды-логикалық модельдеу, тезаурус, идея матрицасын құрастыру және т.б.

11-сурет

Сонымен, білім беру әдісі дегеніміз – мектептің белгілі бір оқу жылында алға қойылған мақсаты мен міндетіне қол жеткізуге бағытталған ұстаз бен шәкірттің тәртіпке келтірілген жүйелі үйлескен іс-әрекеті болып табылады. Мектептегі білім берудің екі қыры бар: объективті және субъективті. Алғашқысына – оқу мекемесі өзінің білім беру процесінде таңдап алған нақты бір әдіс түрі жатса, келесісіне – жеке педагогтың мектептің ерекшелігіне орай қолданатын әдістерінің өзгешелігі жатады.

Осы орайда мектепттің ұстаздарына:

-танымдық іс-әрекет типі бойынша;

-дидактикалық мақсат бойынша;

-дидактикалық міндет бойынша И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин [77], К.Попер [78], И.Т. Огородников [29] және т.б. ғалымдардың еңбектері көп көмек береді.

Жоғарыда қайталаушылық пен туындаушылық оқыту әдістерінің кестеге түсірілген шағын сипаттамасын беріп отырмыз (11-сурет).
Танымдық іс-әрекет типі бойынша оқыту әдістерін жіктеу
Оқыту әдістері
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттері бойынша

Түсіндірме-көрнекілік
Қайталаушылық Өзіндік қайталаушылық

Туындаушылық Проблемалық

Зерттеушілік

Енді қазіргі мектептегі білім беру формаларына біршама тоқтала кетейік.

Білім беруді ұйымдастыру формасын мектептегі білім беру әдістері сияқты түрлі критерилер бойынша бала саны мен құрамы жағынан, дидактикалық мақсаты мен міндеттері т.б. жіктеуге болады (12-сурет).

Педагогика тарихында білім беруді ұйымдастырудың алғашқы формасы - дербес білім беру болып табылып, кейін келе, түрлі жастағы, түрлі дайындық деңгейіндегілерді дербес-топтық оқыту белең алды. Қазіргі ұлттық мектеп жағдайында бой көрсетіп жүрген дербес-жұптық, өзара әрекеттестік, бригадалық оқыту, шағын топ сияқты білім беруді ұйымдастыру формаларын арнайы бөліп көрсетуге болады (А. кестесі). Сонымен қатар, қазіргі мектептерде білім беруді ұйымдастырудың жаңартпашылық сипаттағы дәріс-семинар формасын атап кетуге болады.

Білім беру формасы

(сыныптан тыс)

12-сурет
А.кестесі – Білім беру формасының сипаты

Теориялық (дәріс, семинар сабағы, сыныптық реферат, сыныптық

тақырып қорғау)

• 
  Аралас (теория-практикалық сабақ түрлері)
  
• 
  Тәжірибелік (зертханалық-тәжірибелік сабақ, практикум)
  
• 
  Бақылау (коллоквиум, сынақ, емтихан) болып бөлінеді.
  

Дәстүрлі дәрісте мұғалім жетекші рөлге ие болады. Ал қазіргі ұлттық жаңарпашылық мектептегі оқушының дәріс үстіндегі енжарлығын болдырмау үшін дәрістің жаңа түрлері пайда болуда. Атап айтсақ, проблемалық, визуалды, алдын ала ойластырылған қателіктерге құрылған, пресс-конфернеция, екеуара, дискуссия дәріс және т.б болып табылады.

• 
  проблемалық дәріс
  
• 
  кеңес беруші дәріс
  
• 
  пресс-конференция дәріс
  
• 
  екеуара дәріс
  
• 
  сұхбат дәріс
  
• 
  алдын ала ойластырылған қателікке құрылған дәріс
  
• 
  зерттеушілік дәріс
  
• 
  нақты жағдайды талқылауға арналған дәріс
  
• 
  техникалық кері байланыс қолданылатын дәріс
  
• 
  визуалды дәріс