Лекция Педагогикалық технологиядағы жаңартпашылық оқытытудың әдістері мен формалары

Арманшылдың істейтін қадамы – бәрі де мүмкін. Жобалаудың бұл кезеңінде мақсаттың мәнділігіне көңіл бөлу мен шектеулер жасауға жол берілмейді.

Реалистің негізгі қадамы «Арман қалай да болсын жүзеге асады». Жобалаудың бұл кезеңінде шектеулер жасауды ойға алуға жол берілмейді.

Бұл сатыдағы жасалатын қадам мынандай болуы тиіс: егер де проблемалар туындайтын болса ше?

«Қажетті» немесе «жіберіп алғанға» қатысты «Қалай?» сауалын қою.

«Терминкарта» ойыны туралы құнды мәліметті Ресей зерттеушісі Н.А.Мореваның [86] біршама өзгерген ұғымдық-терминологиялық ойындарынан ала аламыз.

Егер оқушылардың жұбы екіден асса, терминкартаны ауыстыру жалғаса береді.

Ойын соңында оқушылар стресс түсіру үшін ойындық жаттығулар жасап, тілге жеңіл балалар өлеңдерін оқиды.

Жаңартпашылық мектептерде ұстаздар басшылыққа алуға тиісті тірек компетенциялардың сипатын [87] жұрт назарына ұсынамыз:

Компетенция	Компетенцияның мазмұны
Әлеуметтік	Өзіне жауапкершілікті ала білу, шешім қабылдап, оның жүзеге асырылуына бел шеше қатысу.
Коммуникативтік	Екі-үш тілде ауызша және жазбаша қарым-қатынас жасай алу, компьютерлік бағдарламалауды меңгеріп, ғаламтормен жұмыс істей алу
Ақпараттық	Ақпараттық ресурстарға қол жеткізу, ақпараттық технологияны меңгеру, алынған ақпараттарға сын көзбен қарау
Арнайы	Сабақ материалын дербес игеруге өзіндік жетілу арқылы қол жеткізу
Когнитивтік	Өзін-өзі жетілдіру мен өз бетімен білімін көтеріп, тұлғалық дамуын үнемі өзгеріске түсіріп отыру

2-терминкарт. Өздік тәрбие
Өздік тәрбие – қалыптасқан сенімі мен идеялына байланысты саналы түрде алға қойған мақсатына сәйкес оқушының өз тұлғасын өзгертуге бағытталған іс-әрекеті болып табылады. Өздік тәрбие тұлғаның белгілі бір даму деңгейін, өзіндік сана-сезімін, өзімен өзгелердің іс-әрекеттерін саналы салыстыра білуге қабілетілікті ұсынады.

Ол үшін өздік тәрбие мынандай амал-тәсілдерді: өздік міндеттеме (өзін жетілдіру үшін мақсат пен міндет қою), өздік есеп беру (өзінің өткен өмір жолына көз жіберу), өзінің іс-әрекеті мен мінез-құлығына пайымдау жасау (табыс пен сәтсіздіктің себебін анықтау), өздік бақылауды (өзінің хал-ахуалы мен мінез-құлқын керексіз салдарлардан қорғаштап отыруды) қолдануды ұсынады.

Өздік тәрбие өздік басқару процесінде жүзеге асырылады [88].

Өзіндік айқындау арқылы мектеп оқушысы өзінің болашақ кәсібі мен өмір жолын таңдай алады.

Өздік тәрбие әдісіне жататыны: өздік таным, өздік сабыр, өздік қозғам.

Өздік танымға жататыны: өздік бақылау, өздік талдау, өздік бағалау, өздік салыстыру.

Өздік сабырға жататыны: өздік сенім, өздік бақылау, өздік бұйрық, өздік сендіру, өздік қуат (рух) беру, өздік ағынан жарылу, өздік мәжбүрлеу.

Өздік қозғамға жататыны: өз орнын табу, өздік қолдау, өздік қолпаш, өздік жаза, өздік шектем.

Өздік бағалау, өздік бақылау, өздік ретттеу, өздік сенім өздік тәрбиенің негізгі амал-тәсілдері болып табылады.
«Тұлғаның қасиеті» ойыны

Мақсаты: белгілі бір мамандық иесі болатын кәсіби маманның бейнесін сомдап, жалпы идеяны туындату.

Оқыту әдісі: ойындық іс-әрекет.

Оқыту формасы: жұптық жұмыс немесе топтық жұмыс.

Ойын ережесі: сынға тыйым, басқа топтың идеясын дамытуға мүмкіндік беру.

Дайындық материалы: қағаз, маркерлер.

Ойынды өткізу технологиясы:

I кезең. Оқушыларға белгілі бір мамандықтың белгісі болып табылатын жануарлардың суретін салып шығуға 7-минуттық тапсырма түрі беріледі. Мысалы: жапалақ – ақылды, сұңқар – көреген т.с.с.

II кезең. Оқушылар белгілі бір топқа ұжымдасып, өздеріне ат тауып қояды. Белгілі бір мамандықтардың тақырып аясын кеңіту үшін жұмыстар атқарады.

III кезең. Ары қарай әр топтың өкілдері өздерінің тобының атқарған жұмыстарымен таныстырады.

Идеяларды бағалау «Қол шапалақтау байқауы» бойынша өтеді.

Ойынның өту барысында не ұнады, не ұнамады?

Ойынның өткізу ережесіне нені қосуға болады?

Кімді ерекше атап көрсетуге болады?

Топтың көш басшысы болып кім саналады?

«Маман бейнесі» жаттығуы

Мақсаты: белгілі бір мамандық иесі болатын кәсіби маманның бейнесін сомдап, жалпы идеяны туындату үшін біріктіре білу, шығармашылық, синтездеу т.б. дағдыларды қалыптастыру.

Дайындық материалы: қағаз, маркерлер.

Оқушыларға ой шабуыл арқылы өздерінің көкейлеріндегі ұнамды мамандықтардың басты сипаттарын жазып шығу ұсынылады. Бұдан кейін әр оқушы өзінің парағына визуалды тұсау кесер жасап образдарды орналас-тырады. Тұсау кесерден кейін олардан ненің ұнап, ненің ұнамағандығы сұра-лады.

1. Оқушыларға белгілі бір математикалық ұғым беріліп, ұғымды бағандап, оның астына 4-5 тірек сөзді жазып келтіру ұсынылады.

2. Олардың ішіндегі бір-екеуінің астын сызып белгілеп қою тапсырылады.

3.Осы белгіленген сөздердің негізінде ұғымға өзінің анықтамасын беру ұсынылады.

4. Тізбек бойынша әр оқушы тірек сөз арқылы алынған анықтамасын оқып шығады.

5. Бәрі болған соң, оқулықтағы классикалық анықтама жазылып, екеуі өзара салыстырылады.

Таратпа материалда математика мұғалімінің бейнесі «Наполеон», «Бақылаушы», «Шыңғысхан» бейнесінде ұсынылады.

Оқушылар өздері алған үш таратпа материалының бірі бойынша ұстаздарының бейнесін сомдайды.

Бағалау ду қол шапалақтау арқылы беріледі.

«Экономикалық»;

«Техникалық»;

«Ақпараттық»;

«Басқарушылық»;

«Әскери» т.с.с. мамандық топтарына бөліп, немесе:

«Сандар»;

«Жиындар»;

«Формулалар» деп пәндік ұғым-түсініктерге бөліп, балаларға таратып беріп, олардың қиялынан туған рөлдерді ойнатуға болады.
11 лекция

Математика сабағындағы сыныптағы психологиялық

ахуалды түзу ойын-жаттығулары

Математика мектептегі ең ауыр, әрі ең жеңіл сабақтардың бірі болып табылады. Басқа сабақтардай емес, дербес өзіндік ойлауға көп көңіл бөлінетіндіктен оқушылардың белсенді және сылбыр қатысқандарының арасында психологиялық байланыс орнату үшін сабақтың өту барысындағы белгілі бір кезеңде балаларды психологиялық жақтан желпіндіріп отырған дұрыс. Төменде пән мұғалімінің сабақтың белгілі бір бөліктерінде қолдануға болатын жаттығуларын ұсынып отырмыз.

Оқушылар бүгінгі сабақ пен бүгінгі күннен нені қалайтынын тірек сөздермен немесе тұтас сөйлем түрінде білдіреді.

Математикадан өткен материалды қайталау сабағында мұғалім әуелі өз оқушыларына мадақтау сөздер айтады. Одан кейін бақылау жұмысы таратылып беріліп, әр оқушы өзінің парталас көршісіне оның бақылау есебін қарап шыға отырып, мақтау сөз айтады.

Оқушылар 3-4 адамнан бастарын шеңбер жасай отырып, мұғалімнің оқулықтан бөліп берген есептерін бірлесе шығарады. Болған соң топтың өкілі мұғалімнің қарауына беріп, ұстаз оларды басқалардың да талқысына салады.

Мақсат: суреттердің көмегімен «осында және қазір» көңіл ауанын таныту.

Оқушыларға «осында және қазір» негізінде А4 қағазына өзінің көңіл ауанының суретін салып шығуға тапсырма беру.

«Ертегілік бейне» жаттығуы.

Оқушылар өздері оқыған, көрген, естіген ертегілерінің желісінде ондағы кейіпкерлерді геометриялық ұғымдарды пайдалана отырып салып шығады.

Қатысушылар шеңберді айналып тұрады.

1. Қатысушылардың бірі әлемге әйгілі иіс сулардың бірінің сауда маркасының атын айтады, келесі осы сауда тауарының геометриялық суретін тақтаға сызып шығады.

2. Кейін осындай тақтадағы суреттер бір-бірлеріне сыйланады.

Мұғалім оқушыларға өткен тақырыптар бойынша белгілі бір ұғымдық сөздерді жазып шығуды тапсырады. Олардың жазып шыққан ұғымдарын жиып алып, парта бойынша таратып береді. Әр партадағы оқушылар 3-5 минут ішінде аталған ұғымды өмірлік жағдаймен байланыстырып, жарнамалауға тиіс.

Алдын ала үшбұрыштар, төртбұрыштар, көпбұрыштар дайындалып қойылады.

Оқушылар шеңберді айналып тұрады. Әр оқушы өзінің қолына тиген фигура түрлері бойынша өзінің теориялық түсінігін айтып береді. Ойын фигуралар шеңберді түгел айналып шыққанда аяқталады.

Оқушылардың математикалық тұсау кесер жаттығулары

«Шапалақ» жаттығуы.

Мақсаты: жаңа тақырып бойынша оқушының өз бетімен есеп шығарып көрсетуі.

Мұғалім жаңа сабақтың формуласы мен мысал есепті тақтаға іліп, әр қатардан екі-үш оқушыдан тақтаға шақырып, түрлі есептерді шығаруға береді. Олар шешіп болған соң, дұрыс болса, қол шапалақтатып, теріс болса, өзінің түзетуін жасайды.

Тақтаға түрлі диаграммалар бар кесте ілініп, оны шаруашылық, өнеркәсіп, техникалық жақтан әлемнің аймақтық орналасуы бойынша пайыздық көрсеткішпен толтырып шығуға тапсырма береді. Оқушылар толтырып болған соң, әлем экономистерінің 2020 жылғы жорамалын оқушыларға оқып беріп, кімдердің математикалық жорамалдау арқылы шындыққа жақын келгенін атап өтеді.

Сабақ ғаламтор орналасқан сыныпта немесе мектеп кітапханасында өткізіледі.

Кітапханашы немесе информатика пәнінің мұғалімі алдын ала математика мен геометрия пәндеріне қатысты сайттарды дайындап қояды.

Оқушылар аталған сайттарға кіріп, алған материалдары негізінде математикалық көрме ұйымдастырады.

Қарастырылатын проблемалардың, қарама-қайшылықтардың, мәселелердің шешімін табу үшін өткізілетін «шығармашылық сабақтың» негізінде блок-кесте түрінде құрастырылған «ҚАЛАЙ?», «НЕЛІКТЕН?», «ЕГЕР ДЕ...» секілді сауалдарға жауап табу жатады.

Мұғалім жаңа материалды игертуде Қалай? Неліктен? деген сауалдарға оқушылары біршама жауап алған соң, пән бойынша шығармашылық жұмысқа кіріседі.

6. Мектептегі белсенді оқыту педагог – ғалымдардың назарынан еш тыс қалған емес. Себебі, жаңартпашылық оқыту өз бойына белсенді оқыту әдістері мен белсенді оқыту формаларын жинақтайды. Ол туралы жоғарыда сөз етілді. Мектептегі белсенді оқытудың ерекшеліктері мен принциптеріне тоқталайық.

Мектептегі белсенді оқытудың ерекшелігі
Педагогикалық технология





Имитациялық емес
-проблемалық дәрістер;

-проблемалық семинарлар;

-тақырыптық дискуссия;

-ой шабуыл;

-дөңгелек үстел;

-педагогикалық ойын жаттығулары;

-тәжірибеден өту

Имитациялық
Ойындық емес -нақты жағдайдың анализі; -имитациялық жаттығулар; -тренинг	Ойындық -рөлдерді ойнау; -іскер ойындар; -оқу ойындары – блиц-ойын, мини-ойын, дербес ойындық сабақтар; -өндірістік ойындар – проблемалық іскер ойындар; - зерттеушілік ойындар - проблемалық іскер ойындар; -ойындарды ұйымдастыру іс-әрекеті -жаңартпашылық ойындар – проблемалық іскер ойындар; -ой түрткі ойындар -ойындық жобалау

Имитациялық емес белсенді топтық оқыту әдісі өзіндегі оқытылатын процесте немесе іс-әрекетте модульдің болмауымен ерекшеленеді. Білім беруші мен білім алушы арасындағы қарқынды тура және кері байланыстың болуы оның белсенді оқыту формасы екендігін танытады.

Имитациялық белсенді топтық оқыту әдісі – кәсіби іс-әрекетке еліктеуімен сипатталады. Оны ойындық және ойындық емес деп екіге бөледі.

Белсенді білім берудің ерекшелігі мынада:

• 
  білім алушының еркіне қарамай, белсенді ойлауға мәжбүрлеу;
  

• 
  білім алушы мен білім берушінің белсенділіктері үйлеседі;
  
• 
  мотивациялық, эмоционалдық, шығармашылық деңгейлерінің артуы.
  
• 
  оқушы мен мұғалім арасындағы қарқынды тура және кері байланыстың
  

кәсіби, интеллектуалдық бағытқа бағдар ұстанулары.

Сонымен, жаңарпашылық мектептің мұғалімі имитациялық, имитациялық емес белсенді топтық оқыту әдісіне сүйене отырып, білім беру сапасын барынша арттырады [90-93].

«Өз өткеніңнің тұтқыны болма» деген Гросстың педагогикалық қанатты сөзін басшылыққа ала отырып, белсенді оқытудың теориялық негізі туралы кеңінен сөз ететін боламыз. «Белсенді оқыту әдістері оқу процесін кәсіби біліктілікке тақата түседі» деген неміс педагог ғалымы Гросстың сөзімен біржолата келісе отырып, ТМД бойынша аталған әдіс түрінің қолданыла бастауына қысқаша шолу жасайық (57-сурет).

Біз кеңестік білім беру дәуіріндегі ортақ тарихымыз бен тәжірибелерді сызып тастай алмаймыз. Белсенді оқыту әдісі туралы А.М.Смолкин [94], В.В.Краевский [95], Л.В.Наумов [96], П.Г.Щедровицкий [97], А.А. Вербицкий [98], Ю.С.Арутюнов [99], Д.В.Татьяченко., С.Г.Воронщиков [100], Р. Г.Грэм., К.Ф.Грей [101] сияқты ғалымдардың айтқаны әлі өз мәнін жойған жоқ. Іскер ойын туралы сөз 1974 жылдың желтоқсанында алғаш рет ауызға алынып, педагогикалық іс-тәжірибеде қолданылуына жол ашылды.. Араға жылдар салып, әуелі Киев қаласында [102], кейін Челябинск қаласында [103] белсенді оқыту әдісіне арналған түрлі педагогикалық жиындар өтіп, іс-тәжірибелік және теориялық жинақтар шығарылды.











57-сурет.

Өз бастауын мұхиттың арғы жағындағы АҚШ-тан алатын іскер ойындар өткен ғасырдың 40 жылдарынан бастап, «Business game», яғни іскер ойындар негізінен менеджмент саласында, жоғарғы оқу орындарында алғаш рет Гарвард университетінде педагогикалық өмір салтына енді. Жоғарыда аталған мәселер 70 жылдардан бастап, КСРО-ның бар жерінде қолдау тауып кетпесе де, жаңашыл кеңес орыс педагогтары: «Құжат» [104], «Конференция» [105], «Озық тәжірибелер эстафетасын» [77], «Көрме» [106], іскер ойындар мен нақты жағдай [107], Блиц-ойындар [108], «Аргументтер мен контраргументтер» [100], «Ой шабуыл» [109] сияқты белсенді оқыту әдістерінің алғашқы педагогикалық қарлығаштарын өмірге әкелді. Осылардың ішінде жақсы аңғарылғаны дәріс сабақтардың белсенді оқыту әдістерінде қолдануға оңтайлы екендігі. Арнайы құрылған «Іскер ойындар мен белсенді оқыту әдістерінің 2-ші мектебіндегі» оқыту әдісі туралы

Н. Борисова өзінің педагогикалық тұжырымын өмірге әкелді.



58-сурет.

58-суретте белсенді оқыту әдісі терминіне тек анықтама ғана беріліп отыр. Белсенді оқыту әдісі кейде оқытудың белсенді әдісі деп те аталады. Енді төменде классификациялық кестені назарларыңызға ұсынамыз (59-сурет).

59-сурет.

Белсенді оқыту әдісінің түп бастауы 1930 жылдардың басында Ленинград қаласының мұғалимасы Мария Мироновна Бирштейннен басталды. Аталған ұстаздың жаңашылдығын түсінгісі келмеген қызыл коммунисттер кеңес педагогикасына жат әдіс деп санап, Бирштейнді 19 жылға Сібірге жер аударды. Бірақ бұндай әділетсіздікке мойымаған еврей әйелі айдаудан қайтып келген соң да бастаған ісін аяғына дейін жеткізіп, өз ойының дұрыстығын кеңестік педагогика саласында дәледеп берді.

60-сурет.

Енді ТМД педагогикасында қолданылып жүрген осы үш әдістің өзара байланысына көз жіберелік (60-сурет).

Педагогика әлеміне кең тараған осы әдістер туралы бұдан былай жұртты толғантқан ой-пікірлерге байланысты өз ойымызды кеңінен беріп отыратын боламыз.

Төмендегі 61-суретте белсенді оқыту әдісінің негізгі міндетін көрсетілген.

61-сурет.

Келесі кестеге көз жіберетін болсақ, осы әдістердің арасындағы ортақтыққа көз жеткіземіз. (62-сурет).

Белсенді оқыту әдісі өзінің оқу процесіндегі дәстүрден тыс технологиясымен ерекшеленеді:

• 
  ойлау белсенділігін арттырады және белсенділік ұзаққа сақталады, оқу мазмұндық, эмоциялық шешімді сақтау бойынша дербес шығармашылық шешім қабылдауға мәжбүрлейді;
  
• 
  әріптестік қарым-қатынасты дамытады;
  
• 
  ақпараттың берілу көлемін арттыру арқылы емес, оның тереңдігі мен жылдам өңделуі негізінде білім берудің нәтижелігін арттырады;
  
• 
  білім мен тәлімнің берілуінің тұрақты жоғарғы нәтижелілігін қамтамасыз етеді.
  

62-сурет.

Біз санамалаған әрбір әдістің ТМД білім кеңістігінде қолданылуы мына кестеде көрсетілген.