Мемлекеттік бағдарламасы
Қытай деректеріндегі түркілік әдебиеттің белгілері
жүктеу/скачать 0.97 Mb.
|
| Қытай деректеріндегі түркілік әдебиеттің белгілері
Түркі тілдес халықтардың тарихы мен мәдениеті туралы бізге жеткен деректер б.д.д. III ғасырдан басталады. Сақ, ғүн, үйсін, қаңлы дәуірінің мәдениеті рухани қазыналарымыздың бастау көздері. Ерте дәуірдегі әдеби мұралардың көбі ғасырлар қойнауында қалып, ұмыт болғандықтан, олардың жазба нұсқалары өте аз, бірқатар құнды жазбалар бүгінге жеткен жоқ. Сондықтан, төл тілімізде сақталмаған ілкі жәдігерлерімізді басқа ұлттардың жазба ескерткіштері мен деректерінен табуға болады. Грек, парсы, қытай жылнамаларында ертеде өмір сүрген тайпалардың тарихы, мәдениеті жайында жазбаша мәліметтер коптеп кездеседі. Қазіргі Қазақстан, Орта Азия өңірлерін мекендеген халықтар мен Қытай империясы арасындағы қарым-қатынас б.д.д. III ғасырда басталған. Көрші мемлекеттермен саяси, экономикалық байланыстар, сонымен бірге мәдениет пен өнерде де қатынастар орнатылғаны туралы мәліметтерді көне қытай жазбаларынан көптеп кездестіруге болады. Батыс өңір деп қазіргі Шыңжаң аймағы, Қазақстан жері мен Орта Азия даласын атаған. Қытай мемлекетімен тығыз әрі ұзақ достық қатынас орнатқандар сол жерлерді мекендеген түркі тайпалары болатын. Қытай императорлары Іле алқабы мен Жетісу өңіріндегі және Оңтүстік Қазақстандағы түркілерді, арыстандай айбатты сарбаздары бар ғұн, сақ мемлекеттерін бағындыруға, одақтас жасауға тырысты. Олардың территориясы арқылы Батысқа жолашу мақсатын іске асыру үшін қоян-қолтық араласты**.Міне, осындайодақтасіздегенқытайбасшылары Орта ⁴⁸Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва, 1961, стр.76. 43 АзияныңБатысаудандарынаб.з.д. 138 жылы Чжан Цянь бастағанелшілікжібереді. Елшініңеңбастыміндеті – өзелінкөршімемлекеттерментаныстыруеді. Еліне он екіжылданкейіноралған дипломат әрісаяхатшыБатысөңірхалықтарыжайында, олардыңбайлықтарытуралыалғашретдеректержинапәкеледі. Ерекшеайтакететінжайт, солжердімекендегенхалықтардыңҚытайменсаудабайланысынорнатуғақұлшыныстарының бар екеніжайлытыңәрінақтымәліметтер келтіреді49. В.Бартольдөзеңбегінде Чжан Цянь БатысТүркістанғаб.д.д. 138 жылыкеліп, онда 126 жылғадейінболғанытуралыайтады30.Соныменб.д.д. кезеңдежазылғанәдеби-мәдениескерткіштерментереңтанысуүшінсақ, ғұн, үйсіндердіңтарихыментереңтанысу керек. Б.д.д. II мыңжылдықта Хуанхэ өзенібойындапайдаболғанқытаймәдениетіжоғарыдәрежедедамып, солдәуірдеөмірсүргенкөршімемлекеттергеөзәсерінтигізді. Хань дәуірі(б.д.д. 206 ж. - б.д. 220 ж.) кезіндемықтыорталықтанғанимперияғаайналғанҚытайежелгіірімемлекеттердіңбірісаналды. ЖапонөзеніненПамиргедейінжәнендіқытайжарты аралынанМоңғолиядаласыныңорталығынадейінсозылыпжатқанҚытайдыңкөршітайпаларжәнебасқа да халықтарменмәдени-саудабайланыстарыкеңіненқанатжайды. Хань әулетібилегентүстаоларсолтүстікжәнесолтүстікбатыстасақ, ғүн, үйсінтайпаларыменшектескен. Мәдениетідамығанимперияныңтүркіхалықтарыменқарым-қатынасорнатпауы, оғанәсеретпеуімүмкінемеседі. Басқатайпаларменарадағысоғыстарғақарамай, оларҚытаймемлекетіменжақсықатынасорнатты. Сонаусақ, ғүндәуіріненбастауалатынҚытайменарадағықарым-қатынаскөбінеқайшылықтаболса да, бертінкелетарихиаренағаүйсіндершыққантүстабіршамажақсарды. Археологиялыққазбажұмыстарынәтижесіндеғұн, үйсінтайпаларыныңҚытайдыңмәденижетістіктеріменжақсытанысболғаны, шеберлердіңжоғарысапалыбүйымдарынпайдаланғандарыбелгіліболды. Мысалы, Ноин-Улдағы(СолтүстікМоңғолия) белгісізғүнқабірінқазғандакөпмөлшердегіқытайжібегі, лактанжасалғанзаттар, сыртындақытайшажазуы бар ағаштостағантабылғанынА.Бернштамөзеңбегіндеайтады. Соныменқатар, Джиды өзенініңжағалауындағыДерестуйқабірінқазғандажібекқалдықтары, ⁴⁹Думан А. Предисловие// Сыма Цянь. Избранное. Москва, 1956, стр.5. ⁵⁰Бартольд В.В. Сочинения. Т.3. сстр.32. 44 СолтүстікҚытайдақолданатынқолатоға, ақшалартабылған.Олардыңқорғандарынантабылғанқытайзаттарыкөшпеліхалыққақалайжетті? Қытайлар мен көшпелітайпаларарасындағыбайланыстардыорнатудаелшілердіңаларорныерекше. "Елдестірмек - елшіден, жауластырмақ - жаушыдан"дегендей, қытайөкілітүркідаласынадипломатиялықкеліссөздербарғандасыйлықтарапарған: "ИмператорУ-ди таққаотырғансоң Чжан Цяньға алтын мен қымбатбағалызаттардытиепаттануғабүйрық берді"52. Қымбатбағалызаттарретіндежібекматалар, қытайжібегінентігілгенкиімдер, әшекейбұйымдарсыйлайды. Міне, қытайжібегі мен әшекейбұйымдарыныңтүркідаласынакелуініңбіржолы осы болса, ендібірі - саудаеді. СымаЦяньның"Ши Цзи" ("Тарихижазбалар") еңбегіндешекарамаңындатауарайырбастайтынарнайыбазарларболғаны айтылады33.Қытайлар базарға бидай, түз, қолөнер бұйымдары, маталар әкелсе, көшпелі халықтар оларды малға айырбастаған. Көшіп-қонып өмір сүрген сақ, ғүн, үйсін тайпаларыныңбелгілі бір тұрақты жерлері болмаған соң қалалар аз салынған. Хань империясымен байланыс орнатылған кезденбастап, түркі даласында бірқатар өзгерістер байқала бастады. Көшпелі тайпалар қытайлардан қолөнер бүйымдарынжасауды, құрылыс салу тәжірибелерін үйренді. Мәселен, үйсін күнбиіне ұзатылған қытай ханшасы өзімен бірге қытайшеберлерін әкеліп, өзіне сарай соқтырған: "Ханша сол елге келіп, тыныш өмір сүру үшін өзіне сарай салдырған". Шындығында, ғұндар жекелеген отырықшы елді мекендердісалуда Қытайдың қолөнері мен құрылыс салудағы істерін бірте-бірте игерді. Монғолияда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған бірқатар қалалардығүн шеберлерінің салғанын аңғаруға болады. Сақ, ғүн, үйсін мәдениетінің тарихында алатын орныбөлек Қытай мемлекетіне де көрші мемлекеттердің әсері болған. Екі ел арасындағы байланыс барысында қытайларсақтардан атқа мінуді үйренді. Сонымен қатар, С.Васильев өззерттеуінде Қытай империясының армияны қайта құруындакөрші тайпалардың ықпалы болғанын айтады. Жаяуәскер ⁵¹Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов. Л., 1951, стр.38-39, 50. ⁵²Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва, 1961, стр.75. ⁵³Сыма Цянь. Ши Цзи. Гл.110, стр 10. ⁵⁴Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва, 1961, с,78. 45 жәнесоғысарбасынауырқаруланғанаттыәскерменауыстырған. Аттыәскеркиімін де қытайларғүндарданалғандегентұжырымжасайды. Бұрынғыұзын сырт киіморнынакеңшалбар, бас киім, тоғалыбелдік, қысқақонышетіккиюді үйренген55Бірқатарзерттеулерсақтардыңбейнелеуөнерініңқытайөнерініңдамуынатигізгенәсері аз болмағанынкөрсетеді.Міне, б.д.д. уақытта өмір сүрген тайпалардың мәдениетінің басқа елдермен үштасқан ортақ түстары бар екені даусыз. "Ұлы Жібек жолы" Қытайдың Орта Азия халықтарымен сауда байланысын дамытуда үлкен роль атқарған. Айтакететін бір жәйт, бұл жол арқылы тек сауда ғана емес, сонымен бірге Хань дәуіріндегі ғылым мен мәдениеттің маңызды жетістіктерімен алмасуы да жүрген. Көршімемлекеттерге кеткен елшілер көп уақыт сол елдермен бітеқайнаса өмір сүріп, олардың әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен танысқан. Өндірістегі тәжірибелері мен ғылыми, мәденижетістіктерін игереді: "Хань империясы мен Орта Азия халықтары арасындағы жүйелі түрде зат айырбастау басталған күннен Қытайдың Орта Азия халықтарына саяси, мәдени және экономикалық әсері күшейе түсті"36 "Ұлы Жібек жолы" арқылы Қытайдан Орта Азияға, одан әрі Батысқа әр түрлі бұйымдар жеткізілді. Жібек жолыныңсауда байланысында ғана емес, Қытайға буддизм дінінтаратуда үлкен қызмет атқарғаны да назар аударарлық жәйт: "Қытайға, қытай мәдениетіне басқа халықтардың, әсіресе, Орта Азия мәдениетінің элементтері бірте-бірте ене бастады…Хань империясы кезінде Орта Азиядан Қытайға ндістандапайда болған буддизмнің кіргенін айтсақ жеткілікті болар"57. Ал, Васильев өз мақаласында ндістанда пайда болған жаңа дін - буддизм Шығыс Түркістанға (Хатон) б.д.д. III ғасырда кірген деген пікір айтады8. "Ұлы Жібек жолы" бойындағы мәдени байланыс сол кездегі өнердің дамуында өз өрнегін қалдырды. Хань елімен Батыс өңір арасында музыка, бейнелеу, цирк өнерлері ⁵⁵Васильев .Л.С. Культурные и торговые связи ханьского Китая снародами Центральной и Средней Азии //История мировой культуры. 1958.№5. стр.43.⁵⁶Думан А. Предисловие // Сыма Цянь. Избранное. Москва, 1956, с.5. ⁵⁷Историявсемирнойлитературы.I-том.М; 1983. стр. 190.⁵⁸Васильев С.В. Культурные и торговые связи ханьского Китая с народамиЦентральной и Средней Азии // История мировой литературы. 1958. № 5.стр. 51... 46
62 күйіналып қайтады"62, - депжазады.Хань әулеті билеген тұста мәдениеті жоғары дамыған Қытай империясы жеті музыка өнерінің бірі етіп Қаңлы өнерін таңдап алады. Бүл Алтай дәуірінде түркі тайпаларымәдениетінің қаншалықты дамығанын айғақтайды.Үйсін қыздарына үйленген қытай императорларыҚаңлының мың бүралған бишілерін тамашалап, жезтаңдайәншілерін тыңдаған. Бұл - олардыңқаңлыеліне, оның ⁵⁹Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизаций. М.Л.,1948,⁶⁰Васильев С.В. Культурные и торговые связи ханьского Китая с народамиЦентральной и Средней Азии // История мировой культуры. 1958. №5.стр. 51. ⁶¹Мұқамедханұлы Н. Қаңлымемлекетіжәнеоныңмәдениеті // Жұлдыз2000, №7, 147-6.⁶²Сейдімбек А. Қазақтыңкүйөнері. Алматы: Күлтегін, 2001К 47 өнерінедегенерекшеілтипаттыңбелгісіеді. Биші бикеш ойқастап, Оңға-солға бой тастап, Жауған қардай қалықтап, Құйындай құйғып шарықтап, Мүдіруді білмеген, Бұрала толқып билеген Келіпті бикеш қаңлыдан Алты айшылық арыдан. Жарыса зырлап күймемен, Көңілі толқып күйменен. Бидің биік сарасы, Әлемде жоқ бағасы. Қол жеткісіз асылға Әр кімнің бар таласы. Алқа-қотан айналды Жұрттың төре-қарасыб3, - деп, әр түрлі қимылдарымен талайды таң қалдырған биші қызды Қытайдың классик ақыны Бей Жүий өлең жолдарына қосқан. Н.Мұхаметқанұлы және М.Қани да бүл шумақтарды қытай деректеріне сүйене отырып аударып берген. Хань патшалығы кезінде императорларды ауыздығымен алысып, жер тарпып тұратын шабандоз түлпарлар таң қалдырған. Үйсін жүйріктеріне қатты қызыққан патшалароны қытай ханшаларына айырбастаған.Талайдың арманы болған сақ, ғұн, үйсін тұлпарларын көршілер өте жоғары бағалап, оларды сарайларында үстауға бар күш-жігерлерін салады. Император У-Ди жүйрік тұлпарларды сарайына алу үшін арнайы елшілік жіберіп, қымбат бағалы сыйлық ретінде 1000 алтын теңге және тазаалтыннан құйылған аттың кескінін сыйлаған. Хань елініңақындары сақ, ғүн, үйсін арғымақтарына арнап өлең жазған: "үйсін елі, оның тұлпарлары, оған ұзатылған бикештердің тағдыры туралы Хань елінің қалам тербемеген ақындары некен-саяқ. Хан У-Ди патша болып, үйсін түлпарларынжырлаған. ⁶³Қазақтың көне тарихы /Дайындаған М.Қани/. Алматы: Жалын, 1993. 95-б. ⁶⁴Сәнік 3. Тарих тұнығы тереңде // Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. А: ҚазҰУ, 2001, 26-б. 48 Түлпарларкелдіағылып, Шөлдаладаншабылып. Сонауқиырбатыстан, Жатқанжаттарбағынып… Тұлғасыхасбарыстайтымайбатты, Сайтандайсыпсыңдағанжел аяқты, Келдітүлпар, ашылдыесікайқара ТегістелдіасқақтұрғанБайқара. /"йсінтуралызерттеу", 14-17 б.б./ 3.Сәнік аударғанбұлөлеңжолдарындажүйріктұлпарлардыбарысқатеңеп, айбаттылығынкөрсетеді. "Жүрісіжылдамсайтандай" депбейнелісөзбенбедерлейсуреттейді.Хань патшалығы Батыс өңір халықтарымен достық қарым- қатынас орнату үшін ханшаларын үйсін күнбилеріне беріп, сыйлықтар үсынған. Достықтың белгісі ретінде үйсін күнбиіимператорға көп түлпарлар беріп, онымен қүдаласады. Еңалғаш Цзянду-ван Цзянның қызы Си-цзюнды келін етіпалғанда, Хань патшалығының астанасы Чаң-ан қаласында үзату салтанатына арналып үлкен той жасалады. Қызметкер,нөкер, күтушілері болып жүздеген адамдар онымен біргеүйсін еліне келеді. Қытай елінен б.д.д. 108 жылы келгенжас келінге тілі, мәдениеті бөлек үйсін халқына сіңіп кету оңайға түспейді. Күйеуімен жылына бір рет кездескен Си-цзюн (Шижун) тірі жесір болып, күндерін өткізе береді.Жергілікті адамдардың не тілін білмейді, не әдет-ғұрып,салт-дәстүріне көндіге алмайды. Сағыныштан сарғайғанханша қайғысын жыр жолдарына қосып, өлең шығарған65.Алыстағы ел-жұртына басына түскен қиыншылықтарын айтып, зарланады: Мені үзатты әлемнің бір жағына, Алыстағы жат елге - үйсін ханына Дөңгелек үй, туырлық там орнына, Ет жеп, айран ішеді ас-суына Туған жерді сағынып , сарғаямын, Аққу құс боп қайтсам деп ауылымаб6 Шижун ханша ежелгі түркілердің өмірін екі жол өлеңге толық сипаттап, сыйғыза білген. Олардыңқытайларсекілді ⁶⁵Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва, 1961, стр.78. ⁶⁶Бичурин Н.Я. Собрание сведения о народах обитавщих в Средней Азии древние времена. Алматы: Жалын, 1998. стр.198. 49 сарайдаемес, дөңгелекүйдетұратыны, ал тамақтан текқанаетжеп, сусынорнынақымызішетініжасханшанытаңқалдырады. Басқатілдесөйлейтінхалықпентүсінісеалмайәбденішқұсаболған ханша ата-анасыныңалыстағыжат елге,дүниеніңбасқажағынажібергенінеқаттықапаланады. Бұлшумақтарданоныңкіндікқанытамғантуғанжерінедегенсағынышынкөругеболады. Қаттысағынғанысондайтіптіқұсқаайналып, еліме тез жетсемекендепармандайды. үйсінкүнбиініңәйеліШижунныңшығарғанбұлөлеңіқазақтыңсалт-дәстүріндегікөрісужырынамеңзескеледі. Жат жерге ұзатылғанқыздаржылөткенсоңтөркіндепкелгендежеріне, еліне, ата-анасынадегенсағынышынөлеңгеқосыпжеткізген.Көшпелі халықтардың тұрмыс-тіршілігінде ең қолайлы тұрақ - киіз үй болып саналған. Оның жайлылығын жырға қосқан ақындар да бар. Л.Гумилев "Көне түріктер" кітабында қытай ақыны Бо Цзюйдың киіз үйді суреттеуге арналған тамаша бір өлеңін берген. Керегесін үйеңкіден қашаған Неде болса, бір керемет жасаған. Солтүстіктің апанындай көрікті - Көкшіл орда көк шалғынға қоныпты. Көккүмбездейкөкаспанменталасып, Оңтүстіккеқалыптыөзіжарасып. Қаншасоқсын, шайқалмайдыдауылға, Қаншатөксінмыңқстпейдіжауынға. Қуыс та жоқ, бұрыш та жоқ, бірақ та, Кіргендейсіңжүпариісжүмаққа… Көпсарайғаөрнексалыптастаған Көкордамдыөлсем - айырбастаман67, - деп, ақынтүркілердіңтұратынмекені - киізүйдіосылайшажырлайды. Ол үйеңкіденжасалғандөңгелеккерегеніөтемықты, ыңғайлы, көреркөзгекөріктіетіпсуреттеген. "Менөзімніңшатырымды хан сарайынаайырбастамаймын" дегенпікірінөзөлеңінеарқауетіп, оны үйдіңмаңдайшасынаойыпжазғандейді. Ақынкиізүйдіжарқырағанкөгілдіртүспенсипаттап, жүпариістіжұмаққатеңейді. Көркемтіл, бейнелісөзбенжазылғанжыршумақтарынантүркілердіңөзмекенінөтеқадіртүтқаныайқынаңғарылады.Б.д.д. жылдардан бізге жеткен мәдени, әдеби мұралар ⁶⁷Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы: Білім, 1994, 70-б. 50 жоқтың қасы. Көлемі шағын өлең жолдарынан басқа ешқандай ескерткіштер жоқ. Хань патщалығы билеген түста Қытайда ғылым, мәдениет біраз деңгейге көтеріліп, оқу орындары құрылғаны жайлы деректер бар: "Б.з.д. 136 жылы, яғни У-дидің елді басқаруынан кейін 4 жыл өткен соң Қытайда бірінші жоғарғы мектеп саналатын "университет" (Тайсюе), докторлар (боши) басқаратын бес кафедра ұйымдастыру туралы шешім шықты"66 Мүндай оқу орындар аясында дамыған әдеби, мәдени мүралардың өрісі кеңейіп, корші мемлекеттерге тигізген ықпалы болуы мүмкін. Алайда, қүнды ескерткіштер бар болғанымен де бізге жетпей жоғалып кеткен, беймәлім, оның әлі зерттеуді қажет ететін тұстары көп. Көне дәуірлерден қалған жәдігерлер қазіргі әдебиеттану саласының толыса түсуіне айтарлықтай үлес қосады. сақ, ғүн, үйсін тайпаларының әдеби мұраларынтарихи ескерткіштерден ғана табуға болады69. Әйтседе, ежелгіүркі халықтарының бұтағы саналатын қазақ халқыныңрухани өмірі көне дәуірлердің өзінде өсіп-өркендеп, қанатын кең жайған. Оның өзіне тән материалдық және рухани мәденисті бар екені шындық. Академик Ә.Марғұлан қазақ мәдениетінің қайнар көзі сонау көне дәуірінде жатқаны жайлы мынадай пікір айтады: "Сахарада айтылған эпос- жырлардың өркендеп тарауы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы дәуірінен басталады. Бұл елдердің қауым қүрған кезеңі біздің жыл санауымыздан бұрынғы ғасыр. ғүн, үйсін, қаңлылар қазақ тайпаларының ең ескісінен саналады және олардың тарихи іргесін құрайды"7 Бір айта кететін жайт; қадым заманда өмір сүрген тайпалардың асыл қазынасы, рухани байлығы – әдеби мұралар жайында жазылған зерттеулер жеткіліксіз. Дегенмен де сол уақытта пайда болған төрт-бес жолдық өлең болса да бүгіндері ешқандай маңызын жойған жоқ. Керісінше, қазақтың батырлық, тарихи жырларынан, ақын-жыраулардың толғауларынан жалғасын тапты. Өткен кезеңнің асыл мұралары бүгінгі әдебиеттегі көркем шығармалардың қайнар көзі болып есептеледі. Алайда, ежелгі дәуір әдебиетінің ауқымын жалғыз жазба мұралар мен тарихи ескерткіштерден ғана іздеу аңғалдық болар еді. Өйткені, біздің заманымызға дейінгі баршаәлем халықтарының әдебиетінің басты қайнар көзі - ауыз ⁶⁸История мировой литературы. Москва, 1983. стр. 190. ⁶⁹Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы, 2001. стр. 27. ⁷⁰Марғұлан Ә. Еңескідәуірдегіхалықаңыздары // Жұлдыз, 1983. №5.170-б. 51 әдебиеті, әсіресефольклорлықшығармаларболған. "Уистоков китайской литературы, равно как и других литературмира, лежит устное народноетворчество. В эпоху отсутствияписьменности оно воплощало в себе весь коллективный опытнарода". Немесе: "Однако литература как индивидуальноеписьменное творчество возникла не сразу. По сути делаона складывалась в течение всего древнего периода и всеэто время в какой-то мере сохраняла черты, свойственныефольклору: Устный характер, синкретизм и коллективность 7 творчества"71, - депжазғансинологтыңпікірінентәжірибелізерттеушініңсалмақтыойыноқимыз. Ғалымныңкелтіргендеректерінеқарағанда, халықшығармашылығыныңүлгілерінертедәуірдегітарихшылар, қайраткерлер, әсіресефилософтармен шешендерөзмақсаттарынашеберпайдаланған. Мәселен,қытайхалқыныңұлы философы Конфуций ( 551-479 ) қытайтілінде "син" - образ, бейнедегенмағынаныбілдіргең.Мұның өзі көне түркі тіліндегі "сын" - сипат, кескін, бейне ұғымдарына барынша жақын тұрғанын аңғарамыз. Әрине, зерттеушілер жазғандай, Конфуций үшін халықтың көп ғасырлық ғұмырында жинақтаған бай да көркем ой- түсініктері бағалы болған. Жалпы, ежелгі дәуір жазушыларымен шешендерінің халық қиялының қазыналы қамбасынажиі "барып", одан өздерін жетістікке жетелейтін жинақы образдар мен сюжеттерді, поэтикалық фигураларды іріктеп алып, қажеттіліктеріне. жаратқандары таң қаларлық жағдай емес. Сондай-ақ көшелер мен бұрыштарда, жолдар менбекеттерде айтылатын әндерді ғана емес, прозалық әңгімелерді жазып алу да - ежелгі Қытайдың дағдысына айналған еді. Ондай дәстүр жайында Бань Гу (I ғ.) деректеріндеайтылады. Тарихшының жазуынша, аңыз жинаушы – арнайықызметкерлерді "байгуан" деп атаған72. Бір қызығы бүл датүркі-моңғол тілдеріндегі "баяншы", яғни әңгімеші сөзіне келіңкірейді. Егер ежелгі Қытайдағы поэзиялық жинақтардыңең белгілісі "Шицзина" деп аталса, ал прозалық формадағы мифтік, аңыздық үлгілер "Шуцзина", яғни "Тарих кітаптары" ретінде танылған. Әйтсе де, зерттеушілер жинақтың алғашқысөйлемі: "Аңыз бойынша…" деп басталатындықтан, оны да халықтық шығарма деңгейінде қарастырады. Ал, қытайавторларының көрсетуінше, + • (+-он, • -ауыз) иероглифі "онауыз арқылы" немесе "үрпақтан-үрпаққа" деген ұғымға ие73. ⁷¹Лисевич И.С. Устное народное творчество и литературная проза в древнем Китае //Литература древнего Китая. Москва: Наука, 1969. стр.42. ⁷²Сонда, 44-б. ⁷³Сонда. 45-б. 52 Бань Гудіңжазуынақарағанда, Хань дәуірінде (б.д.д.Шғ.-б.д. Шғ.) халықаңыздары мен баяндарынантұратынәдебиеттерөтекөпболған. Тарихшысолкездегі императоркітапханасындаолардың 1380 томысақталғанынайтады. Бұләңгімелерденегізінен, еңежелгідәуірдегіадамдар мен мифтеркөріністапқан, тіпті, 130 томның авторы қойылмағандықтан,ауызәдебистініңнүсқаларыдеугенегіз бар. Бань Гудің"Хань әулетініңтарихы" аттыеңбегіндебаяндалғанбүлшығармалардыңбәрі де біздіңзаманымызғажетпей, жойылыпкеткен. И.С.Лисевичтіңпікірінше, олардыңкейбіреуісолзаманәдебиетінеенген сияқты74.Қытай аңыздары мен мифтерінде жануарлар әлемінің ертегілік бейнелері мол көрініс береді. Олардың кейбіреуітотемдік образдарға ие. Осы ретте, үнді-қытай елдеріменіргелес, тіпті бір кездері қоян-қолтық өмір сүрген сақ-ғүн халықтарының "аң стиліндегі" қолөнері мен тасқа қашап жасаған ғажайып суреттерінің түп-негізінде осынау әлемдік мифтердің бастауы жатқан жоқ па екен дейтін ой да келеді. Қытайдың халық аңыздары мен ертегілерінсөз еткен орыс ғалымдары оларды ежелгі грек, үнді т.б. елдердің көне дәуіріндегі мифтік әңгімелерімен немесе басқа да жанрлық түрлерінде кездесетін ортақ сюжеттермен салыстырады. Әрине, ғалымдардың қытайдың мифтік ертегілерін осы елгекөрші кошпелі ғүн-сақ тайпаларының аңыздарымен емес, әлдеқайда шалғайдағы гректердің ежелгі ауыз әдебиетімен жақындастыруы өкінішті-ақ. Мысалы,қытайлардыңжолбарыс пен түлкі жайындағы мысал-ертегісі қазақтардыңкөне ертегісінің бірі "Қаңбақ шал мен түлкі" сюжетіне ұқсас. Зерттеуші И.С.Лисевич мүны да оңтүстік америкалықүндістер мен үнділердің фольклорлық мотивтеріне меңзейді. Сөз жоқ, біз бұл арада фольклор ғылымында біраздан беріқалыптасқан халықаралық "көшпелі сюжеттердің" көбінесе, грек-үнді, парсы-араб халықтарының ертегілік мотивтеріне қатысты жиірек айтылатынын жоққа шығармаймыз. Алайда,өскелең ғылымның соңғы жаңалықтары, оның ішіндеқытайдың ежелгі әдебиеті туралы еңбектер де "әлемдік фольклор сюжеттерінде көне түркі тайпалары тудырған мотивтердің барлығын аңғартады". Мәселен, "жалған көмек сүрау мотиві" қытай патшаларытуралы екі аңызда кездеседі. Б.д.д. III-II ғасырларда тіркелген аңыздардың бірінде Ю-ван патша өзінің кәнизегін көңілдендіру үшін жау келгендегідей дабыл қақтырып, ⁷⁴ Сонда. 50-б. 53 белгі оттарды жағуға бұйрық береді. Ал, кейін шынымен көшпелілер шабуыл жасаған уақытта, оған ешкім көмек бермейді75. И.С.Лисевич: "В более поздние времена сюжето пастухе был зафиксирован в устном творчестве некоторыхнародов Европы, Индии и Вест-Индии"76-дей келіп,"жалғанкөмексүрау" мотивінежелгігректердекеңтарағанЭзопмысалдарыменқатарқояды.Біздіңше, қытай патшасы мен кәнизегі жөніндегі аңызды одан сәл кейінірек туған үнді-грек сюжеттерінен гөрі, осы оқиғаға ортақ қатысушы-ғұндардың фольклорынан іздеген әділ болар еді. Сондай-ақ, "Қойшы мен қасқыр" сияқтықазақ ертегісінде де осындай мотив үшырайды. Халықаузындағы аңыздың бірінде қазақ батыры ұлына аязды күнідалада өліп жатқан улы жыланды әкеп береді. Алғашындабаласы "жылан шағып алды" деп өтірік алдаса да, кейін, жылы жерде шынымен тірілген жылан батырдың ұлын шағып өлтіріпті-мыс. Анығында, ежелгі дәуірдегі ғүндардың елінде мифтікәңгімелер көп тараған. Олардың бір қатары жазбадеректермен бірге жойылып кетсе, енді бір саласы кейінгі түркі халықтарының ауыз әдебиетінде көрініс тапқаны даусыз. Көптеген, әдебиет зерттеушілерінің ғүн билеушісі Мөде туралы аңыз бен Оғыз қаған жайында эпостың арасынан туыстық табуы - осының айғағы". Сыма Цянь сюнну билеушісі (шаньюй) Туман мен Оның үлкен ұлы Мөде (Маодун) арасындағы тарихи аңызды толық келтіреді. Аңыз бойынша Туман өз тағына мұрагерретінде сүйікті тоқалынан туған кіші ұлын қалдырмақ болады. Ол мақсатын орындау үшін Мөдені, яғни үлкенүлын юэчжилерге аманатқа жібереді де, артынша оларға шабуыл жасайды. Шаньюй "юэчжилер үлымды өлтіреді" депойлайды. Бірақ, ержүрек Мөде жүйрік атқа мініп қашады да,аман-есен әкесіне келеді. Туман оның ерлігін бағалап, онымың әскерге түмен басы етіп сайлайды. Бірақ, әкесіне өкпелі Мөде қалайда оны өлтіріп, тағыналуды көксейді. Ол алдымен, әскеріне: "Менің ысқырған оғым ұшқан бағытқа атпағандардың бәрінің басы алынады" деген бұйрық жариялайды. Сөйтіп, аңға шыққан сапарда ысқырғанөз оғының ізімен атпағандардың бастарын шабады. Көп ұзамай, Мөде өзінің таңдаулы жүйрік атына оқ ⁷⁵Сонда, 50-б. ⁷⁶Сонда, 50-б. ⁷⁷Коңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркология. Алматы, 1987. 54 атады, және тұлпарына қарата оқ атпағандардың тағы да басын алады. Мұнан соң ол өзінің садағын сүйікті әйеліне бағыттайды. Сонда Мөденің кейбір жауынгерлері қорыққаннан атпай қалады. Болашақ билеуші олардың да басын шауып тастайды. Тағы да аз уақыт өткенде Мөде аң аулауға шығады да, ендігі жебесін әкесі Туманның тамаша арғымағына қарата тартады. Жақын жолдастарының бәрі де одан қалыс қалмайды. Сол уақытта Мөде бүдан былай жақын серіктеріне сенуге болатынын түсінеді. Аңға шыққан әкесі - Туман шаньюйдің ізіне түскен Мөде оған өзінің ысқырған жебесін жібереді. Оның соңынан барлық серіктері де атады. Туманды өлтіргеннен кейін Мөде өзінің тоқал шешесін, одан туған інісін және өзіне бағынғысы келмеген сарай кеңесшілерін де өлімге бұйырады. Ақырындаөзі таққа отырып, Шаньюй атанады". Сондай-ақ, Қытайдың ұлы тарихшысы Сыма Цянь Мөденің дунху тайпаларымен арада болған даналыққа толы әңгімелері мен іс-әрекеттерін де келтіреді. Ол аңыз-деректе дунхулардың Мөдеден алдымен,жүйрік атын, одан соң сүлу әйелін, соңынан көрікті жерінсұрағаны және оған байланысты сюнну шаньюйінің көзқарастары баяндалады. Жалпы, сюннулердің билеушілерісауатты болғанын да осы Сыма Цянь жылнамаларынан("Тарихи жазбалар") білеміз. Қытай тарихшыларыныңдеректерінде Мөденің бірнеше хаттары сақталған. Әдетте,елшілік хат алмасулар тақтайшаға жазылатын болған, ал, кейбір мемлекеттік деңгейдегі ірі оқиғалар жартасқа ойылып жазылған (мәселен, "Күлтегін" жазбалары сияқты). Асылы Мөденің өте ақылды, батыр әрі шешен кісіболғанын оның қытай императорына жазған хаттарынан байқауға болады. Шаньюй мақалдап, астарлап, образбенсөйлеудің шебері болғаны анық. Әрине, сюнну көсемініңкемел сөз саптаулары өзі шыққан ортадан, яғни халық түрмысынан бастау аларына күмән жоқ. Мөде қытай ханымына (императрица) хат арқылы сөз салаотырып, оған үйленуді, сол арқылы бүкіл қытай мемлекетін бағындыруды көксейді. Ғұн билеушісінің: "Біздің ексумізге декөңілсіз, ексуіміздің де алданатын нәрсеміз жоқ. Сондықтанмен өзімде бар нәрсені - өзімде жоқ нәрсемен ауыстырғымкеледі" деген сөздері Мөденің ұшқыр қиялды, кемеңгер де көшелі жан екенін байқатады. Әлбетте, сюннулерменқытай билеушілері арасындағықарым-қатынас қытай тілінде жүргізілген болу керек. ⁷⁸Материалы по истории сюнну (по китайским источникам) / Пер,предисл.и примечания В.С.Таскина/М., 1968. стр. 38 55 Әйтсе де, хүндардыңб.д.д. III-II ғасырлардаұлымемлекетқұрғанынжәне оны қытайеліөзіментеңдәрежедемойындағанын, тіптікөпжағдайдакөшпеліелдіңықпалындаболғанынақарағанда, ежелгіғұндардажазудыңболуы даәбденмүмкіннәрсе. Алайда, арадаекімыңжылдан арымерзімөткендемұныдәлелдеуоңайемес. Десек те, ғұн-саққорғандарынантабылыпжатқанкөнежәдігерлердіңбіріненжазбаескерткіштершығақалса, оғантаңданудыңретіболақоярмаекен? Өйткені, түркіжазуларыныңқайуақыттапайдаболғаны да ғылымдағышешілеқоймағанжүмбақтыңбіріекенімәлім…Түркілердің ежелгі тарихына қатысты мифтік әңгіменің бірі - йсін Күнбиінің өмірбаянынан өрбиді. Бұл аңыздың жалпы сюжеті мынадай: Бірде үйсін елін юэчжилер шауып, олардың билеушісі Нандоумиді өлтіреді. Оның халқыюннулерге (хундар) барып қосылады. Қағанның жас сәби ұлы болады. Тәрбиеші баланы алып қашады да, бір жергекелгенде сәбиді шөптің үстіне жатқызып, өзі тамақ әкелуге кетеді. Ол қайтып келсе, нәрестені қаншық қасқыр емізіпжатыр екен де, аузына ет тістеген қарға айнала ұшып жүр екен. Мұны көрген тәрбиеші сәбидің аруағы бар, қасиеттідеп санап, сюннулерге алып келеді. Сөйтіп, үйсін ханзадасы ғұн билеушісі шаньюйдің қамқорлығында ер жетеді. Қағанбаланы жақсы көредіжәне ол есейгенде жеке әскердіңбастығы етіп, үйсін елін билеуге рұқсат береді.Ақырында ол өзінің әкесін өлтірген юечжилерді шауып, кек қайтарады, үйсін билеушісі, яғни Күнби атағына ие болады79 Осыған үқсас тағы бір аңыз сәнби елінің көсемі Тоу Лу- хоудың үлына байланысты баяндалған. Ол хундарды өкшелейқуып, үш жыл жүргеннен соң үйіне келсе, әйелі ұл тапқан екен. Тоу Лу-хоу бұған таңданып, оны өлтірмек болады.Сонда әйелі: "Бірде үйден шыққанымды найзағай ойнады. Аспанға қарап едім, жайдың үшқаны аузыма түсті. Мен оныжұтып қойдым да, осыдан соң жүкті болып, он айдан соң үлтудым. Сөз жоқ, егер аман-есен ер жетсе, көп ғажайыптаржасайды", - дейді.Тоу Лу-хоу бұл сөзге сеніңкіремейді. Алайда, Таньшухуайесейгенде Алпамыс батыр секілді ерліктер көрсетіп, елді аузына қаратады, ұлы әскербасы, билеуші атанады⁸⁰. Тағыбір ⁹Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибирий, Центральной Азии… Москва, 1961. стр. 72. ⁸⁰ Сонда 144-б 56 мысал: СәнбитектестайпаныңкөсеміТүғүхүнныңшөбересіАчайдыңжиырмаұлыболған. Ол өлершағындаүлдары менағайындарынжинапалып, олардыңәрқайсысынанбір-біржебеденберуінсүрайды. СодансоңжебелердіңбірінінісіМәуленгеберіп, оқтысындыруғабүйырады. ІнісіжалғызжебенісындырғансоңоғанАчай: "Енді сен қалған он тоғызоқтысындыр" дейді. Мәуленсындыраалмайды. Сонда Ачай:"Сіздертүсіндіңіздер ме, жоқ па? Біркісініжеңуоңай, алхалықтыңбірлігінбүзу, оны өлтіруқиыніс. Егеркүшбіріктірсеңдер, мемлекет те нығаятыныанық" дегенсоңғыөсистінайтып, дүниеден озады81.Осы тектес аңыздарды ежелгі қытай жазба деректерінен көптеп ұшыратуға болады. Мүндай мотивтерді кейінгі замандардағы қазақ халқының ауыз әдебиеті мен фольклорынан да жиі кездестіреміз. Ең бастысы, жоғарыда келтірілген ежелгі ғүн; сақ, үйсіндер туралы аңыз әңгімелерді қытай жылнамашылары мен жинаушылары айтылған халықтардың өкілдерінің айтуы бойынша жазып алғандығы анық. Көне қытай билеушілері ғүндардан образды сөйлеуді,сыбызғымен ән айтуды, ұран салуды, тасқа таңба салуды үйренген. Бірде Түғұхүндар (сәнби) қытайлықтардың Миньчоу дегенөлкесіне басып кіреді. Әбден жеңіле бастаған табғаштардыңәскербасы Чай Шао қарсыластарының алдына әнші- сазгерлерін шығарып, ғұндардың музыка аспаптарында ойнай бастайды. Екі бойжеткен би билейді. Сәнби әскерітаңғалысып, көпшілігі осы көріністі тамашалап түрады. ЧайШао болса, әлгілердің қарауылды тастап, қаперсіз қалғанынбайқап, ту сыртынан таңдаулы әскерін жібереді де жеңіскежетеді62. VIII ғасырдың бас кезіндегі жазба деректерге қарағанда, Қытай мен түркі халықтарының қай-қайсысы да киелі тастарға жазу қалдыратын дәстүрді үстанған. Мысалы,түріктердің Тілеу (тиелэ) халқын бағындырған қытайбилеушісі қуанғаннан өлең шығарып, оны Линчжоудағы бетіне ойып жазуға бүйырады. Осы мезгілдегі көптеген түркі жазбаларының жартасқа қашалғанын, олардың кейбіреулерінің қытай тіліндегі мәтіні де болғанын ескерсек, біраз нәрсені аңғаруға болады. Шынымен де, соңғы зерттеулерде айтылып жүргендей, ⁸¹Сонда, 155-б. ⁸² Сонда, 165-б. 57 түркі жазулары киелі орындарға ас беру сияқты рәсімнің бір үлгісі ретінде орындалған. Түркілер әсіресе, табғаштарға бағынышты болған сәттерде атақты батырлардың өлі рухына табынып, күш-көмек сүраған. Осындай салтты қидандар да үстаған3 Ежелгі қытайлар мен ғұндардың халықтық мәтелдерінде де ұқсастық байқалады. "ТарихКітабында" ("Шуцзин")мынадаймәтелкездеседі: "Курице не дано возвещатьутро"84. Бүгінгіқазақтардың "Тауықсыз да таңатқан" депкелетіноралымдысөзіосығанорайласып-ақтүр. "Отобьешьсяот людей - заблудишься" немесе, "Коль передняя телегаопрокинулась, едущие сзади пусть остерегутся"85 секілдімақалдардың да үқсасүлгілерінтүркітектесхалықтардыңоныңішіндеқазақтардыңаузынанестугеболады. Ғұн тайпаларының, яки, оған туыс сақ, сәнби, қидан, моңғол, үйсін, қаңлы, қыпшақ т.б. елдердің ежелгі дәуірінен қалған әдеби мүра өте мардымсыз. Әйтсе де, көшіп-қонып, кең далада еркін өскен халықтың қиял әлемі де бай болары белгілі. Тек өкініштісі, жүздеген жүрек тербер жыр-толғауларкөшкен елдің жұртында ұмыт қалған күміс тостағандай, тарихкөлеңкесіне көміліп өте бергенге үқсайды. Соңғы уақыттардаҚ.Салғарин, 3.Сәнік, Қ.Сартқожа, М.Оразбай сындызерттеушілер қытай мүрағаттары мен кітапханаларында көне дәуірдегі түркі тектес халықтардан шыққан ақындардың көптеген мүрасы барын жазады. Алайда, мүндай жәдігерлердіңкөбіне ежелгі қытай тілінде дүниеге келіп, ханьзу жазуыменхатқа түсірілгені мәлім. Әрине, "бүған да шүкір" демеске лажжоқ. Қытайдың "Мутянзы өмірбаяны" атты жазба мұрасында"Сақ анасының үні" деген жыр үшырайды: Батыстамын мен - Орнықтым осы араға. Бықығанаң мен құс -- Тұрәнебосағада. Құдайдыңханшайымы, Жаратқан жар болар. Жылжыманбүлтопырақтан, Емес мен қарболар. Тартылдысырнай - Көңілгешаттыққұйып, ⁸³Сонда, 299-б. ⁸⁴Литература древнего Китая. Москва: Наука, 1969. стр. 57. ⁸⁵Сонда, 57-б. 58 мітімкөккеөрледі - Патшамперзентсүйіп⁸⁶. Жалпы, б.д.д. 200-жылдықтан бастапб.д.д. І-шіжүзжылдықтыңшамасындаҚытайдаТаңпатшалығыныңмұрагерлерібилікқұрды. Дәл осы кезеңдегішығармалардыңкөбіҚытайтіліндежазылғаны да аян. Жоғарыдаайтылғансақханшайымысындыталанттыақынныңбірі – ҚанлыПото-Дыңболған( 232-348ж.ж.). 117 жылөмірсүргенұлыоқымыстыдүниеніңтөртбұрышынаралауғаталпынады.Ғылыми еңбектермен бірге бірталай өлең-толғаулар жазып қалдырған. Оның "Чан-ән аймағы" атты өлеңіндегі мына шумақтардан қаңлы ақынының қалам қайратын толық сезінуге болады: Чан-әннің жолы тар, иір-қиыр, Бұтақталып жан-жаққа таралады. Кестеленген құрамсақ ернеуінде, Дөңгелектер шиқылдап ән салады⁸⁷. Қытай зерттеушілері сақ-ғұн елдерінің поэзиялық үлгілерін б.д.д. Х ғасырда-ақ хатқа түсіре бастаған. Ол кездегіакын-жазушыларды ортағасырларда араб-парсы елдерінебарып, ғылыммен айналысып, әрі әдеби шығармаларын сол халықтардың тілінде жазған Әл-Фараби, Ибн-Сина, Әл-Хорезми, Бозжани сынды ғалымдардың еңбектерімен салыстыруға болады. Тағы бір ескеретін нәрсе, көптегентүркі текті ақындар Қытай жерінде ұзақ уақыт түрғандықтан бірте-бірте соларға сіңіп, ассимиляцияға үшырағаны туралы деректер бар. Сондай ақындардың бірі - Таң патшалығыдәуірінің аса көрнекті ақыны Ли Бай. Оның 900 шумактанартық өлеңдері сақталып, бүгінге жеткен. Ли Бай өлеңдерікөбінесе романтикалық стилде жазылған. Қытай әдебиетшілері мен тарихшы ғалымдары таланттыақынның өмірбаяны туралы бірқатар зерттеулер жазғанымен, әлі бір тоқтамға келмеген. Әрқилы пікірлердің бірі – ЛиБайдың тегін Батыс өңір түріктерімен, яғни қазіргі Жетісу өлкесінің халықтарымен байланыстырады. Бұл көзқарасбойынша, ақын Шу өңіріндегі Суяб қаласында дүниегекелген сияқты⁸⁸. Ли Бай туралы зерттеу жүргізген ғалымның ⁸⁶Сәнік 3. Тарих тұнығы тереңде // Жұлдыз, 1993. №3. 198-б. ⁸⁷Сонда, 198-б. ⁸⁸Ғабитхан Қ. Ли Бай // Ана тілі, 1994. №11. 59 біріХоу-р-рүйоныңтүріктенгенқытайұлтынанекендігінбаса айтады. Ғалым ЛиБайдың Орта Азиядан, солаймақхалықтарыныңбіріненболуымүмкіндігінжоққашығармайды.Сонымен бірге қытай зерттеушісі Ли Байдың шешесі түркі текті екенін, ақынның түрікше жақсы білетінін, сондай-ақ, балаларына да түрікше ат қойғанын жаза отырып, "көзі оттай жанған, тамақ жеуі - аш жолбарыстай" Ли Байдың айды, бөріні және көк түсті құрмет түтқанына да назар аударады9. Қытай деректеріне қарағанда, шығармаларын Ханзу тілінде жазып қалдырған түркі тектес ақындар кейінгі дәуірде де аз болмаған. Сондай ақынның бірі Қаңлы Сәрсен (1295-1345) әрі жырау, әрі қытай көркем жазуының негізін салған хүсни-хатшы, аса білімдар кісі болған. Басында ірі билік иесіде атанып, кейін қатты кедейленген Сәрсеннің "Төбе бидішығарып салу" атты өлеңінде:Инудың айы-жарық, аспаны-ашық, Фыңхуаңнан шықты Ли Бай жыры тасып. Болса да жері асыл, адамы абзал,Сыймады-ау заманына дарын жасып,90дейді ақын өз тағдыры жайында ашына жырлап. Осышумақтан Сәрсеннің жоғарыда сөз болған Ли Бай ақындықатты қадірлейтінін байқаймыз. Мұндай ақындар көбінесе Шыңғыс хан заманындажиі үшырасқан. Шамасы бүл үрдіс түркі ғалымдарыныңмоңғол билеушілері басқарған Қытай өлкелерінде әр түрлі лауазымдық қызметтер атқаруымен де байланысты болса керек. Фольклоршы 3.Сәнік қытай жазбаларына сүйене отырып,басқа да бірсыпыра осындай өнер өкілдерінің аттарын айтады. Мәселен, Қаңлы Бұқым (1255-1300), Қыпшақ Сағидолла(1272-…), Қарлүқ Найжан (1310-1368), Қыпшақ Сарын (1600ж.) тағы басқалар өз өлендерін ханзу тілінде жазған. Сондай-ақ, зерттеуші моңғол ақыны Боян, Қыпшақ Қаңлыбұқа,Қарлұқ Жәлеш, Албан Нағыбай, Жанқиса, Қыпшақ Тайбұқа сияқты жетпістен аса ақынның өлеңдері "Батыс өңір аз үлт ақын жырларынан" деген атпен Шыңжаң халық баспасынан (1988 ж.) жарық көргенін жазады91. Көне дәуірдегі ғүн, сақ, түркі халықтарының жазба әдебиеті ⁸⁹Сонда. ⁹⁰Сөнік 3. Тарих тұнығы тереңде // Жұлдыз, 1993. №3. 198-б. ⁹¹Сонда, 200-б. 60 осындай бағытта дамыса, ал олардың ауыз әдебиеті аса бай, әр алуан жанрды қамтитын қуатты күш болғаны дәлелденгенжәйт. Ежелгі ғұндардың жерлеу салты, әмеңгерлік заңы, Көк Тәңіріне қүлшылық етуі, билік жүйелері мен өмір сүру, мал бағу, аң аулау тәсілдерінің де кейінгі түркі халықтарының түрмысына қатты ұқсайтынын байқау қиын емес. Бүгінгі қазақтардың көл-көсір ауыз әдебиеті мен фольклордағы ондаған сюжеттер (аңыз, ертегі, мысал, миф) мен көшпелі мотивтердің де көпшілігі сол ерте заманнан желі тартатынын аңғаруға болады. Тіпті, қазіргі ғалымдар айтып жүрген үнді-қытай, грек- сақ, араб-түркі, т.б. халықаралық әдеби-фольклорлықсюжеттердің сонау б.д.д. ғасырларда пайда болғанын ескерсек, олардағы көптеген көне ертегілік мотивтердің Азия мен Еуропаны түгелдей аралап, өркениет бастауларында өзінің эшпес ізін қалдырған ғүндар арқылы таралуы мүмкіндігін жоққа шығармаймыз. Қытай әдебиетінде ғұн-түркі халықтары туралы біршаматәуір образдар жинақталған. Алайда, екі ел арасындағышапқыншылық соғыстары да ақындардың көңіл-күйіне,көзқарастарына елеулі салқынын тигізген. Сондықтан "арғыбеттегілердің" шекара маңында туған жырларында ғұндардыңжауынгерлік мінездері мен бірге оларды мінеп-шенеу, кемсіту сарындары да тұрақты орын алған. Мәселен, Білге қағанзаманында өмір сүрген қытай ақыны Гао Ши ( 702-765 ) түркі тайпаларының өмірін былай суреттеген: Письмо полковника с пером летит через Ханькай: Шаньюй охотится в горах, его костер зажжен. Все было тихо у границ на реках и горах,- Как буря, все смешал набег ватаги на конях. Бойцы в отряде головном в опасности смертельной,- Но все танцуют и поют красавицы в шатрах⁹² ("Яньский напев ") Ал, Вей Ин-У ( 736-825 ) ақынөзінің "Шекарада"жырындатүркіәйелдерітуралытолғанады. Түркілердіңаттары, Түркілердіңаттары, Тауғаайдапбарады, Табынғаайдапбарады, Әйелдер (Яньчи) өзотарын. ⁹²Китайская классическая поэзия (Эпоха Тан). Москва, 1956. стр. 125. 61 Құмдыкешіп, қардышашып, пысқырадыкісінеп, Қарайдыбірбатысқа, шығысқабірқарайды- адасадыізінен. Жол табаалмай, жолтабаалмай, Шапқылайдыкүнастындакешкішөптің шексізтеңізінің үстімен⁹³… БіздіңежелгідәуірденТүркіқағанатынадейінгіқытай-ғүнмәдениқатынастарытуралыалғашқыәдебишолуымыз осыжердеаяқталғанымен, алдабұлтақырыптыәлі де тереңірекзерттеужүргізуқажеттігітуындапотыр. Өйткені, ежелгіхалықмұрасынтәуелсізелдіжарқынболашағынабайланыстырып,түпкіліктіғылыми-зерттеужұмыстарыендіғанабасталды. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|