Спортивная деятельность –как способ социальной интеграции

Перспективным и эффективным для улучшения самочувствия и социальной поддержки людей – инвалидов может быть привлечение их к спортивной деятельности. Также обнаружено, что спортивная деятельность высоко оценивается инвалидами и рассматривается ими как имеющий огромное значение для здоровья.Шансы социальной интеграции детей – инвалидов в обществе увеличиваются, когда дети и подростки с физическими недостатками и интеллектуальными расстройствами расцениваются как естественная часть социальной популяции, имеющая бесспорную возможность заниматься спортом, активно проводить досуг и развлекаться.

В ряде исследований показано данных научно-методической литературы и наблюдения, проведенные на базе МУ Центр реабилитации детей и подростков с ограниченными возможностями «Фламинго» г. Кемерово, показали, что детский церебральный паралич (ДЦП) – тяжелое заболевание центральной нервной системы (ЦНС), при котором особенно страдают мозговые структуры, ответственные за произвольные движения. Для ДЦП характерны следующие двигательные расстройства: гипертонус мышц, нарушение координации движений, атрофия скелетной мускулатуры.

Благодаря водной среде, происходит трансформация личности в целом, вся система отношений. Создается своеобразная мотивационная среда, которая является стимулом к самодетерминации, как инициирующей активности, реализации спортсмена с ДЦП во всех сферах его жизнедеятельности. Исследования школы Д.Ф. Мосунова показали высокую эффективность применения средств плавания для реабилитации детей, имеющих отклонения в состоянии психического и физического здоровья. Помимо основной функции овладения навыком передвижения в воде они в значительной мере способствуют повышению уровня развития физических и психических качеств, а также оздоровлению. Ряд ученых посвятили свои исследования изучению физической реабилитации инвалидов с последствиями детского церебрального паралича (В.В. Кудряшов, 1978; Е.М. Мастюкова, 1991; Н.В. Ганзина, 1998; Н.А. Мякишева, 2000; А.Н. Лаврентьева, 2002; Т.Е. Сидорова, 2003; М.О., Лянной, 2003). При этом большинство методик рассматривают раннюю стадию заболевания (Н.Н. Ефименко, 1991; Е.М. Мастюкова, 1991; Н.А. Мякишева, 2000), для более взрослых инвалидов научная литература, как правило, затрагивает вопросы профессиональной ориентации и трудоустройства (Т.А. Добровольская, 1989; Н.В. Антипьева, 2002). Отдельные исследователи предлагают способы двигательной реабилитации взрослых инвалидов с детским церебральным параличом на основе оригинальных методик (Ли Ен Сан, 1997; Н.В. Ганзина, 1997; Т.Е. Сидорова, 2000; М.О. Лянной, 2003).

Детский церебральный паралич — это тяжелое заболевание нервной системы, которое нередко приводит к инвалидности ребенка. За последние годы оно стало одним из наиболее распространенных заболеваний нервной системы у детей. В среднем 6 из 1000 новорожденных страдают церебральным параличом (от 5 до 9 в разных регионах страны).ДЦП возникает в результате недоразвития или повреждения мозга в раннем онтогенезе. При этом наиболее тяжело страдают «молодые» отделы мозга - большие полушария, которые регулируют произвольные движения, речь и другие корковые функции. Детский церебральный паралич проявляется в виде различных двигательных, психических и речевых нарушений. Ведущими в клинической картине детского церебрального паралича являются двигательные нарушения, которые часто сочетаются с психическими и речевыми расстройствами, нарушениями функций других анализаторных систем (зрения, слуха, глубокой чувствительности), судорожными припадками.

Выбор этой темы был не случаен. Работая уже 4 года в бассейне, я вижу детей-инвалидов приходящих ежедневно на тренеровку. Их самоотдача и желание с которым они отдаются тренеровочному процессу, побудило меня выбрать именно проблематику детей-подростков, занимающихся спортом. Как правило, дети-инвалиды занимаются плаванием не ради славы, желания зарабатывать деньги или увидеть другие страны. Бесспорно, все это имеет место, но главная причина, из-за которой дети-инвалиды посещают тренеровки - это огромное желание продолжать занятие плаванием для самоутверждения в обществе.

В ходе исследования личностых особенностей детей- подростков с нарушением ДЦП и обычных детей, было проведено интервью, состоящее из открытых вопросов. Его целью быловыяснить,насколько дети понимают роль спорта в их жизни.Результаты показали, что испытуемые с функциональными расстройствами отмечают многочисленные позитивныеизменения благодаря спорту: приобретение новых друзей, физической силы, обучение новым знаниям, движениям, становление кем- то (идентификация с ролью), новые эмоциональные переживания, веселое проведение времени и др. После был проведено экспериментальное исследование личностных особенностей подростков с ограниченными возможностями, занимающихся плаванием.

В качестве методики была выбрана методика на определение мотивации спортсмена.

Подростки с ограниченными возможностями отвечали на следующие вопросы:

1) По каким причинам Вы начали заниматься плаванием?

2) Какие эмоции, чувства Вы испытываете во время тренировок?

3) Как Вы относитесь к своему сопернику перед стартом?

4) Какое у Вас отношение к команде?

5) Какое у Вас отношение к лидеру команды?

6) Чьё присутствие для Вас важно на тренировках и соревнованиях?

Исследование проводилось в бассейне перед тренировочным процессом.

В ходе исследование был проведен сравнительный анализ полученных результатов спортсменов-инвалидов и спортсменов занимающихся в спортивных школах. Задача спортсменов-подростков была ответить на три открытых вопроса.

Исследование проводилось с подростками с нарушениями опорнодвигательного аппарата в плавательном бассейне. Им были заданы следующие вопросы:

1. 
   По каким причинам Вы начали заниматься плаванием?
   
2. 
   Как Вы относитесь к своему сопернику перед стартом?
   
3. 
   Какое у Вас отношение к команде?
   

Анализ исследования структуры личности подростков занимающихся плаванием в спортивной школе.

Таким образом, по первому вопросу можно сказать, что подростки с нарушениями опорнодвигательного аппарата более заинтересованы в занятиях плаванием, чем здоровые подростки занимающиеся в спортивной школе плавания. Это можно объяснить тем, что для подростков с ограниченными возможностями занятия плаванием помогают самоутвердиться: занимаясь этим видом спорта, они чувствуют легкость передвижения в воде, которую не испытывают при ходьбе, уверенность в себе и некоторую надежду на будущее. Здоровые же дети, занимаются плаванием в основном для того, чтобы научится плавать, самореализоваться, найти новых друзей и увидеть мир.По второму вопросуподростки с ограниченными возможностями высказалисьбольше в этом вопросе,и их результаты оказались более положительными. Это может означать, то, что дети с ограниченными возможностями легко идут на контакт и могут легко находить общий язык с соперником. Здоровые же дети, стараются не замечать своих соперников и просто принимают борьбу. Лишь малая часть подростков обеспокоены своими соперниками, немного побаиваются выступать и агрессивно относятся к сопернику. Развитие и обогащение социально значимых мотивов подростка возможно в том случае, если в детском объединении создается ситуация мотивационно-ценностных отношений и взаимодействия, в которой может быть проявлена индивидуальная гуманистическая позиция подростка. Развитие личности спортсмена не может рассматриваться в отрыве от коллектива, в котором он тренируется, от системы отношений, в которые он вступает. В межличностных отношениях спортсмен из спортивной школы проявляет себя как личность и имеет возможность оценить себя в системе отношений, в которые он вступает.По третьему вопросу подростки с нарушениями опорнодвигательного аппарата и подростки, занимающиеся в спортивной школе плавания ответили практически одинаково.

Подводя итог своего исследования, хочется отметить очевидный факт, что влияние физической культуры и спорта на инвалидов является комплексным и, по материалам Д. Милчевой из Болгарии, выражается в следующем :

1.Психическое воздействие проявляется посредством повышения тонуса и благоприятного улучшения эмоционального состояния.

2.Тонизирующее воздействие проявляется посредством улучшения общего жизненного тонуса и достижения оптимального благоприятного состояния органов и систем организма.

3.Функциональное воздействие характеризуется повышением физической деятельности организма и его приспособляемости к физической нагрузке. В одних случаях функциональное воздействие может быть непосредственным - в отношении опорно-двигательного аппарата, органов кровообращения, дыхания, в других - косвенным: на органы пищеварения, выделительную и другие системы.

4.Структурное или морфологическое воздействие выражается в стимулировании трофических процессов, регулировании достижения гипертрофии мускулов, улучшении кровообращения в органах и системах.

5.Поддерживающее воздействие выражается в повышенной приспособляемости организма к постепенной физической нагрузке и поддержании созданных в результате систематических занятий двигательных навыков и стереотипов. Двигательные навыки инвалид может легко потерять, если тренировочные занятия будут прерваны. необходимостью замены некоторых утраченных функций (например, при плегии - укрепить и усилить мышцы живота, позвоночника и плечевого пояса).

Систематические занятия инвалидов физическими упражнениями способствуют укреплению их здоровья путем улучшения деятельности сердечно-сосудистой системы, органов дыхания, пищеварения, обмена веществ, повышает устойчивость организма к действию простудного фактора.

Исходя из вышесказанного можно сказать, что развитие и обогащение социально значимых мотивов подростка возможно в том случае, если в детском объединении создается ситуация мотивационно-ценностных отношений и взаимодействия, в которой может быть проявлена индивидуальная гуманистическая позиция подростка. Развитие личности спортсмена не может рассматриваться в отрыве от коллектива, в котором он тренируется, от системы отношений, в которые он вступает. В межличностных отношениях спортсмен из спортивной школы проявляет себя как личность и имеет возможность оценить себя в системе отношений, в которые он вступает.Отношение подростков к спорту и подростков-инвалидов закладывается родителями, учителями, тренерами и просто взрослыми людьми, которые составляют общество этих детей.Без нашего общего желания оказания помощи и поддержки подрастающему поколению в занятии спортом зависитв целом сохранение здоровья нации.

1. 
   Марищук В. Л. Психодиагностика в спорте. М., 2005
   
2. 
   Николаев, А.Н. Методика оценки мотивов спортивной деятельности / А.Н. Николаев // Психологические основы педагогической деятельности : материалы 30-й науч. конф. / под ред. А.Н. Николаева ; С.-Петерб. гос. акад .физ. культуры им. П.Ф. Лесгафта. - СПб., 2003. - С. 55-58.
   
3. 
   Плахтиенко В. А., Блудов Ю. М. Надежность в спорте. — М.: ФиС, 1983, стр. 108
   
4. 
   Андреева А.Д., Данилова Е.Е. Преподавание психологии в современной школе
   
5. 
   Вопросы психологии. 1999. № 2, стр. 122-127.
   
6. 
   И. А. Алешков. Опыт психологического анализа спортивной деятельности. В сб.: Психология спортивной деятельности. М., изд. ВНИИФК, 1978.
   
7. 
   Ильин Е. П. Психология физического воспитания. — М.: Просвещение, 1987.
   
8. 
   Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1975.
   
9. 
   Немов Р. С. Психология: Учебное пособие для институтов и училищ — М. Просвещение, 1990.
   
10. 
    Психология спорта высших достижений / Под ред. А.В. Родионова. — М. ФиС, 1979.
    

Адам денсаулығы оның бүкіл өмір бойына қалыпты және белсенді қызмет етуі үшін маңызды және қажетті шарт болып табылады. Оның бұзылуы өз соңына үйреншікті өмірлік тұрмыс салтындағы, әлеуметтік, кәсіби бейімделудегі өзгерістерге жетелейді, өмірлік жоспарларды түзетуге, өзгертуге мәжбүрлейді, оған қоса дәмелену деңгейін төмендету тұсына қарай ойысады.

 Денсаулық – бұл өз мәні бойынша күрделі, жүйелі ұғым. Медицина ғылымы дәстүрлі түрде патология, яғни денсаулық жоғалған кездегі жай-күй мәселелерімен айналысып келді, бірақ шипагерлік мақсаты тек емдеу ғана емес, керісінше адамға денсаулық жай-күйін қайтару.Психикалық денсаулық мінездемелер туралы әдебиеттерде көптеген мысалдар келтірілген. Декарт жан денсаулығын, ал Гельвеций ақыл-ұқсастық пен айырмашылықтың көзі дейді. Ал А.Ф. Лазурскийдің айтуы бойынша тұлғаның денсаулығы – әлеуметтік ортада өз-өзін басқаруына және іс-әрекетін басқара алуына байланысты. Жан саулығының басты көзі ол ойын, эмоциясын, моторлық функциясын, өзін-өзі басқара алуында дейді.

Психикалық денсаулық мәселесіне көптеген ғалым-философтар (В.Е.Давидович, В.М.Розин, И.Н.Смирнов, К.С.Хруцкий, А.Е.Чекалов және т.б.), валеологтар (Р.И.Айзман, Г.Л.Апанасенко, И.Н.Гурвич В.П.Казначаев, В.П.Куликов, А.Г.Кураев, В.А.Лищук, Т.Н.Маляренко, Л.А.Попова және т.б.), психологтар (А.А.Ананьев, Б.С.Братусь, О.С.Васильева, А.В.Воронина, И.В.Дубровина, И.В.Ежов, Р.Е.Калитеевская, Л.В.Куликов, А.Маслоу, Ю.И.Мельник, Г.С.Никифоров, К.Роджерс, В.Франкл және т.б.) зерттеу лерінде қарастырылған /1/.

Қабілетті тұлғамен жұмыс жүргізу өзектілігі кейбір жағдайлармен анықталады: қоғамда өз дамуының негізгі ресурсы және маңызды алғышарты ретінде, «адами потенциалдар» ретінде саналануы, өмір динамикасының жылдамдығы, көптеген интеллектуалдыкүшті қажет ететінадамның эмоционалды және ақпаратты жүктемелерінің көбеюі, көптеген шешілмеген мәселелер; жоғары білімді, интеллектуалды, әлеуми жауапкершілігі мол, белсенді, қабілетті болатын, қоғам талабына сай тұлғаның кәсіби іс-әрекеттері. Мұндай тұлғаны қалыптастыруда қабілетті жастармен жүргізілетін психологиялық зерттеулердің маңызы орасан зор.

Психика саулығы дегеніміз – адам мен сыртқы дүние арасындағы тепе-теңдік жағдайы, оның әлеуметтік ортаға, физикалық, биологиялық және психикалық ықпалдарға  қатысты реакциясының сай болуы, жүйкелік реакция күші мен сыртқы тітіркендіргіштер арасындағы сәйкестігі, адам мен оның айналасындағылар арасындағы үйлесімділік, адамның шынайы объективтілік жайлы пікірінің басқа адамдардың пікірлерімен ұштасуы, өмірдің кез-келген жағдайына сын көзбен қарауы.

Қазіргі психологиялық әдебиеттерге талдау жасағанда көптеген зерттеушілер денсаулықтың психологиялық аспектілерін осыған ұқсас терминдерді қолдана отырып қарастырған: “психикалық денсаулық” (Б.С.Братусь), “психологиялық денсаулық” (И.В.Дубровина), “тұлғалық денсаулық” (Л.М.Митина), “рухани денсаулық” (Ю.А.Кореляков), “жанның саулығы” (О.И.Даниленко), және т.б. /2/

Бүкіләлемдік денсаулық қорғау ұйымының пайымдауынша, психика саулығы дегеніміз адам ақыл-ойының, физикалық және эмоционалдық дамуының толыққанды жетілуіне ықпал етуші күй болып табылады.

Адам психикасының саулығын білдіретін нормалар мен аномалиялардың көрсеткіштерін анықтау – аса күрделі мәселелердің бірі. Мәдени-әлеуметтік дәстүрлердің норма көрсеткіштері болып есептелетін жағдай тарихи түрде қалыптасып қалған. Бірдей психикалық көрініс барлығына ортақ норма ұғымына қатысты қалыпты да, аномальды да болып саналуы мүмкін. Қазіргі заманғы ғылым психика саулығын медициналық және психологиялық көрсеткіштер қосындысы, сондай-ақ әлеуметтік нормалар мен құндылықтар арқылы анықтайды.

Адам психикасының саулығын білдіретін үш деңгейді көрсетуге болады:

• 
  Психофизиологиясының саулық деңгейі (орталық жүйке жүйесінің қызметімен, жағдайымен анықталады);
  
• 
  жеке психологиясының саулық деңгейі (психикалық іс-әрекітінің жағдайымен, қызметімен анықталады);
  
• 
  тұлғасының саулық деңгейі (адам қажеттіліктері мен әлеуметтік орта талаптары, мүмкіншіліктері арасындағы қатынаспен анықталады);
  

Адамның тұлғалық және шығармашылық потенциалының сарқылмас қайнар көзі - үнемі өзін-өзі дамыту. Алайда өзінің қабілеті, өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту арқылы басқа адамның ішкі жан - дүниесіне үңілуге болады. Әрбір адамның ішкі жан-дүниесі ғарыш тәрізді шексіз-шетсіз, сарқылмайтын тылсым құбылыс.

Ғалымдардың тұжырымы бойынша психикалық ауытқушылықтың пайда болуы өмірлік жағдайына көп көңіл бөлуінен болады. Зерттеулердің көрсеткіші бойынша 48% жұмысшылардың медико-психикалық қиындықтары бар екені анықталды. Зерттеу нәтижесінде оның 10%- да әлеуметтік-психологиялық дезадаптация құбылысы байқалған. Яғни әлеуметтік ортаға бейімделе алмауы. Оның қиындықтары төмендегі жағдайларға байланысты пайда болып отырған:

• 
  физикалық денсаулығына байланысты туындаған қиыншылықтар;
  
• 
  психикалық ауытқушылықтарына байланысты, яғни эмоциялық сферасы, көңіл-күйін басқара алмауынан туындайды;
  
• 
  қарым-қатынастағы қиыншылықтар;
  
• 
  отбасылық жағдайлардағы қиыншылықтар;
  
• 
  темекі шегу мен алкогольді қолданғаннан туындаған қиыншылықтар.
  

Ұлы Абай дене мәдениетін, дене күшін қалыптастыру, оның ақыл-ой тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, «тәрбиелеу керек» деп жай ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу қажеттілігіне тоқталады. Бұл мәселеде Абай оны халықтың рухани мұрасы, асыл қоймасы халықтық тәлім-тәрбие бесігі – ауыз әдебиетінен, мақал-мәтелдері мен даналықтарынан іздеуді меңзейді. Халқымыз: «Азған денеге ауру үйір», «Қайраты мен ақылы сай жігіттің жолы болар», «Ақылсыз жігіт күшіне сенер», «Денсаулығын ойлаған, жан сарайын таза ұстар» және т.б. тоқсан сөздің түйінін мақал-мәтелдер арқылы береді.

Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары гигиеналық мәдениеті.

Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану, рационалды тамақтану, жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас гигиенасын сақтау, өзінің денсаулық жағдайына ерекше көңіл бөлу, жақсы экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді.

Қоғамның мәдени көрсеткіші неғұрлым жоғары болса, адамның еркіндігі мен қабілеттілігі де соғұрлым арта түседі. Мамандардың кәсіби қалыптасуы көбінесе, сыртқы әсерлерге байланысты. Бірақ оны сыртқы жағдайлар мен шарттардан шығаруға болмайды. Себебі, олар адамның өмірлік тәжірибесі, индивидуалды психикалық ерекшеліктері мен психикалық қорына да сүйенеді. Бұл мағынада сыртқы әсерлер тұлғаның психикалық ерекшелігі, оның әлеуметтік және кәсіби тәжірибесіне жататын ішкі шарттарға байланысты болып келеді.

Қабілеттіліктер – бұл тұлғаның қандай да бір іс-әрекетті сәтті жүзеге асырудың шарттары болып табылатын және оған қажетті білімдерді, икемділіктер мен дағдыларды меңгеру процесінен айырмашылықтар табатын индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттіліктерді барлық басқа психикалық құбылыстардан ерекшелейтін үш негізгі белгі бөліп көрсетіледі:

- қабілеттіліктер – бұл бір адамды екіншісінен ерекшелейтін индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктер;

- бұл – тек бір іс-әрекетті немесе бірнеше іс-әрекетті орындаудың сәттілігіне қатысы бар ерекшеліктер;

- қабілеттіліктер адамның бойында әлдеқашан қалыптасқан білімдерге, икемділіктер мен дағдыларға ие болудың жеңілдігі мен жылдамдығына негіз болса да, оларға телінбейді.

Қабілеттіліктер екі негізгі тұрғыдан – сапалық және сандық тұрғыдан сипатталады. Сапалық ерекшеліктері қырынан қарастырылып отырған қабілетіліктер адамның іс-әрекеттің сәттілігін қамтамасыз ететін психологиялық қасиеттерінің күрделі кешені ретінде, олардың өзіндік ерекшелікке ие симптомдық кешені, құрылым ретінде танылады. Қабілеттіліктердің сандық сипаттамасы олардың көрінуінің, дамуының өлшемдерін – қабілеттіліктер деңгейін анықтауды білдіреді /3, - 241 б./.

Тұлғаның бағыты – бұл тұлғаның қоршаған ортаға деген талғампаз қатынасын анықтайтын ниеттер жүйесі. Тұлғаның бағыты адамның мақсаттарымен және ұмтылыстарымен сипатталады және оның өмірі мен іс-әрекетіне ықпал етеді. Бұл түрлі адамдарға қатысты бір зат, не бір оқиға тұлғаның қажеттілігіне негізделген түрлі қатынастарды тудыратындығынан байқалады. Қажеттілікті адам өзіне өте қажетті, маңызды дүние ретінде үнемі сезінеді. Бұл – адам белсенділігінің қайнар көзі ретінде қызмет ететін психикалық күй /4, -6 б./.

Сондықтан саламатты өмір салтын қалыптастыружеке тұлғаның бойына психикалық тұрақтылықты және тиімді кәсіби қызмет қажеттілігін қамтамасыз ететін салауатты өмір салтын дарыту мен жеке тұлғалық сапаны қалыптастыру мақсатын қояды. Оны іске асыруға алдын алушылық білімі кіреді. Салауатты өмір салтын қалыптастыру адам ағзасының мүмкіндіктерін, оның қызметінің ерекшеліктерін болжау, адамның физикалық, психикалық және рухани саулығының өзара байланысы, сондай-ақ, тәрбиеленушілерді сан алуан спорт түрлеріне тікелей қатыстыру жолымен ағартушылық жұмыс барысында жүзеге асырылады.