Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

246 
Жидебай Ж.Қ., Құдайбергенова А.Ж. 
(Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) 
ƏСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДЕГІ ПСИХОСОМАТИКАЛЫҚ АУРУЛАР ЖƏНЕ 
ӨЗІН-ӨЗІ РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Психосоматикалық компонент қан айналымы жүйесі, ас қорыту, тірек-қимыл аппараты 
жəне тері патологиялары, тыныс алу органдары аурулары бар науқастарда кездеседі.
Соматикалық ауруларды диагностикалау мен емдеуде психикалық факторды елемеу олардың 
асқынуына, емдеудің кешігуіне, жиі ауруханаға жатқызылуына, тексеруге, емдеуге кететін 
шығындардың өсуіне əкелуі мүмкін. Психосоматикалық аурулардың көбею мəселесі жыл 
сайын өзекті болып келеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының психикалық 
денсаулық бойынша Еуропалық министрлер конференциясының «проблемалар мен 
шешімдер» (2005) баяндамасында: психикалық денсаулық қазіргі кезде барлық Еуропа 
елдерінің алдында тұрған маңызды мəселелердің бірі болып табылатыны атап өтілген. Қазіргі 
қоғам өмір салты адамға күйзелістің əсерін күшейтіп, оның психологиялық тұрақтылығын 
төмендетеді. Невротизмнің жоғарылауы, стресске төзімділіктің төмендеуі үнемі 
психологиялық мəселелердің соматикалық патологиясына алып келеді [1]. 
Ең алдымен, бұл əскери қызметкерлерге қатысты. Əскери қызмет, командалар мен 
жауынгерлік тапсырмаларды сөзсіз жəне дəл орындауға, сондай-ақ кəсіби қызметтің төтенше 
жағдайларына байланысты жоғары қарқындылықпен сипатталады. Əскери қызмет əскери 
қызметкерлердің денсаулығына, олардың психофизиологиялық жай-күйіне жəне жүйке-
психикалық тұрақтылығына ерекше əсер етеді. Көбінесе қызмет кезінде психосоматикалық 
аурулар мен бұзылулар, сондай-ақ психологиялық кəсіби стресс пайда болады. Əскери 
психологтар А.Я. Анцупов, М.И. Дьяченко, А.М. Жуков, А.Г. Караяни, Л.А. Кандыбович, В.П. 
Каширин жəне т.б. кəсіби стресстің теріс психологиялық салдарын көрсетудің əртүрлі 
формаларын зерттеген. Ал əскери қызметкерлердің кəсіби күйзелісінің əртүрлі аспектілерін 
Р.А. Абдурахманова, В.Д. Бицоева, A.B. Булгакова, С.В. Захарика, A.A. Камышанова, И.Б. 
Лебедева өз жұмыстарында келтірген [2]. 
Ал осы кəсіби стресс немесе психоневротикалық бұзұлулары кезінде, мысалы, əскери 
қызметкерлердің ұйқысының бұзылуы, алаңдаушылықтың жоғары деңгейі, тітіркену жəне 
т.б., сондай-ақ шаршауды, эмоционалды стрессті жедел жеңілдету жəне күрделі қызмет 
жағдайларында өнімділікті арттыру үшін психологиялық өзін-өзі реттеу əдістерін қолдануға 
болады. Кері байланыс негізінде қызметті өзін-өзі реттеу мəселесін эксперименттік зерттеу 
бастапқыда физиология мен психофизиологияда 20 ғасырдың 30-жылдарында И.М. Сеченов, 
И. П. Павловтан басталды. Теориялық жəне əдіснамалық тұрғыдан психиканың реттеуші 
функциясы туралы идеялардың дамуы орыс психологиясының классиктері С.Л. Рубинштейн 
мен Л.С. Выготскийдің, сондай-ақ А.Н. Леонтьевтің, А.В. Запорожецтің, П.Я. Галпериннің, 
А.В. Брушлинскийдің жəне т. б. есімдерімен байланысты [2]. 
Психологиялық өзін – өзі реттеу-бұл субъектінің мінез-құлқын немесе қызметін басқару 
жəне шындықты бейнелеу мен модельдеудің психикалық құралдарын қолдану арқылы оның 
қол жетімді күйін өзін-өзі реттеу [3, б.30]. 
Осылайша, психологиялық өзін – өзі реттеу-бұл əскери қызметкердің өз ішіндегі 
реакцияларды бақылау қабілеті. Өзін-өзі реттеу тетіктеріне əскери қызметкердің биологиялық 
(темперамент/бейімділік) жəне жеке сипаттамалары (мінез-құлық жəне т.б.) əсер етеді. Өзін-
өзі реттеу əскери қызметкердің жаңа тапсырмалармен қаншалықты жақсы айналысуына 
тікелей байланысты, сондай-ақ өзін-өзі реттеу процестеріне əскери қызметкердің алдыңғы 
тəжірибесі үлкен əсер етеді. Өмір барысында алынған жəне адамның өмірлік тəжірибесіне 
айналған психологиялық дағдыларды оң жəне теріс стресс факторларымен күресу жəне өзін-
өзі реттеу мен тұрақтылыққа ықпал ету үшін қолдануға болады [4, б.200]. Өзін-өзі реттеу 

247 
адамдар өз ойларын, эмоцияларын, зейінін, мінез-құлқы мен импульстарын басқару үшін 
пайдаланатын саналы жəне бейсаналық процестерді қамтиды. 
Əскери қызметкерлердің арасында өмір салтының, тамақтануының жəне жүктеменің 
түбегейлі өзгеруіне байланысты əсіресе əскерге жаңа шақырылған сарбаздардың 65-78%-ында 
физикалық жəне психоэмоционалды шиеленіс дамиды, бұл əртүрлі функционалдық 
бұзылулар мен соматикалық аурулардың себебі болуы мүмкін. Сондықтан жас сарбаздардың 
денсаулығын нығайту кезінде эмоционалды компонентті ескеру қажет. Оның мəні 
эмоциялардың мінез-құлықты реттеудегі рөліне, олардың психикалық танымдық процестерге 
əсеріне, орындалған іс-əрекеттің сапасы мен тиімділігіне, қоршаған орта өзгерістеріне 
бейімделуіне байланысты. Кəсіби денсаулықты сақтау міндеттерін шеше отырып, бұл кезеңді 
назардан тыс қалдыруға болмайды, өйткені əрбір əскери қызметкер қызмет жағдайларына 
алғашқы бейімделу кезеңінен өтеді. Дəл осы кезең аурудың жоғарылауымен сипатталады. А.Г. 
Маклаковтың (1996) 1988-1996 жылдардағы қызметтің бірінші кезеңіндегі əскери 
қызметкерлерді бақылауға негізделген зерттеулері қызметтің бірінші кезеңіндегі əскери 
қызметкерлердің 65% - дан 77% - ға дейін медициналық көмекке жүгінетіндігін көрсетті. 
Сонымен қатар қызметтің II-IV кезеңдеріндегі əскери қызметкерлер медициналық көмекке 
сирек жүгінеді -23% - дан 37% - ға дейін. Демек, бірінші қызмет кезеңіндегі əскери 
қызметкерлер арасында аурудың жоғары деңгейі көбінесе бейімделу процесімен байланысты, 
оның нəтижесі əскери қызметкерлердің қызмет жағдайларына да, олардың жеке 
психологиялық ерекшеліктеріне де байланысты [5]. 
Б.А. Гунзунова, А.Ю. Степанованың созылмалы гастрит кезінде эмоционалды сфераның 
өзін-өзі реттеуі мен мерзімді қызметтегі əскери қызметкерлердің жеке қасиеттерінің 
арақатынасының ерекшеліктерін зерттеген мақаласының нəтижелеріне жүгінетін болсақ: 
мерзімді қызметтегі сарбаздардың 13% - ында мінез-құлықты өзін-өзі реттеудің жоғары 
деңгейі басым болған. Мұндай сарбаздар икемді жəне жағдайлардың өзгеруіне тез бейім, алға 
қойған мақсаттарына деген мотивация негізінде өз-өзін реттей алады. Ал əскери 
қызметкерлердің 45% - ында өзін-өзі реттеудің төмен деңгейі анықталған. Яғни, оларда мінез-
құлқын саналы түрде жоспарлау жəне бағдарламалау қажеттілігі қалыптаспайды, олар 
жағдайға жəне айналасындағы адамдардың пікіріне көбірек тəуелді. Саналы өзін-өзі реттеудің 
жалпы деңгейі неғұрлым жоғары болса, адам жаңа қызмет түрлерін тез меңгереді, бейтаныс 
жағдайларда өзін сенімді сезінеді, əдеттегі іс-əрекеттегі жетістіктері тұрақты болады. 
Осылайша, біз мерзімді қызметтегі əскери қызметкерлердің басым көпшілігінде өзін-өзі 
реттеу жеткіліксіз дамығанын көреміз, бұл адамның денсаулығы мен эмоционалды 
жағдайының күрт нашарлауына əкеледі. Мұның салдары эмоционалды фонның төмендеуі, 
теріс эмоциялардың басым болуы, белсенділікті бейтараптандыру болуы мүмкін, ол назардың, 
есте сақтаудың, ойлаудың, сананың бақылау жəне реттеу функцияларының қиындықтарына 
алып келеді. Алынған мəліметтерді талдау өзін-өзі реттеудің төмен көрсеткіштерімен 
созылмалы гастриті бар мерзімді қызметтегі сарбаздардың келесі жеке қасиеттерінің 
үстемдігін анықтады: өзін-өзі реттеудің төмен деңгейі бар сарбаздар үшін эмоционалды 
тұрақсыздық, мазасыздық, өзін-өзі бағалаудың төмендігі, өткен оқиғалар үшін кінə сезімі жəне 
өмірлік қиындықтар алдындағы дəрменсіздік сезімі, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, 
басқалармен сенімді қарым-қатынас жасауға деген ұмтылыс тəн екенін көрсетеді. Əскери 
шындық жағдайында нақты қызметке шақырылған қазіргі жастардың көпшілігі жаңа 
жағдайларға бейімделуде айтарлықтай қиындықтарға тап болғандықтан, əскери қызметкерлер 
арасында нейропсихикалық тұрақтылықтың төмендеуі сирек емес [6]. 
Масимова А.Э., Мамедов М.Н. жүргізген зерттеуді талдасақ, зерттелген топта ең көп 
таралған қауіп факторы ретінде гиперхолестеринемия анықталған, ол зерттелінушілердің 80% 
– ында (46 əскери қызметкерде жəне 47 азаматтық тұлғада) кездескен. Артериальді гипертония 
əскери қызметкерлерде 78% ал азаматтық тұлғада 68 %. Темекі шегу əскери қызметкерлер 
арасында (68%) бақылау тобымен салыстырғанда (50%) жиі анықталған. Психосоматикалық 
бұзылулар (созылмалы стресс, мазасыздық жəне депрессия) əскери қызметкерлер арасында 
азаматтық адамдарға қарағанда 50% - дан астам жиі тіркелген [7]. 

248 
Савченко С.В. жүргізген зерттеулерді талдасақ, психосоматикалық бұзылулар жас 
(19,8%) жəне орта (28,6%) офицерлердің жəне əскери қызмет ардагерлері зейнеткерлерінің 
(41.75%) едəуір бөлігінде байқалған. Олардың көпшілігінде психосоматикалық бұзылулардың 
бірнеше симптомдық кешендерінің əртүрлі комбинациясы бар, олардың арасында 
"кардиалгия", "астено-невротикалық 
бұзылулар", "цереброастения", "жыныстық 
денсаулықтың бұзылуы" жəне "ұйқының бұзылуы" басым. Бұл бұзылулар денсаулық пен 
əлеуметтік бейімделу деңгейінің төмендеуіне əкеледі жəне оларды мақсатты түзетуді қажет 
етеді. Əр түрлі жастағы офицерлер мен əскери қызмет ардагерлерінің психосоматикалық 
бұзылыстары тек ұқсастықтары ғана емес, сонымен қатар айырмашылықтары да бар екені 
аныталған. Жас офицерлерге (28-39 жас) ұйқының бұзылуы (24%), кардиалгия (20%) жəне 
астено-невротикалық белгілер (19.8%) тəн. Орта жастағы офицерлер үшін ұйқының бұзылуы 
(35.1%), кардиалгия (32.1%), цереброастения (25.5%), жыныстық денсаулықтың бұзылуы 
(22.6%), астено-невротикалық белгілер, истерикалық, психопатикалық жəне депрессиялық 
реакциялар тəн. Əскери қызмет ардагерлері психосоматикалық шағымдармен (77.5%), 
депрессиялық реакциялармен (36.6%), көңіл-күйдің тұрақсыздығымен (35%), ұйқының 
бұзылуымен (35%), сондай-ақ айқын депрессиялық, демонстрациялық жəне психопатикалық 
реакциялармен сипатталады [8]. 
Осылайша, зерттеулерді талдау кезінде байқағанымыздай невротикалық спектрдің 
бұзылуы бар əскери қызметкерлерде соматикалық аурулардың жоғары пайызы анықталған. 
Сонымен қатар, неврозы бар адамдарда соматикалық бұзылулар жүрек-тамыр жүйесі мен 
асқазан-ішек жолдарының аурулары көбірек кездеседі. Ал осы ретте өзін–өзі реттеудің 
қалыптасуы жеке тұлғаның жəне функционалдық жүйелердің белгілі бір реттеуші жəне 
бейімделу қасиеттерінің жалпы контекстінде жүреді. Сонымен қатар өзін-өзі реттеудің төмен 
деңгейі бар əскери қызметкерлер үшін эмоционалды тұрақсыздық, мазасыздық, өзін-өзі 
бағалаудың төмендігі, өткен оқиғалар үшін кінə сезімі жəне өмірлік қиындықтар алдындағы 
дəрменсіздік сезімі, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, басқалармен сенімді қарым-қатынас 
жасауға деген ұмтылыс тəн екенін көрсетеді. 
Əдебиет 
1. Жоламанова А.А., Методико-организационные аспекты профилактической помощи контингенту с 
пограничными состояниями на уровне ПМСП//Автореф. дисс.канд. психол. наук. – 2015. 
2. Филинов Н. В., Лямзин Е. Н. Теоретико-методологический анализ основных подходов к изучению 
психологической саморегуляции состояний военнослужащих // Актуальные исследования. 2021. №47 (74). С. 
148-151.
3. Конопкин О.А. Психологические механизмы регуляции деятельности: авторский сборник. – Ленанд. – 
2011. – 320 с. 
4. Караяни А.Г., Корчемный П.А., Митасова Е.В., Караяни Ю.М., Некрасова Е.А. Психологическая 
коррекция и реабилитация. Учебное пособие / Под общей редакцией Митасовой Е.В. Москва, 2015. 230 с. 
5. Маклаков А.Г. Основы психологического обеспечения профессионального здоровья военнослужащих: 
автореф. дис. д-ра психол. наук. – СПб., 1996. 
6. Гунзунова Б.А., Степанова А.Ю. Особенности саморегуляции эмоциональной сферы военнослужащих 
срочной службы при психосоматических заболеваниях // Вестник бурятского государственного университета-
2013. – №1. – С. 25–28. 
7. Масимова А.Э., Мамедов М.Н. Изучение особенностей факторов риска и психосоматического статуса 
среди военнослужащих Азербайджана с ишемической болезнью сердца. Российский кардиологический журнал. 
2021;26(2):4146. https://doi.org/10.15829/1560-4071-2021-4146 
8. Савченко 
С.В., 
Психофизиологическая 
коррекция 
психосоматических 
нарушений 
у 
военнослужащих// Автореф. дисс. .д-ра мед. наук: 14.00.32 / 2006. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: