Арпалыс (Волоколамск тас жолы)

151 
сатырлаған үні құлаққа шалынады, сәулелі оқтарының ізі әуеде ұшқынша 
жылтылдайды. 
От-жалын түстес күрең күн қызғылт сәулесін жер бетіне түсіру, 
ұясына кіруге жақындаған еді. 
Взвод командирі, жас лейтенант Бурнашев, атыс үні шыққан жаққа 
екі-үш қадам ілгері басып, қалшия қарап тұрып қалыпты. 
Қолында қыса ұстаған пистолеті, бірақ қапелімде кезіккен бӛлекетке 
қарсы не істерін білмей, қорқып сасқандығы байқалады. Командир топты 
жауынгердің бас иесі. Басқалар қысылтаяң минутта соның аузына қарайды, 
әмірін күтеді. Бірақ бас иесі азғана абдыраса, бұл сыр жаутаңдап кӛз тіккен 
жұртқа табанда сезіледі. Қазір де жауынгерлер жӛн айтарлық бас иеден бір 
минутқа болса да айрылып, үркердей иіріліп қалған кез еді. Қатардағы 
жауынгерлерге дәнекер болатын кіші командирлер де кӛптің арасынан 
бұрынғыдай ала бӛтен кӛзге түспейді, олар да әрбір шоқша топқа сіңіп, 
елеусіз боп қалған. 
Бұрынғы әскери тәртіп қобалжып, араға іріткі түсіп, взводтың іргесі 
босаған. Тұтқиыл бәлекет алдыңда жұрттың жүні жығылып, қайраты жасып, 
сағы сына бастаған. Бұл күйінен айықпаса, асыл топ жарыққа айналады, 
взвод тұрсын, тұтас батальондар апатқа ұшырайды. 
Үрпиіскені болмаса, топ ішінен әзірге қашқан ешкім жоқ. Бірақ… бір 
қызыл әскер оқ атылған жаққа үркек атша одырая қарап, жайлап бір шетке 
қиыстап барады. Әзірше жалғыз сол ғана. Ал егер, ол ақырын аяңдамастан, 
ата жӛнелсе, оның соңынан ілесе, басқалардың да қашпасына кім кепіл? 
Кенеттен біреу әлгі қиыстаған қызыл әскерді ӛктем түрде қолымен 
нұсқап кӛрсетті. Fажап. Осындай қысылтаяң кезенде абдыраған топ арасында 
ақылынан адаспай, ӛктем әмір жүргізуші кім болды екен? дейді. Сӛйтсем, 
бұл жаңағы айтқан Толстунов екен. Оны анадайдан ажыратып, кӛңілді бір 
демдегендей болдым. Жолы болар жігіттің жеңгесі алдынан шығады 
дегендей, оның бұл жерде жүргені жақсылық екен деп жорыдым. 
Тап сол кезде біреу әлгі ойқастап бара жатқан жауынгерге: 
- Әй, қайда барасың, оңбаған! - деп ақырды. - Кәні, қашып кӛр, 
табанда атып тастаймын! 
Бұл айқайлаған ротаның парторгы, аласа бойлы, біз мұрын Бӛкеев еді. 
Ол ашулы түрмен мылтығын кезеніп тұр. 
Сонда ғана мен: үрпиіскен, аңыраған топтан бӛлек әр жер-әр жерде 
буыны берік, тәуекелге бел байлап қатуланған адамдар да бар екенін 
байқадым, Бұлардың ұйытқысы, дем берушісі политрук Толстунов болса, 
взводқа дәнекер боп тұрған осы азғана адамдар еді. Бұлар партияның осы 
взводтағы кӛзі еді. 
Мен атымды тежей беріп:
- Бурнашев! Взводты басқаратын сен бе, басқа ма? Құтың қашып 
кетіпті ғой! Бӛлімше командирлері қайда? - деп айқайладым. 
Бурнашев меңіреу халден айығып, жалт қарады. Ӛз айыбы бетіне 
салық болғандай, қызарып кетті. Ол жалма-жан: 

152 
- Бӛлімше командирлері, мұнда келіңдер! - деп дауыстады. 
Аттан секіріп түсіп, мен ӛз байлауымды қысқаша ғана айттым: 
- Қыстақты қалдырып шығып, жау алдынан қайтадан шеп құру керек, 
- дедім. Сонан соң былай әмір еттім: 
- Бірінші бӛлімшенің командирі, жауынгерлеріңді алып шық! Әркім ӛз 
орнын білсін! Бірінші бӛлімшені мен бастаймын. Екіншіні - Толстунов, 
үшіншіні - Бурнашев басқарады. Заев, ротаны сен басқар. Келесі взводты 
алып шығып, бізге қосыл. Кӛпірді бұзып кет. 
- Құп, жолдас комбат, 
- Толстунов, ӛз бӛлімшеңе бар, - дедім мен. 
- Комбат, былай етсек дейім… 
- Олай-былай дейтіні жоқ… баста бӛлімшеңді! Менімен екі аралығың 
елу метр болсын, Қалып қойма! Топтанып жүрмеңдер. Бірінші бӛлімше, 
құлақ сал! Еріңдер маған! Жүгір! 
Осыны айттым да, дереу қыстақтың кӛшесін ӛрлей, орманға беттеп 
зыр жүгіре жӛнелдім. Әйнегі күн кӛзіне шағылысқан үйлер бұлдырап, бірінен 
соң бірі қалып барады. Алда айғыздалған ашық дала кӛрінеді, артта аяқ 
дүбірі естіледі, бұл маған ілесе жүгірген бӛлімше жауынгерлері. 
4 
Жарым ортаға барғанда, немістерді тағы да кӛзім шалды. Ат үстінен 
алғаш байқағаннан бергі бес-алты минуттың ішінде олар бізге едәуір 
жақындап қалыпты. Екі аралық жарты километрдей. Ақ қар бетінде қараңдап 
келе жатқан немістердің тұлғалары енді айқын кӛрінеді. Жау тізбегі 
ілгерілеп, минутына жүз метр шапшаңдықпен жүріп келеді. Қарауытқан 
орман шеті әлі алыс, бейне жер түбіндей. Ең азы жарты километр. Қапелімде 
бұған жүгіріп жету оңай ма. Ішімнен: тезірек, тезірек, тезірек! - деп ӛзімді-
ӛзім қайраймын. Барымды қарыштап, қарқынымды үдете түсем. 
Немістер бізді байқап қалды да, жалпылама автоматтарынан оқ 
жаудыра бастады. Мың сан қызыл сәулелі оқ, найзағай отындай жалтылдап, 
әуені таспаша тілгілейді. Кӛбі бізге жетпей, жерге түседі, тӛбеден ызыңдап 
ӛтіп жатқандары да, тызылдап аяқ астына түсіп жатқандары да бар. 
Немістер оқтарын кӛздеместен құр долбарлап атып келеді, 
әлдеқалайы болмаса, ол шамадан оқтың дәл тиюі екіталай. Дегенмен 
қаңғыған кӛп оқтың бірі кезігіп, арт жақтағы біреу шалқасынан құлады 
білем: 
- Ойбай-ай, жолдастар… - деді жан даусы шаға. 
Мен қайрылып қарап, бӛгелмекші болғандарға: 
- Тарт, аялдамандар. Кейінгілер әкеледі, - дедім. 
Біздің не оймен жүгіріп бара жатқанымызды қайдан ұқсын, есірген 
немістер: ә, русьтар қашты, кел қуайық демесін бе? - олар да екпіндей 
жүгірді. Орманға жүз метрдей қалғанда, буын-буыным әлсіреп, жүрісім 
баяулады. Қатарласа жауынгерлер де жетті. Баста: топтанбаңдар деп едім, 

153 
сонда да үйме-жүрме болып келеді. Бұдан он күн бұрын генерал Панфилов 
дәл осы ортаға келіп, жауынгерлердің ӛкпе тұстағы жаңа шепке қаншалықты 
тез барып орналасатының сынап кӛріп еді, әскери оқуға машығып үйренген 
ротаға риза болып, қуанышын білдіріп, алғысын айтқан еді. Қапелімде тап 
осы жауынгерлердің сол жайшылық қимылы есіме түсе кетті. Қазіргісімен 
салыстырдым. Екеуінің арасында қанша айырма бар десеңші! Бірақ… 
тажалдай тӛніп келген құрым жау алдында жан ұшырып жүгірсең, автомат 
оғы тӛбеңнен бойынша түтеп, жаралының шыңғырғандағы ащы даусы 
құлағында тұрса, қарбаластағы қимылдың қолдан қойғандай мінсіз болуы 
оңай ма? 
Ӛкпеміз ӛшіп, орманға да жеттік. Мен ентігімді басып: 
- Бӛлімше, тоқта! - деп команда бердім. 
Жауынгердің ілік алды қасиеті бағына білу. Әскер бӛлімін тәртіпті 
ететін, басын біріктіріп, нық күшке айналдыратын шарттардың бірі осы. 
Командирдің бұйрығы заң қатарында. Ол топты адамға жарлық етсе, кӛпті 
билеп-тӛстесе, Отанының әмірін орындағаны деп білу керек. Командир ӛз 
жауынгерлеріне әмірші есебінде ӛктем сӛйлейді, аға есебінде ақылын айтады, 
жазықтыны жазғырады, қылмыстыны жазалайды; солдаттарын отқа да, суға 
да салып ысылдырады, қысылтаяң күн туғанда шүбәсіз ӛлімге де жұмсайды. 
Демек, солдат бұйрық-жарлықтың қандайын болса да екі айтқызбай 
орындауға міндетті. Әрине, солдат дегеніміз тілсіз машина емес, ол да 
ӛзіміздей, ақыл-ойы бар адам. Ол ӛз борышын саналы түрде ұғынса ғана 
командирдің бұйрығы нәтижелі болады. Сонда біраздан кейін барып 
солдаттың осы касиеті былайша айтқанда, бұйрықты бұлжытпай тез 
орындағыштығы, командирге сӛзсіз мойынсұнғыштығы оның екінші бір 
айнымас әдетіне айналады. 
Сонымен мен бӛлімшеге; «тоқта!» деп ӛмір еттім. Осы бір ғана сӛз 
біздің 
панфиловшылар 
батальонының 
ӛткендегі 
тарихын 
айқын 
сипаттағандай еді. Біз жауынгерлерді қиын жорыққа салғанда, ауыр бейнетке 
кӛндіктіргенде, сап алдында опасызды атқанда, Середага түнделетіп шабуыл 
жасап, немісті қырып, алғашқы қорқынышты жеңгенде, қысқасы осындай 
әрекеттің бәрінде де біздің кӛздегеніміз солдатты мынадай қиын-қыстау 
кезеңге әзірлеп әкелу еді. Біз осы мақсатымызға жеттік пе? 
Егер де, жаман айтпай жақсы жоқ, жауынгерлер «тоқта!» дегенді елең 
қылмай, алғашқы екпінімен орманға барып паналаса, бет-бетімен ыдырап 
кетсе қайтер едім? Онда… алдыңыздағы пақырыныз бұл дүниеде тірі жүрмес 
еді. Қолы қашса қолбасшыдан не пайда? Жау алдында жауынгерлердің құт-
берекеті кетсе, командирден не пайда? Оның құны бір тиын… 
Бірақ жауынгерлер екі иінінен дем ала, үйме-жүйме күйінде, шыбын 
жаннан ар-намысын жоғары бағалап, қасыма кеп тоқтап тұрған еді! 
- Бӛлімше командирі! 
- Мен! 
- Жат мұнда! Ат! Оң флангілік қайсың? 
- Мен! 

154 
- Мұнда кел! Жат! Ат! Бұдан кейінгі кім! 
- Мен! 
- Мұнда кел! Жат! Ат! Араларың метрден болсын! 
5 
Бұлай еткенім әбестік болды. Ең алдымен оқ атпастан, жатып әзірлену 
керек еді, сәл ентігімізді басып, жауды асықпай кӛздеп, команда бойынша 
залпымен атқанда болар еді. 
Жауынгерлер жапа-тармағай апыл-құпыл бет алды атып жатыр. 
Немістер сәулелі оқтарын нӛсерлетіп, барған сайын жақындап келеді. Біздің 
атқан оғымыздан құлап жатқан ешқайсысы жоқ. 
Батар күннің күрең сәулесі жау тізбегіне қиғашынан түсіп, 
немістердің кескін-бейнелерін, бет-пішіндерін бұрынғыдай айқындап 
кӛрсетті. Кӛкшіл каскалары, кейбірінің кӛзілдірігі қүн кӛзіне шағылысып 
жарқырайды. Бәрі де кілең жастар. Бұлар бейне оқ дарымас сауыт киген 
дәулердей, біздің атқан оғымызды елемей, екпіндеп келеді. Бұлардың оққа 
ұшпайтыны несі, бұл не ғажап? - деп ішімнен қайран боламын. 
Асығыс іс қапыл іс дегендей, атқан оғымыздың не себепті тимей үш 
жатқанын мен енді ғана аңғардым. Немістер әлі де алыстау, жүз, тӛрт жүз 
метрдей жерде. Біз қызулықпен байқамай, прицел рамкасын жүз метрлік 
межеге қойып ата беріппіз. 
Мен даусымды кенеп, атыс үнінен асыра: 
- Прицел екі жарым! – деп айқайладым. 
Біздің ізімізше Толстуновтың бӛлімшесі де келіп жетті. 
Новлянскийдің бер жағынан үшінші бӛлімше кӛрінді. Қыстақтан жүк тиеген 
повозкалар да ызғыта шығып келеді. Айдаушылар аттарына үстін-үстін 
қамшы басады. 
Немістер тӛніп келеді. Олардың тізбегін енді бірді-екілі оққа 
ұшқандары болды. Жау қатарының арғы шеті үйлердің қалқасына жетіп, 
кӛзден таса болды. Ондағы немістер біз қалдырған қыстаққа келіп кірді. 
Бергі жағындағылары бізге жақыңдай түсуде. Енді бұлар команда 
бойынша жай жүрістен жүгіріске басуы мүмкін. Мен екі аралықты кӛзбен 
болжан байқадым. 
Тым жақын. Екпіндей жүгірсе, кӛптігімен-ақ бізді жайпап ӛтпей ме? 
астапыралдамды айтамын, беймаза күдік жанымды жегідей жейді, кӛңілімді 
толқытады. Сабыр-тақатым шегіне жетіп, қатты тықыршимын… Пулеметіміз 
қайда бұл? Бозяанов, Мурин, Блоха, дүниеде бармысың! Неге дыбыс 
бермейді, неге атпайды жауды?… 
Қасымдағы біреу, құлындағы даусы шығып, безілдей бастады: 
- Ой-бай, ой-бай! Ӛлдім, ӛлдім… 
Шыңғырған дауыс құлақтан ӛтіп, денені түршіктіреді, жүрегіңді атша 
тулатады, қайратыңды жасытып, жігеріңді құм қылады. 

155 
Жалпақ тілмен айтқанда, әр кеудеде шыбын жан бар. Қысылшанда 
шыбын жан шүберекке түюлі болады дейді қазақ. Бұл әсерлі, бейнелі сӛз. 
Шыныңда да, жан шіркін аяулы ғой. Әркім-ақ сол минутта: менің де кеудеме 
кеп оқ қадалып, тілсіз ӛліп кетем бе, әлде мына жігіт құсап қасірет азап 
шегем бе деп іштей тітіркенген еді. Шынын айту керек, сол алғашқы ауыр 
сынақ үстінде осындай сезімді мен де ӛз басымнан кешірдім… 
Шыңғырған дауыс жаққа кӛз салдым. Жаралы жауынгер қар үстінде 
қырынан сұлап жатыр. Жалаң бас. Бетін жуған қан иегінен сорғалап, 
шинеліне тамады. Екі кӛзі шарасынан шығып, аларып кеткен, тіпті кісі 
шошырлық. 
Одан әріректе екі қолымен басын жауып, қарға тұмсығын тығып біреу 
жатыр. Ӛлген бе дейін десем екі қолы діріл қағады. Ақылын қорқыныш 
билеп, тірі ӛлік кейшіне түскен жан екен. Суға кеткен тал қармайды 
дегендей, тап жанын қорғап қалатындай-ақ қолын басына қалқан етіп 
тасқынына ішімнен қүлем де, ыза да болам. Ӛзі дәнеңе есітпейін де, кӛрмейін 
дегендей, бір қалыптан айнымай, тым-тырыс жатыр. Полуавтоматы жайына 
қалыпты, қасында қарауытып кӛрінеді. Бақсам, қызыл әскер Шилібаев екен. 
Ок дарыған еш жері жоқ, дені басы сап-сау. 
Бір ырғып, қасына жеттім де: 
- Шилібаев! Деп айқайладым. 
Селк етіп, ол басын кӛтеріп алды, ӛңі құп-қу. 
- Малғұн! Ат! 
Шилібаев үрейлі пішінмен маған ажырая қарады. Ӛлегізген 
кӛздерінде аздапақыл-сананың жанары пайда болды. Ол баяу үнмен: 
- Қазір, ақсақал, - деп қасындағы автоматын ала салып, бет алды 
бірсыдыра атып жіберді. Мен оған: 
- Асықпай, қӛздеп ат! Ӛлтір, немісті, - дедім. 
Неміс демекші, еркінсіген жау екпіндеп, автоматтарының оқ боратып 
бізге таянып келеді. Жүздеген қарудың сатырлаған үні құлақты тұндырады, 
әуеде қызғылт із сала ұшқан сансыз оқтар кӛзді ұялтып, тӛбемізде масаша 
ызыңдайды. Мың сан оқтың шығындатқаны шамалы болса да, бұл 
немістердің бізді састырып естен тандыру үшін, бас кӛтертпес үшін, ӛздерін 
пайлап атуға мұрсат бермеу үшін қолданған амалы еді. Ал Бозжанов болса, 
әлі дыбыссыз жатыр. Ататын кезі келіп еді, неге үн қатпайды, пулеметінің 
қанды аузынан немістерге неге ажал тӛкпейді! 
Жаралы жауынгер бұрынғыша зарлап жатыр. Мен қасына жүгіріп 
бардым. Бет-аузы қызыл ала қан, қолдары да шиедей. Мен зекіп: 
- Жат тыныш, дыбысында шығарма! - деймін. 
Ол: 
- Ой-бай…, - деп ыңырсиды. 
- Ӛшір үніңді! Жанына батса да шыда, қатулан, тістен, оған болмаса, 
шинелінің жеңін шайна, бірақ үндеме! 
Дегенмен ӛзі ер екен, айтқанымды істеп жым болды. 

156 
Ақырында, тықыршып күткен пулеметіміздің үні естіле бастады. «Та-
та-та-та»-лап, тынымсыз тақылдайды. Бозжанов сабаз неткен шыдамды, 
немістерді ӛте жақын келтіріп, табан астынан атқанын қарашы, Пулеметтен 
осылай тұтқиылдан, табан астынан атқан оқты орыстың әскери тілінде 
«кинжальный огонь» дейді. Былайша айтқанда, семсерше жақыннан 
сілтенетін, жақыннан атылатын оқ деген сӛз. Мұндай оқ жазатайым кетпейді, 
жауды яайпап салады. 
Пулеметтің алғашқы бірсытыра атқан оғы неміс тізбегінің ортасын 
ойсыратып жапырып кетті. Тірі қалғандары байбалам салысып, аласұрып, 
судай сапырылыса бастады. Кейіннен де талай байқадым, қапелімде 
сәтсіздікке ұшырап, күтпеген жерден пәлеге кезіксе, немістер қойша 
жамырасып, шуылдап кетеді. Бұл жолы да жаралысы шыңғырып, саулары ӛз 
тілінде даудырласып сан-сапалақ күйге түскен еді. 
Бірақ бұл кӛрініс кӛпке созылған жоқ, Қанша дегенмен әккі дұшпан 
ғой. Тез арада неміс командирінің ӛктем даусы естілді. Бұйрыққа-жарлыққа 
кәнігі болған жау солдаттары есін жинап, бірден жата қалысты. 
Енді біздің де еркін тыныс алуымызға мұрсат болған еді. Бір минуттан 
соң қасыма Толстунов жер бауырлап еңбектеп келіп: 
- Қалай ойлайсың, комбат? Ураласақ қайтеді? - деп сұрады. 
Мен басымды шайқадым. Осы күні басылып жүрген жеңіл-желпі 
әңгімелерде ауызбен орақ орушылар: біздің солдаттар «уралап» тұра 
ұмтылып еді, немістер қаша жӛнелді, - деп ұрыс тағдырын қағаз бетінде оп-
оңай шеше салады. Шын ұрыста олай болмайды. 
Бірақ сонда да сол кеште «уралаған» ұран қыры айтылып тынды. 
Дүниеде біздің батальоннан басқа да бӛлімше, ұрысты басқарған менен басқа 
да командир бар еді. «Уралаған» ұран біз де, немістер де күтпеген жақтан 
шықты. 
6 
Сонау, немістердің ту сыртындағы орманның ішінен жазылып жүгіре 
шыққан топ кӛрінді. 
Батар күннің ақтық сәулесімен қызыл әскер киіміндегілерді, олардың 
кезей ұстаған штыкты винтовкаларын айқын ажыраттық. Бұлардың саны 
қырық-елу адамнан аспайды. Бұдан сәл ғана бұрын, телефон арқылы 
сӛйлескенімде, полк командирі немістер он жақтағы кӛрші батальонға 
қарасты алтыншы ротаның шебін бұзып ӛтті, сол жерге бір взвод жіберілді 
деп еді. Бұл лейтенант Сламкұловтың взводы екенін аңғардым. 
Енді біздің ӛрісіміз кеңіп, екі жақтан бірдей, ӛкпе тұстан және арқа 
жақтан соққыға ұшырағалы тұрға немістердің халі мүшкілге айналған еді. 
Бірақ флангіні ықшамдап, қайта шеп құру маневрі немістерде де белгілі. Жау 
тізбегінің бергі шеті лып кӛтерілді. Немістер атысқан бойы, кейіншектеп 
доғаша иіріле бастады.
- Комбат! - деді Толстунов лепірген пішінде. 

157 
Мен мақұлдап басымды изедім. Сонан соң: 
- Тізбек бойынша бәріне хабарлаңдар, шабуылға әзірленсін! деп 
дауыстадым. 
«Шабуылға әзірленсін!» деген бұйрық, жауынгерден жауынгерге 
жетіп, жалпысына тарады. 
Орманнан шыға шабуылға кӛшкен әлгі жауынгерлер бұрынғыша 
жүгіріп келеді. Сол жақтан «Ур-а-а!» деген әлсіз үн құлаққа жетеді! Немістер 
ӛз шебін апыл-ғұпыл қайта құрып жатыр. Жаудың біздің қарсымыздағы 
тізбегі едәуір сирексіп қалды, бірақ немістер кейінгі жақтан бұлараға екі 
жеңіл пулемет әкеліп құрған еді. Оның бірі бізді атқылауға кірісті. Денені 
түршіктіретін оқ зуылы жиілене бастады. 
Бұл кезде біздің жақтың атысы су сепкендей басылған еді. Шабуыл - 
қолма-қол ұрыстың тағдырын шешетін үзілді-кесілді қимыл. Әскерге 
шақырылған күннен бастап-ақ әркімнің ұрыста қауіп ететін, және шошитын 
нәрсесі осы шабуыл. Міне, қазір де біздің жауынгерлер, тас-түйін болып, сол 
шабуылдың басталар кезін қобалжып күтіп жатыр еді. Айналадағыларды 
жалма-жан кӛзіммен бір шолып ӛттім. Баршасы мылтықтарын бауырына 
қыса ұстаған. Кӛбі қобалжудың дірілін, қорқыныштың белгісін 
кӛрсетпегендей, қатуланып тістеніп алған, ал кейбіреулері шұлық жатыр, 
мұндайлардың ӛңі құп-қу, кӛз жанары қашқан. 
Атыстың еріктен тыс кілт тоқтап қалғанына қайран болдым. Әттең 
әттең, несін айтасың! Бұлай етпеу керек еді. Бірақ оны жӛнге салып жататын 
уақыт җоқ. Жау сан-сапалақ күйден айықпай жатқан кезінде неғұрлым тез 
қимылдап қалу керек. 
Мен: 
- Бурнашев! - деп айқайладым. 
Мана ӛзен жағасында бір сәт абыржығанына бетінен оты шыққан 
взвод командирі лейтенант Бурнашев менен елу метрдей жерде жатқан еді. 
Ол менің даусымды есіткенін ишарлап, бір қолын кӛтеріп түсірді. 
- Бурнашев, баста! 
Әрине, сіз Қызыл Армия жауынгерлерінің майдандағы жаппай ерлігі 
туралы әлденеше рет оқыдыңыз да, есіттіңіз де. Оның бәрі ақиқат, шын сӛз. 
Бірақ серке болып топ бастайтын, кӛсемдік істеп кӛпке үлгі кӛрсететін адамы 
табылмаса, жаппай ерлік болмайды. Мұны бір деп біліңіз. Бірі сыбанып 
шықпаса, тәуекелге бел байлап басын кӛтермесе, алға ұрандап шаппаса, жұрт 
біріне-бірі қарайлап, жата береді, ілгері баспайды. 
Бурнашев ұшып түрегелді. Батар күннің сәулесімен кӛкшіл-күрең 
тартқан әуенің аясында оның ілгері ұмсынған бейнесі кӛрінді. Қолыңда 
кӛтере ұстаған қаруы - тұрар кезде біреудің винтовкасын алса керек. 
Командирінің Отанының әмірін орындап, орнының тұрған бетте Бурнашев 
еріндерін жыбырлата, аузын кере ашып, айналаны жаңғырықтыра; 
- Отан үшін! Алға! - деп ұран салды. 
Жұрттың шабуылға қалай кӛтерілетінін бұдан бұрын мен газеттерден 
талай оқығанмын. Сол оқыған мақалалардың бәрінде де жауынгерлер 

158 
шабуылға осындай ұранмен шығушы еді. Ішімнен: шындығында осылай бола 
қояр ма екен, бұл сырттан тон пішетін қалам шеберлерінің құр жорамалы 
емес пе екен? – деуші едім. Біздің кезегіміз келіп жаумен бетпе-бет кездесіп, 
найзаласар күн туғанда, тап газетте айтылғандай бола коймас, шабуыл 
кезінде кеудені жарып, тамақты кернеп: "ша-а-ап! ӛлтір!» деген секілді 
басқаша ызалы, кекті үн шығар деп ойлаушы едім. Бірақ осы ұлы сынақ 
үстінде, осы қатерлі кезеңде Бурнашев құлақ тұндыра, мыңдаған оқ астында 
жасыған кӛңілді желіктіре, тап әлгіндегідей: 
- Отан үшін! Алға! - деп ұран сала, ілгері ұмтылған еді. Сӛйткенше 
болған жоқ, даусы шорт үзілгендей, кенет тына қалды. Тап керулі арқанға 
кезігіп, сүрінген кісіше Бурнашев етбетінен құлады. Алғашында: қазір ол 
орнынан тұра, қайта жүгірер, басқалар да соның соңына еріп қаруларын 
кезеніп, жауға қарсы ұмтылар деп ойлап едім. Бірақ Бурнашев орнынан 
қозғалмады, екі қолы жайылып, етбетінен жатқан күйінде қала берді. 
Жауынгерлер шүу дегенде-ақ оққа ұшқан лейтенантқа аңыра қарасып, 
бұрынғыша тым-тырыс жатыр. 
Осындай халде бір секундтай уақыт ӛтті. Біздің тізбек шабуылға 
кӛтерілмеді. Сонда тағы біреу ұшып тұрып, тақылдаған жау пулеметінің үнін 
баса, даусын кӛкке шырқап әлгі ұранды қайталап айтты: 
- Отан үшін! Алға! 
Даусы тым ащы, құлақты жарғандай. Бірақ аласа бойлы пішініне 
қарап, қызыл әскер Бӛкеевті жұрттың бәрі таныды. 
Алға ұмтыла беріп, о да қалпақтай ұшты. Оқ кеудесінен я мандайынан 
тиді білем, Бӛкеев те, бейне екі аяғын шалғы орақпен шорт кескендей, тіл 
тартпай жығылды, 
Екі-үш секундтың ішінде аяулы екі адамымыздан айрылдық. Оның 
есесіне ісіміздің сәті түссе бір сәрі еді. Іш қазандай қайнайды, кеудені ыза 
кернейді. Қардың бетін шеңгелдеп тырналаймын. Арада тағы да бір секунд 
ӛтті. Бірақ біздің шеп шабуылға кӛтерілмеді. 
Бұл кезде жаудың екі пулеметі де бізді атқылауға кіріскен еді. 
Алагеуімде бұлардың стволдарынан шыққан жалын жарқ жұрқ етіп кӛрінді. 
Ауық-ауық, от-жалынның сәулесімен, пулемет қалқанының тасасында 
тізерлеп отырып бізге оқ атқан неміс пулеметшілері қараңдап кӛзге 
шалынады. Ӛздерінің қайтадан шеп құруына жағдай жасап, жау 
пулеметшілері оқты тӛбемізден бұршақша жаудырып, тіпті бас кӛтертпейді. 
Орайын тауып, жаудың ту сыртынан таш берген қырық-елу қызыл 
әскер немістерге арғы жақтан жақындап келеді. Бірақ немістер біздің ер 
жүрек достарға қарсы шеп құрып үлгерген еді. Жау оларды да сатыр-күтір 
оқтың астына ала бастады, Нӛсерлеп жауған оқтан бас кӛтере алмай 
бұрынғыша біз жатырмыз. Тағы да сәл кідірсек, топты жауап тайынбай 
шапқан ет тӛбеліндей азғана достарымыз мерт болады, олардың бастаған 
ерліктері зая кетеді. 
Осыны сезіп, біздің тізбектегілердің әрқайсысы-ақ бар қайратын 
шақырып, Бурнашев пен Бӛкеев тәрізді басалқалық кӛрсетсем дейді, ұшып 

159 
тұрып ұран сала жауға ұмтылсам дейді. Бірақ бойды басқан зілді, жүрексіну, 
бас сауғалау сезімін бірден серпіп тастап, лып кӛтерілу қиын-ақ. 
Ішімнен: япыр-ау, үшінші рет алға ұмтылып, ротаны ұрысқа 
бастайтын ешкімнің табылмағаны ма? Ер жүрек достарымыздың кӛз алдында 
жасықтық істеп, оларға опасыз атанамыз ба?… - деп қынжыласың. 
Байқауымша, қазір маған барша жұрттың кӛзі тігулі. Топты 
жауынгерлердің ішіндегі басалқалық айтатын бас иесі де, ұрысқа жӛн 
сілтейтін үлкен командирі де мен. Сондықтан да бұлар: комбат не дер екен, 
ӛзі қандай амал істер екен дегендей, шетте жатқан маған қарап телмендейді. 
Осыны сезіп, қатты ашындым. Ашынудың арты кӛзсіз батырлық, жай 
аңғалдық бола жаздады. Ӛзім бастап, ӛнеге кӛрсетейін деп, орнымнан 
ұмтыла бергенімде, етегімнен біреу қатты тартып қалып, қарға қайта 
тұқыртып тастады. Артынша-ақ 
Толстуновтың зекіп самбырлаған үні құлағыма естілді: 
- Орынсыз желікпе, комбат! Лайық емес саған… Мына мен, деп, оның 
ӛзі орнынан ұмтыла берген еді. Ұнасымды әрі сәл тұрпайылау жүзі лезде 
құбылып кетіпті. Бет-пішінінен қатулықтың белгісі кӛрінеді, Оның ниетін 
танып, мен де қолынан шап беріп ұстап алып, тұрғызбай қойдым. Енді ӛзіме-
ӛзім келіп, ақыл тоқтата бастаған едім. Батыр бір оқтық дегендей, жауып 
тұрған оққа қарсы шапқанда не пайда? Толстуновтың да алғашқы екі сабаз 
секілді оққа ұшпасына кім кепіл? Ендеше, ақылмен, еппен қимылдау керек 
емес пе? Қапелімде Толстуновтан да айрылсам, ісіміз мүлде сәтсіз болуы 
ықтимал. 
Жауынгерлер бұрынғыша маған қарайды. Менің әр қимылымды 
бағады, осы қысылтаяң шақта командирлік жӛн сілтеп, ағалық жол 
бастауымды күтеді. Әрине, олар менің кӛтеріліп барып қайта бұққанымды, 
Толстуновтың ұмтыла беріп қайта жатқанын байқады. Комбат пен 
политруктің жеріне жетпей, тыйылған мұндай қимылы жауынгерлерге 
жайсыз әсер етіп, олар: тап қазіргі секундта бас кӛтерудің ӛзі қатерлі екен 
деп ұққан еді. 
Командир жауынгердің басалқалық айтатын бас иесі, жол бастайтын 
ағасы деп жоғарыда айттым. Ендеше, оның әрбір сӛзі, қимылы, бет 
қарауындағы адамдарына аян болады, ӛзінше әсер етеді. Демек, ұрысты 
басқару деген сӛз оқ атуды немесе солдаттардың қимыл- әрекетін басқару 
ғана емес, сонымен бірге олардың мінез-құлқын, психикасын меңгеру, іскер 
іске, ерлікке талпындыру деген сӛз. 
Қазіргі соғыс шоқпар мен найза қолданылатын соғыс емес, қарыштап 
ӛркендеген әскери техниканың соғысы. Олай болса, ұрыста ерлікпен қатар 
кӛптен-кӛп керек нәрсе айла, тәсіл. Соны ойлап ақыл тоқтаттым. 
Панфиловтың: Жаяу әскердің омырауын тӛсеп соғысуға болмайды… 
Солдатты сақтау керек. Сақтағанда қимылмен, оқпен сақтау керек деген 
ӛсиеттері есіме түсті. 
Мен әңгімені ұзақ сонарға салып, егжей-тегжейін қазбалап айтып 
отырмын, бірақ бұл әлгі ұрыс даласында айналасы бірнеше секунд ішінде 

160 
болған оқиға еді. Сол мезгеулі кезеңде басқалар секілді мен де кӛп тәлім 
алдым, жаудан да амал үйрендім. 
Мен дереу: 
- Жау пулеметшілерін кӛздеп жиілете оқ атыңдар! Қол пулеметтері де 
пулеметшілерді ұзақ атқыласын! Жерге жабыстырып тастаңдар! - деп 
айқайладым. 
Жауынгерлер түсіне қойды. Енді еруліге қарулы, біздің оғымыз да 
жау тӛбесіне зуылдап тӛне бастаған еді. Біздің бір пулеметіміз жасаулы оғын 
бытырлата жӛнелді. Екінші қол пулеметіміз таяу тұрған. Жауынгер оның 
магазинін апыл-құпыл алмастырып жатыр. Соның қасына еңбектеп 
Толстунов жетіп барды. Кешікпей бұл пулеметте жауды сыдырта атқылауға 
кірісті. 
Әлгінде ғана еркінсіп оқ атып жатқан неміс пулеметшілері енді бұға-
бұға қалысқан еді. Атқан оқтары да әнтек саябырсыды. Ақырында жау 
пулеметінің бірі оқ атудан тыйылды. Мүмкін, лентасын алмастырып жатқан 
болар. Бірақ түтеген оқ астында бұлай ету оңай соқпайды… Құланның 
қасуына мылтықтың басуы дегендей қимылдар кез осы деп, команда беруге 
оңтайланған едім, аузымды ашып та үлгермедім, айналаны жаңғырықтыра: 
- Уа, коммунарлар! - деген қатты айғай естілді. 
Ұран салған Толстунов еді. Оның бұл үндеуі коммунистерге ғана 
емес, жалпы жауынгерлерге арналған еді. Жалма-жан орнынан ұшып тұрған 
Толстунов, қол пулеметінің дүмбісін тӛсіне тіреген бойы, оқты бұрынғыша 
бытырлата, алға ұмтылды. Жүгіріп бара жатқан бетінде ұрандап айғай 
салады. Сол бір ұран, жалынды үндеу үшінші рет айнала тӛңіректі 
жаңғырықтырып, есітушіні еліктірген еді. 
- Отан үшін! Ура-а! 
Толстуновтың қуатты үнін қатарласа шыққан басқа дауыстар басып 
кетті. Тура-тура ұмтылған жауынгерлер, ұрандасып түстерінен түгі шығып, 
жауға қарсы қаһарлана лап қойды. Кӛбі Толстуновтан озыпта кетті. 
Пулеметінің оғын атып тауысқан Толстунов енді қаруының кеспелтек 
дүмбісін жоғары кӛтеріп, ыстық стволынан ұстай алған еді. Қолындағы 
пулемет алагеуімде әйдік шоқпар тәрізденіп кӛрінеді. 
Немістер бізбен қоян-қолтық ұрысуға батпады, түрлігісіп кейіншектей 
бастады. Әлгіндегі тәртіппен лезде айрылып, жау үріккен қойдай бізден қаша 
жӛнелді… 
Қашқан жауды ӛкшелей қуып, жол-жӛнекей бірсыпырасын атып, 
түйреп ӛлтіріп, біздің екінші рота және қапелімде жаудың ту сыртынан 
тиісіп, осы тамаша ерлікті бастаған лейтенант Ысламқұловтың взводы тұс-
тұсынан Новлянскийге жарып кірді. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: