159
Г.Н.Потаниннің әйгілі «Восточные мотивы в средневековом
европейском эпосе» атты еңбегінде, күнбатыстың
әдебиетіне негіз
болған күншығыстағы ауызша айтылып жүрген ертегі, жыр, мақал,
өлеңдер т.с.с. бар екенін ескертеді.
Сондай-ақ 1863 жылы Сібірды бөліп алмақ дегенге саятын
айыппен Г.Н.Потаниннің абақтыға қамалғаны; көп білген,
жазғандары И.Р.Г.О.
беттерінде басылғаны; 1920 жылы жазды күні
Томда (Томск болуы керек- Н.Ж.) дүниеден қайтқаны- бәрі де
қамтылған. Мақала соңы:
«...1915-нші жылы Г.Н. 80 жасқа толды.
Г.Н. атына бағыштап шәкірттері кітап басты. Соған қосылып
қазақтың өлеңін, жырын, мақаласын біздің қазақ жастары да
баспақ болды, мына «Ер Сайын» мұның басындағы Ахметтің «Г.Н.-
ға тартуы» сонда басылмақ болған ед. «Күншығыс баспасы» баспақ
болып отырған Баржақсыұлы Ахмет жинаған «Мың бір мақал» да
Г.Н.-ға қалап басылмақ еді»,- деген түсінік беріліп, соңынан «Қыр
баласы» деген ескерту жазылған [243, 91
б.
]. Міне,
бұдан біз ХХ
ғасырдағы Қазан төңкерісінен кейінгі дәуірде не жинақ, не кітап т.с.с.
баспадан шығарылғанда, көбінесе белгілі бір ғалымның мерейтойына
орай ұйымдастырылып отырғанын көреміз.
«Ер Сайын» кітабының соңында, сондай-ақ кітап ішінде
кездесетін кісі, ел, жер аттарының тізім көрсеткіштері,
еңбектің қай
беттерінде не дерек кездесетініне дейін анықталып берілген [243, 92
б.
].
Бұл анықтаманы да жазған Қыр баласы (Ә.Бөкейханов). Ал, кітап
мазмұны соңғы бетте берілген [243, 93
б.
]. Соңғы беттің бірінде тіпті
жарнама орын алған: «Ұлттар Комиссариаты қарауындағы Күншығыс
баспасөз кеңесінің басып шығарған қазақша кітаптары мына кісілерде
сатылады...»-деп, 32 елді-мекендегі адамдардың аты-жөндері
келтірілген [243, 94-95
б.
]. Мәселен, Семейде-Тұрғамбайұлы Маннан;
Қарқаралыда- Сапақұлы Рахымбай дей отырып, Алаш, Кереку, Омбы,
Қызылжар, Орынбор, Ақтөбе, Ақбұлақ, Орда, Ташкент, Түркістан,
Ақмешіт, Алматы т.с.с. елді- мекеннің тізімі мен ондағы өкілетті
адамдардың есімдері көрсетілген. Демек сол кездің өзінде де кітап
басу үрдісімен қатар,
оны тарату, сату, насихаттау т.б. ісінің бірге
жүруі- бәрі баспагерлердің заман талабына қаншалық икемделгенін
танытады.
Кітапта одан әрі «Күншығыс баспасынан» шыққан 15 шақты
кітаптың тізімі бар [243, 96
б.
]. Мұнда фольклорға қатысты: «Мың бір
мақал»- жинаушы Баржақсыұлы; «Ер Тарғын»-Марабай, өңдеген Қыр
баласы;
«Кенесары-Наурызбай»-
Нысамбай,
жазып
алған
160
Басығараұлы; «Ертегілер»- аударушы М.Жұмабайұлы; «Тазша»-
жазып алған Басығараұлы т.с.с. деген құнды дерек көздері бар.
1923 жылы Мәскеуде ғылыми-көпшілік
сипатта шыққан енді бір
жинақ- «Мың бір мақал» [245]. Кітаптың сыртқы мұқабасында:
Достарыңызбен бөлісу: