231
фольклортану ғылымы қолданысындағы «фольклор» мағынасында
берілген деп қабылдағанымыз жөн. Яғни, фольклорды- авторы
белгісіз халық ауыз әдебиеті ұғымы деп қарастырамыз.
Түйіп айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш»
атты кітабы әдебиет қисынына арналғанымен, онда қазақ фольклоры
алғаш рет оқулық көлемінде зерттеліп, сипатталды. Оқулықта қазақ
фольклорының эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б.
тәрізді
жанрлары алғаш рет іштей жіктеліп, олардың өзіндік ерекшеліктері,
анықтамалары бірге берілді. А. Байтұрсынов оқулықтағы
фольклорды тек мәтін ретінде ғана қолданбаған, сондай-ақ
фольклорлық мәтінді өзінің тұжырымына,
анықтамасына мысал
ретінде алған. Ал, батырлар жырында кездесетін батырлар бейнесін
талдауы, жырдың орындалуы, жыршының рөлі т.б. – мұның бәрі А.
Байтұрсынов мән беріп зерттеген аспектілер. Қазақ фольклорын
оқулық көлемінде алғаш сипаттаған Ахмет Байтұрсыновтың
«Әдебиет танытқышы»- қазақ фольклортану ғылымының дамуына
өлшеусіз үлес қосты.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары белгілі ғалым М.Әуезовтің
«Әдебиет тарихы» (1927 ж.) мен Х. Досмұхамедұлының «Қазақ халық
әдебиеті. Қысқаша очерк» (1928 ж.) атты зерттеу еңбектері оқулық
сипатында басылғанмен, негізінен, монографиялық еңбектің жүгін
арқалаған себепті осы еңбегіміздің кейінгі тараушасында арнайы
қарастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлемінде зерттеп, сипаттау жөнінде
1930 жылдары көп жұмыстар атқарылды. Бастауыш пен орта
мектептерге арналған бірнеше оқулық, хрестоматиялар баспадан
шықты. Мәселен, осы орайда белгілі ғалымдар М.Әуезов,
Ә.Қоңыратбаев,
Ө.Тұрманжанов,
М.Қаратаев,
Қ.Бекхожин,
Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан т.б. жазған, құрастырған оқулықтар мен
хрестоматияларды атаған жөн [302]. Әрине бұл оқулық атаулы қазақ
фольклорының
барлық жанрын қамтымайды, дегенмен сол кездің
өзінде-ақ оқушыларға фольклор турасында біраз мағлұматтардың
берілгені мәлім. Ал, оқулық жазу үшін дайын мәтін көздері қажет
десек, ол кезде дайын мәтін көзі ретінде фольклорды пайдалану іске
асқаны мәлім. Демек, ел арасынан фольклор үлгілерін жинау, баспа
арқылы жариялау т.б. басты іс-шаралардың бірі болғаны анық.
Мәселен, 1941 жылы қазақ ауыз әдебиеті туралы орта мектепке
арналған оқу құралы басылды [303].
Бұл оқу құралын құрастырып
баспадан шығарған белгілі ғалымдар Қ.Жұмалиев пен Ә.Марғұлан
екені белгілі. Дегенмен оқу құралының «Ауыз әдебиеті туралы
түсінік» бөлімін М.Бөжеев; «Еңбек кәсіп жайындағы өлең-жырлар»
232
тақырыпшасын Б.Шалабаев; «Жар-жар», «Той бастар», «Айтыс
жырлары», «Ертегінің композициясы мен тақырыбы», «Ертегінің
композициясы мен стилі», «Ер Төстік», «Аяз би», «Құламерген»,
ертегілері, «Легендалар» туралы Б.Бисенбин; «Ауыз әдебиетіндегі
отан қорғау және патриотизм туралы», «Батырлар жыры», «Лирико-
эпос жырлары» туралы Қ.Жұмалиев, ал қалғандарын Ә.Марғұлан
жазған.
Ауыз әдебиеті туралы берілген түсінікте, оның ерте заманда жазба
әдебиет болмаған кезде туғандығы, фольклордың ауыз әдебиеті
деген мағынада қолданатын ағылшын сөзі екені М.Бөжеев тарапынан
айтылады. Одан әрі:
«Ауыз әдебиеті дегеніміз- жаза-сыза білмейтін
Достарыңызбен бөлісу: