Пси хо ли нг вис ти ка лық ау дар ма

49
Ма те ри ал дың ре фе ра тив ті ау дар ма сы.
Ма те ри ал дың та қы рып ша ла ры ның ау дар ма сы.
Ма те ри ал дың ауыз ша тех ни ка лық ау дар ма сы.
Ғы лы ми-тех ни ка лық ау дар ма ның ерек ше лі гі – ма те ри ал ды 
көп əсі ре леусіз дəл ме-дəл ауда ру, яғ ни тех ни ка лық мə тін ді ауда-
ра тын ма ман бас ты ақ па рат ты та ба бі ліп, сол ақ па рат ты еш алаң-
да май анық жет кі зуі тиіс. 
Ал жал пы ау дар ма шы ма ман ға əр са ла ға бай ла ныс ты тех ни ка-
лық ау дар ма ның əр тү рі қол да ны ла тын дық тан, бе ріл ген ма те ри ал-
ды бел гі лі уа қыт та жо ға ры дең гейде ауда ра бі лу ше бер лі гі, яғ ни 
про фес сио нал ды лық қа жет. Мы са лы, кө лік құ рас ты ру са ла сын да 
кө бі не се ауыз ша тех ни ка лық ау дар ма қол да ны ла ды, се бе бі кө лік 
ком па нияла ры ның ара сын да ке ліс сөз кез де су лер жиі бо лып тұ ра-
ды, сол кез де тех ни ка лық ау дар ма ның ауыз ша тү рі ке рек бо ла ды. 
Ал мұ най газ са ла сын да ғы ке ліс сөз ге ауыз ша, ке ліс сөз құ жат тар-
да жаз ба ша тех ни ка лық ау дар ма қол да ны ла ды, бі рақ кө бі не се бұл 
са ла да ан но та циялық тү рі пай да ла ны ла ды. Кө лем ді ма те ри ал дар-
ды ау дар ма шы өз жауап кер ші лі гі не алып, бас ты ойды ауда ра ды. 
Тех ни ка лық ау дар ма қа зір гі кез де инст рук ция лар ды ауда ру ке-
зін де де жиі қол да ны ла ды. Инст рук ция лық ау дар ма қа зір гі таң да 
им по рт тың өсуі мен сұ ра ныс қа ие бо лып отыр. 
Ғы лы ми-тех ни ка лық, рес ми ау дар ма түр ле рі не қой ыла тын 
та лап тар:
1. Дəлдiк – ау дар ма мə ті нін де түп нұс қа да айт ыл ған, түсiн-
дiрiлетiн бар лық жағ дай лар бо луы қа жет.
2. Ық шам дық – түп нұс қа ның бар лық жағ дайы қыс қа жə не 
ық шам айтылуы ке рек.
3. Анық тық – ау дар ма тiлiнiң ық шам ды лы ғы мен қыс қа ай-
тылуы лек си ка лық маз мұ ны на ық пал жа са мауы қа жет.
4. Əде билiк – түп нұс қа ның син так систiк тiл конст рук цияла ры-
ның қол да ну ын сыз, ау дар ма ның мəтiнi əде би тiлдiң белгiлi нор ма-
ла рын қа на ғат тан ды руы ке рек. Түп нұс қа мə ті нін де кез де се тін бар-
лық қыс қар ту лар ор тақ жə не ар найы қыс қар ту лар ар қы лы ар найы 
шифр лар мен ше ші луі қа жет. Шифр ла ну ға кел мейт ін қыс қар ту лар 
түп нұс қа ті лін де қа ла ды. Ғы лы ми тех ни ка лық тер мин дер мен геог-
ра фия лық атау лар эк ви ва ле нт тер мен ал мас ты ры ла ды. 
Ау дар ма сөз бе-сөз жə не ер кін ау дар ма деп бө лі не ді. Сөз бе-
сөз ау дар ма – түп нұс қа мə тін де гі тіл дік бір лік тер дің кө шір ме сін 
ау дар ма мə ті ні не кө ші ру. Ау дар ма шы ақ па рат қа на бе ріп қой май, 

50
мə тін ді өзін дік тал ға мы мен ұлт тық на қы шын жо ға лт пай жет кі-
зу ге ты ры са ды. Мұн дай ау дар ма тə сі лін ті ке лей не ме се сөз бе-сөз 
ау дар ма де се, екін ші ле рі нақ ты ау дар ма деп атай ды. Ор та ға-
сыр лар да сөз бе-сөз ау дар ма қар қын ды да мы ды. Ау дар ма шы лар 
теория лық прин цип ке емес, қа сиет ті ілім дер ге сүйен ді, кө бі не се 
ді ни кі тап тар сөз бе-сөз ауда рыл ды. Кейін ер кін ау дар ма ұғы мы 
қа лып та сып, өзі нің бас тап қы кө рі ні сін де идеал ды бо лып кө рін-
бе ді. Ер кін ау дар ма мен сөз бе-сөз ау дар ма ны қа ра ма-қар сы деп 
қа рау соң ғы кез ге дейін сақ тал ды, яғ ни бұл ауда ры ла тын мə тін нің 
қа сиеті не ға на емес, ау дар ма шы ның мə тін ді тү сі ну мақ са ты мен 
жа сал ған ау дар ма маз мұ ны на сай бө лу еді. Мұн дай айыр ма шы-
лық кө бі не се көр кем ау дар ма ке зін де кө рі не ді. Көр кем ау дар ма-
ны жа саушы ау дар ма шы сөз бе-сөз ау дар ма ар қы лы ға на түп нұс қа 
мə тін нің ма ғы на сы дəл ме-дəл кө рі не ді деп есеп тел ді жə не олар 
ер кін ау дар ма еш қа шан дұ рыс бол майды, се бе бі ер кін ау дар ма 
ке зін де ең бас ты сы түп нұс қа ның көр кем əде би құн ды лы ғы жет-
кі зіл мейді дей ді. Сөз бе-сөз ау дар ма ның қа зақ өлең тəр жі ме сі не 
жа са ған те ріс ық па лы нақ ты мы сал дар мен дə лел де не ді. Со ны мен 
бір ге сөз бе-сөз шіл дік ті, əріп шіл дік ті жер ден алып, жер ге са ла бе-
ру дің де жө ні жоқ. Əріп шіл дік – ғы лы ми ұғым. Оның да өзін дік 
жо лы бар. Егер ау дар ма та ри хын да əріп шіл дік əді сі бол ма ған да 
ау дар ма да ғы дəл дік те дəл қа зір гі дең гейін де бол мас еді. Ау дар ма 
əде биеті нің құ ры лы мын да ғы заң ды эле мент ре тін де əріп шіл дік 
өз қыз ме тін ат қар ды. Не гі зін де, əріп шіл ау дар ма ның тəр жі ме нің 
бас қа түр ле рі не дес бер мей ке те тін тұс та ры көп-ақ. Мы са лы, сая-
си құ жат тар, əсі ре се дип ло ма тия са ла сы ның ау дар ма ісін де əріп-
шіл дік тен ар тық, əріп шіл дік тен се нім ді еш те ңе жоқ. Ал поэзияға 
кел ген де де əріп шіл дік əдіс пен жа сал ған ау дар ма лар дың өзін дік 
ор ны ерек ше бо ла тын жай ла ры кез де се ді. Тура ау дар ма ның ХХ 
ға сыр да бір жо ла ор ны ғуына адам зат са на сы на нақ ты лық тың кі-
рі гуі де үл кен се беп кер бол ды. Қай са ла да да ғы лы ми дəл дік, қай 
та қы рып та да ауа жай ыл май сөй леу та лап еті ле тін жа ңа за ман ау-
дар ма өне рі не де өзін дік ық па лын ти гіз бей қой ма ды. 
Ау дар ма де ге ні міз – бір тіл де ауыз ша айт ыл ған ой-пі кір ді, 
бол ма са жа зыл ған мə тін ді тың дау шы ға, оқу шы ға екін ші тіл де, 
яғ ни оның ана ті лін де тү сі нік ті етіп жет кі зу. Осы ған бай ла ныс-
ты ау дар ма ның көп те ген түр ле рі бар. Со ның ішін де ту ра ау дар ма 
мен ер кін ау дар ма де ген екі ау дар ма тү рі не тоқ тал сақ, екі ау дар ма 
тү рі бір-бі рі не ұқ сай ды, де ген мен де ерек ше лік те рін бі луіміз ке-

51
рек. Ту ра ау дар ма аты айт ып тұр ған дай бір тіл де ауыз ша айт ыл-
ған ой-пі кір ді не ме се жа зыл ған мə тін ді екін ші тіл ге ту ра сөз бе-
сөз ауда ру бо лып та бы ла ды. Бі рақ ту ра ау дар ма айт ыл ған не ме се 
жа зыл ған мə тін нің ту ра ма ғы на сын əр қа шан жет кі зе бер мейді. 
Ал ер кін ау дар ма бір тіл де ауыз ша айт ыл ған ой-пі кір ді не ме се 
жа зыл ған мə тін нің жал пы ма ғы на сын ау дар ма шы ның өз тү сі-
ні гін ше ауда руы бо лып та бы ла ды. Яғ ни ер кін ау дар ма да бас ты 
мін дет – түп нұс қа фор ма сы мен ау дар ма ның еш сəй кес ті гі бол ма-
са да, түп нұс қа ның жал пы ойын не ме се ма ғы на сын жет кі зу. Ал 
екі ау дар ма ның ұқ сас ты ғы екі ау дар ма тү рін де де ав тор дың күйі, 
эмо циясы бі лін бейді, яғ ни еш эмо ционал ды эксп рес сив ті сөз дер-
сіз ауда ры ла ды де сек те бо ла ды.
Қа зақ өне рін де өт кен ға сыр дың 20-жыл да ры нан бас тап бой 
көр сет кен бейім деп ауда ру тə сі лі не на зар ауда ры ла ды. Ер кін ау-
дар ма ның ал ғаш қы ре тін де бел ден ба сып ке те бе ру дің мы сал да ры 
біз де де кез дес ке ні көр се ті ле ді. Ұлт тық сөз өне рін де гі тыр на қал-
ды тəр жі ме лер бол ған дық тан, олар дың түп нұс қа да ғы өлең өл ше-
мі де, сөз сап тауы да, тіп ті кө ле мі де өз ге ріп ке тіп оты ра ды, бі рақ 
ау дар ма шы шы ғар ма ның айт ар ойын дəл ұс тай ды, сөз түйі нін де 
дəл та ба ды. Жал пы, ер кін ау дар ма ның ерек ше лі гі де ал ды мен ав-
тор ды өз қал пын ша қайта сөй ле ту ге емес, оның айт ар ойын жет-
кі зу ге күш са ла тын ды ғын да. Де ген мен əр нəр се нің өз жө ні бар.
Шы ғар ма шы лық та ер кін дік сіз бол майды. Ау дар ма шы ның ер кін-
сіп ке туі – ер сі лік. Бə рі өл ше мі не бай ла ныс ты. Ер кін ау дар ма ның
хрес то ма тиялық мы са лы, клас си ка лық үл гі сі – Лер мон тов тың 
Ге те ден ау дар ған «Тау шың да ры». Ге те дей алып тан ал шақ та ған, 
өз бе тін ше кет кен деп осы ны сы үшін Лер мон тов ты айып тау еш-
кім нің ойына кел мейді. Ер кін ау дар ма ның ерен тү рін Абай дан да 
та ба мыз. Абай дың «Ев ге ний Оне ги нін де гі» та лай тұ сы сон дай. 
Абай ер кін ді гі оған Пуш кин ро ма нын ар қау ете оты рып, төл ту ма 
дейт ін дей туын ды шы ға ру ға мүм кін дік бер ді. Ер кін ау дар ма дан 
əріп шіл, яғ ни сөз бе-сөз ау дар ма ға көш кен ке зең ді то лық тай ке рі 
ке ту деп са нау жөн сіз. Əріп шіл ау дар ма бол ма са ер кін ау дар ма дан 
ба ра бар ау дар ма ға бір ден се кі ріп өту мүм кін де емес еді. Осы ар-
қы лы өз ге тіл де гі туын ды лар ға абай лап, ық тият тап қа рауға кө шу 
ре цеп ция ның жа ңа бе ле сі нің кө рі ні сі не ай нал ды. Ер кін ау дар ма 
ке зін де ау дар ма шы мə тін нің маз мұ нын жо ға лт пай, ба ла ма лап ау-
дар ма жа сай ды.

52

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: