Ш. Т. Сауданбекова аударма теориясы

64
жүйе нің ор ны на құ рам дас бө лік те рі нің бай ла ны сы ор на ған түп-
нұс қа мə ті ні ал дың ғы орын ға шы ға ды. Ал ау дар ма ның мақ са ты 
осы жүйеде гі бай ла ныс тар мен қа ты нас тар ды сақ тай оты рып, ау-
дар ма ті лін де жаң ғыр ту бо лып та бы ла ды. 
Адек ват ты сө зі нің си но ним де рі бір дей, дəл, дұ рыс, нақ ты 
жə не бұл сөз дер дің бар лы ғы ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні-
не қа тыс ты қан дай бо лу ке рек екен ді гін си пат тайды. Бұл сөз дер 
бар лық си пат та ры жа ғы нан түп нұс қа мə ті ні мен бір дей, мə се лен, 
кө ле мі жа ғы нан ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні нен асып түс пеу 
не ме се ке рі сін ше қыс қа бол мау ке рек ті гін біл ді ре ді. Бі рақ ау дар-
ма мə ті ні нің түп нұс қа мə ті ні мен то лы ғы мен дəл ме-дəл бо луы 
шарт ты мə се ле жə не бұл мін дет ті орын дау қиын ға тү се ді. 
Ау дар ма теория сын да ғы «адал дық» ұғы мы со нау ан ти ка лық 
ке зең нен бас тап сөз бе-сөз ау дар ма мен сəй кес тен ді ріл ді. Ау дар ма 
теоре тик те рі ұзақ уа қыт тан бе рі ау дар ма шы кім ге адал бо луы ке-
рек, түп нұс қа ав то ры на ма, түп нұс қа мə ті ні не ме, əл де ау дар ма 
мə ті ні түп нұс қа мен то лы ғы мен сəй кес деп се не тін оқыр ма ны на 
деген сұ рақ тар ды тал қы лап ке ле ді. Жал пы ау дар ма мə ті ні адал-
дық ұғы мы на сəй кес бо луы тиіс. Алай да, өкі ніш ке орай, көп жағ-
дайда ау дар ма то лы ғы мен түп нұс қа ға сəй кес кел мейді жə не ау-
дар ма үде рі сін де түп нұс қа шы ғын ға ұшы рай ды.
Ал бел гі лі Ре сей ау дар ма теоре ти гі Фе до ров бас қа тер ми но ло-
гияға жү гі не ді. Фе до ров үшін ең ма ңыз ды сы – ау дар ма мə ті ні мен 
түп нұс қа мə ті ні нің функ цио нал ды сəй кес ті гі. Ал Ко мис са ров ком-
му ни ка тив тік тең дік тің кең ау қым ды тү сі нік те ме сін қол да на ды. 
Ер те ден бе рі «адек ват ты» сө зі суб ъек ті лер мен си ту ация лар-
дың ара сын да ғы қа ты нас əре кет те рі жү зе ге ас қан да, осы əре кет-
тер бел гі лі бір нə ти же алып кел ген не ме се осы əре кет тер мі нез 
нор ма ла ры мен бай ла ныс қа түс кен жағ дайда қол да ны ла ды. Алай-
да объек ті лер бір-бі рі мен адек ват ты бо ла ал май ды. 
Адек ват ты ұғы мы ның ау дар ма ға қа тыс ты лы ғы, ең ал ды мен, 
ау дар ма ның қор ша ған ор та мен бай ла ны сы не гі зін де пай да бол ған 
қа сиет те рі не на зар ау дар та ды. Адек ват ты ау дар ма ком му ни ка цияға 
қа ты су шы лар дың осы ау дар ма ға қа тыс ты се нім де рін то лы ғы мен ақ-
тап, осы ау дар ма жү зе ге ас қан қор ша ған ор та мен бай ла ныс қа тү се ді. 
Адек ват ты ка те го риясы ның не гіз гі си пат та ма сы ау дар ма мə ті ні нің 
түп нұс қа мə ті ні не қан ша лық ты сəй кес мə се ле сі емес, осы ау дар ма ға 
де ген ком му ни ка цияға қа ты су шы лар дың үмі ті нің ақ тал ған мə се-
ле сі бо лып та бы ла ды. 

65
Ком му ни ка цияға қа ты су шы лар ға түп нұс қа мə ті ні ав то ры мен 
қа тар ау дар ма мə ті нін қа был дау шы оқыр ман да жа та ды. Мұн дай 
дең гейде гі ау дар ма адек ват ты лы ғы, əсі ре се ауыз ша ау дар ма да, 
яғ ни түп нұс қа мə ті ні ау дар ма үшін жа са лып, осы мə тін ді ауда ру 
шарт та ры жə не ау дар ма ның жү зе ге асу үде рі сі нің си пат та ры бас-
тап қы дан анық тал ған кез де пай да бо ла ды. Қос ком му ни кант, егер 
ком му ни ка ция сəт ті бо лып, ком му ни ка ция мін дет те рі ше шіл ген 
кез де ау дар ма ның адек ват ты бол ға нын рас тайды. Осы орай да, екі 
ком му ни кант та ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні не то лы ғы мен эк-
ви ва ле нт ті екен ді гі не кү мəн кел тір мей ді. Бұл уа қыт та, Гор бовс-
кий бой ын ша, «ком му ни ка тив тік тең дік тің пре зум циясы» дү-
ниеге ке ле ді. 
Де ген мен адек ват ты ұғы мы ау дар ма си па ты ре тін де не гі зі-
нен ау дар ма шы мен жа сал ған ақ па рат ты қа был дау шы ға не гіз дел-
ген. Бел гі лі бір тіл дің «іш кі қол да ныс» мақ са тын да, яғ ни тіл дік 
шы ғар ма ре тін де жа сал ған жə не бас тап қы дан бас қа тіл ге ауда ру 
мақ са тын да жа сал ма ған əр бір мə тін жағ дайын да адек ват ты ұғы-
мы то лы ғы мен ау дар ма өні мін қа был дау шы ға не гіз де ле ді. Дəл 
осы адек ват ты ау дар ма ұғы мы түп нұс қа мен ау дар ма ның ком му-
ни ка тив тік сəй кес сіз дік тер дең гейін анық тап, ком му ни ка ция мін-
дет те рін орын дау ға қа жет ті ше шім дер ді та бу ға үлес қо са ды. Осы 
се беп тер ден, кей бір зерт теу ші лер дің пі кі рі бой ын ша, адек ват ты-
лық тың түр лі дең гейле рін бө ліп қа рас ты ру ке рек. 
Бар ху да ров тың зерт теу ле рін де «ау дар ма шы-прак тик ау дар-
ма үде рі сін жү зе ге асы ру ба ры сын да жə не ау дар ма шы-теоре тик 
ау дар ма үде рі сін си пат тау ке зін де, яғ ни ау дар ма ның мо де лін жа-
сауда ал ды на қоя тын не гіз гі мақ са ты түп нұс қа мə ті нін де ауда ру ға 
ке ле тін ми ни мал ды бір лік ті не ме се ау дар ма теория сын да ғы атал-
мыш «ау дар ма бір лік те рін» та бу» де лін ген. 
Бар ху да ров тың пі кі рі бой ын ша, «ау дар ма бір лі гі» тер ми нін 
бас қа зерт теу ші лер, «транс ле ма» деп те атай ды жə не бұл тер мин 
не гі зі нен шарт ты бо лып та бы ла ды, сол се беп тен бұл бір лік тер ді 
«ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі бір лік те рі» деп ата ған жөн. Ол «ау дар ма 
бір лік те рін» та ғай ын дау күр де лі мə се ле лер дің бі рі екен ді гін атап, 
ау дар ма бір лі гін түп нұс қа мə ті ні нің бел гі лі бір бөл ше гі ре тін де 
си пат тайды: «Ау дар ма бір лі гі нің түп нұс қа мə ті ні не сəй кес ба ла-
ма сы бар, бі рақ бұл бір лік тің құ рам дас бө лік те рі нің ау дар ма да 
же ке түр де гі ба ла ма сы жоқ». 

66
Де мек, ау дар ма бір лі гі – АТ мə ті нін де ба ла ма сы бар ТТ мə-
ті ні нің ең ұсақ, ми ни мал ды тіл дік бір лі гі. Бар ху да ров тың анық-
та ма сы ның ерек ше лі гі, ау дар ма бір лі гі мұн да АТ мə ті ні дү ниеге 
ке ле тін ТТ мə ті ні нің бөл ше гі ре тін де си пат та ла ды. Түп нұс қа мə-
ті ні мен ау дар ма мə ті ні нің эле ме нт те рі ара сын да ғы бай ла ныс сəй-
кес тік ре тін де анық та ла ды. Де мек, Бар ху да ров тың ау дар ма бір лі гі 
тү сін дір ме сін де ау дар ма бір лі гі сəй кес тік бір лі гі ре тін де баян да-
ла ды. Зерт теу ші ау дар ма сын шы сы орын дал ған жұ мыс тың ана ли-
ти гі ре тін де ау дар ма бір лі гін таң дау ға үл кен мəн бе ре ді. Ау дар ма 
бір лі гін ау дар ма ның сəт ті не ме се сəт сіз орын да лу ын анық тайт ын 
ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі бір лі гі ре тін де тү сін ді ре ді. Ау дар ма бір лі-
гі нің мұн дай анық та ма сы шарт ты екен ді гін атап, Бар ху да ров ке-
ле сі дей қо ры тын ды лай ды:
«Алай да іс жү зін де қан дай да бір ау дар ма ны (егер мə тін нің 
едəуір ұзын бө лі гі алын са) эк ви ва ле нт ті не ме се эк ви ва ле нт ті емес 
деп қа таң түр де ше шу қиын. Одан гө рі ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі нің 
түр лі дең гейле рі, ау дар ма ның то лық эк ви ва ле нт тік ке тө мен гі не ме-
се жо ғар ғы дең гейде сəй кес ті гі не гі зін де тү сін дір ген жөн. Де ген-
мен то лық эк ви ва ле нт тік бұл ақи қат тан гө рі, идеализм ге жа қын».
«Уров ни язы ко вой ие рар хии и пе ре вод» ат ты ма қа ла сын да 
Л.С. Бар ху да ров ау дар ма бір лі гі нің бар бо лу ын қол дап қа на қой-
май, түп нұс қа мə ті нін де ау дар ма бір лі гін та бу ау дар ма шы ның ал-
дын да ғы ең ма ңыз ды мақ сат тар дың бі рі деп атап өт ті. 
Ю.В. Ван ни ков ТТ мə ті ні мен АТ мə ті нін құ райт ын тіл дік 
бір лік тер дің се ман ти ка лық жə не сти лис ти ка лық эк ви ва ле нт ті-
гін анық тайт ын се ман ти ка-сти лис ти ка лық адек ват ты лық жə не 
ТТ мə ті нін де жү зе ге ас қан ком му ни ка тив тік идея АТ мə ті нін де 
бір дей қыз мет ат қа рып тұр ға нын анық тайт ын функ цио нал дық 
(праг ма ти ка лық, функ цио нал ды-праг ма ти ка лық) адек ват ты лық-
ты ажы ра та ды. 
Со ны мен қа тар ау дар ма ақ па рат тық прак ти ка қа жет ті лік-
те рі не бай ла ныс ты бол ған дық тан, Ван ни ков адек ват ты лық тың 
ерек ше тү рін, «де зи де ра тив тік адек ват ты лық ты» бө ліп көр се те ді. 
Де зи де ра тив ті адек ват ты лық ау дар ма өні мі қа был дау шы сы ның 
та лап та ры на не гіз дел ген. «Адек ват ты лық тың се ман ти ка-сти лис-
ти ка лық теориясы тұр ғы сы нан мə тін нің мұн дай қо ры ты луы ау-
дар ма деп атал мауы тиіс». 
Шын мə нін де, ше тел ті лін де гі ақ па рат тың ас пек ті сін қа жет ті 
дең гейде жет кіз се, яғ ни ка был дау шы үміт ет кен ком му ни ка тив тік 

67
құ ры лы мын жү зе ге асыр са, мұн дай ау дар ма лар ды то лық ау дар ма-
лар деп атау ке рек жə не мұн дай то лық ау дар ма лар «ау дар ма лар-
дан» адек ват ты лық тың тү рі не бай ла ныс ты айы рық ша бо ла ды», 
– деп атап өт ті зерт теу ші. Адек ват ты лық тың мұн дай тү рі не зерт-
теу ші таң да ма ау дар ма, ре фе ри ров ка, ан но та циялау, қа рас тыр ма 
оқу жə не т.с.с. мə тін ді ақ па рат тық қо ры ту түр ле рін жат қы за ды. 
Мұн дай ақ па рат ты қо ры ту түр ле рі түп нұс қа мə тін де рін ау дар ма 
ті лін де қайта қо ры тып, ау дар ма ме ха низ мі не сəй кес ке ле ді. 
Адек ват ты лық тың соң ғы тү рі «во люн та тив ті» адек ват ты лық-
та ау дар ма шы ның өз ком му ни ка тив тік құ ры лы мы жар қын түр де 
ашы ла ды. Ван ни ков ау дар ма ның мұн дай түр лі тип те рін де ТТ мə-
ті ні мен АТ мə ті ні сəй кес тік те рі түр лі бо лып, олар дың ұқ сас тық-
та ры ау дар ма шы қа ты са тын қос тіл дік ком му ни ка ция фак ті ле рі 
түп не гі зін де жа тыр.
Жо ға ры да қа рас ты рыл ған адек ват ты ұғы мы ның кон цеп-
циясы түп нұс қа мə ті ні мен ау дар ма мə ті ні ара сын да ғы бар лық 
сəй кес тік тер тип те рін қам тып отыр. Бұл жағ дайда адек ват ты лық 
эк ви ва ле нт тік ұғы мы ның ор нын ба сып отыр ған дай кө рі не ді. Де-
ген мен бұл – қа те тұ жы рым. Адек ват ты ау дар ма ұғы мы мен эк-
ви ва ле нт ті ау дар ма ұғы мы ұқ сас бол ға ны мен, олар түр лі қыз мет 
ат қа ра ды. 
Жо ға ры да атал ған дай, адек ват ты ау дар ма ұғы мы, не гі зі нен, 
ау дар ма мə ті нін қа был дау шы ком му ни ка цияға қа ты са тын оқыр-
ман ға не гіз де ле ді. Яғ ни ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні нің ком-
му ни ка ция лық мақ са ты на жет ті ме жə не оқыр ман тұр ғы сы нан 
ау дар ма сəт ті бол ды ма, яғ ни ау дар ма адек ват ты ма, адек ват ты 
емес пе мə се ле сі кө те рі ле ді. Осы орай да, ау дар ма эк ви ва ле нт ті лі-
гі сти лис ти ка лық, функ цио нал дық бір лік тер сияқ ты си пат та ры на 
орай ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні не қан ша лық ты сəй кес жə не 
бұл сəй кес тік қа лай жү зе ге ас қа нын, яғ ни ау дар ма функ цио нал-
дық си па ты жа ғы нан қан ша лық ты сəт ті бол ға нын анық тайды. 
Не гі зі нен, Гор бовс кий дің пі кі рі бой ын ша, ті ла ра лық қа ты-
нас тар дың кез кел ген фор ма ла ры функ цио нал ды бо ла ала ды жə-
не осын дай қа ты нас тар үде рі сін де ту ған мə тін түп нұс қа мə ті ні не 
қан ша лық ты эк ви ва ле нт ті екен ді гі не тəуел ді бол майды. 
Ау дар ма ға қа тыс ты ті ла ра лық қа ты нас тар жай ын да ғы түр лі 
те зис тер ау дар ма объек ті сі нің айма ғын ке ңі тіп, ше ка ра сын жо-
ғал та ды, нə ти же сін де ау дар ма теориясы күр де лі жə не анық емес 
жағ дайға ке ле ді. Адек ват ты ау дар ма ұғы мы ның жо ға ры да кел ті-

68
ріл ген кон цеп циясы ның ар тық шы лы ғы адек ват ты лық тың тип те-
рі ар қы лы ау дар ма ны ком му ни ка тив тік əре кет тің не гіз гі құ рам дас 
бө лі гі ре тін де си пат тау ға кө мек бе ре ті нін де. Ком му ни ка тив тік 
əре кет те оған тек ком му ни ка цияға қа ты су шы лар ға на емес, со-
ны мен қа тар ақ па рат тың өзі, сөз дер фор ма сын да ғы ма ғы на лар 
жүйесі де кі ре ті нін ұмыт пау қа жет. 
Дəл осы ақ па рат мə се ле сі эк ви ва ле нт тік ка те го риясы ның ма-
ңыз ды лы ғы на қайта кө ңіл ау дар та ды. Өйт ке ні түп нұс қа ақ па ра-
тын жі бе ру ші, ау дар ма мə ті нін қа был дау шы жə не ау дар ма шы ның 
өзі не не гіз дел ген ком му ни ка тив тік заң ды лық тар мен қа тар, осы 
ком му ни ка ция лық əре кет ба ры сын да туыла тын мə тін дер жə не 
олар дың ара сын да ғы қа ты нас тар да ма ңыз ды бо лып та бы ла ды. 
«Жақ сы» не ме се «дұ рыс» ау дар ма деп тек эк ви ва ле нт ті ау дар ма 
ата ла ды. В.Н. Ко мис са ров мұн дай əдіс те ме де ба ға лау ка те го риясы 
эк ви ва ле нт тік тің заң ды си па ты бол ған дық тан, ау дар ма теориясы-
ның ғы лы ми тер мин де рі нен «адек ват ты» ұғы мын мүл дем алып 
тас тау ды ұсын ды. Зерт теу ші адек ват ты лық ты то лық қан ды лық қа 
те ңе ген Фе до ров тың теория лық кон цеп цияла ры на сүйене ді.
Алай да жо ға ры да си пат тал ған дай, адек ват ты лық пен то лық 
ма ғы на лы бұл екі түр лі ұғым жə не адек ват ты лық қа ба ға лау си па-
ты тəн. Сон дық тан ау дар ма теориясы нан адек ват ты лық тер ми нін 
алып тас тау мүм кін емес. Адек ват ты лық тер ми ні эк ви ва ле нт тік-
тің құ рам дас бө лі гі бо ла тұ рып, ау дар ма теория сын да əлі де ғы-
лы ми түр де рас тал ма ған «нақ ты лық» пен «адал дық» мə се ле ле рі-
мен ты ғыз қа ты нас та бол са да ұқ сас емес.
«Адек ват ты» тер ми ні ау дар ма теориясы ның ерек ше ка те го-
рия сын си пат тайды. Бұл ұғым ның эк ви ва ле нт тік пен бір ге өмір 
сү руі заң ды бо лып та бы ла ды. Де ген мен бұл екі ұғым бір дей те-
ория шең бе рін де өмір сү руі үшін олар дың ше ка ра сын бө ліп көр-
сет кен жөн. Осы ған орай, ке ле сі тұ жы рым да ма шы ға ды: бар лық 
адек ват ты ау дар ма эк ви ва ле нт ті, ал бар лық эк ви ва ле нт ті ау дар ма 
адек ват ты бо ла ал май ды.
Адек ват ты лық жə не эк ви ва ле нт ті лік ка те го рияла ры на қа-
тыс ты мұн дай тұ жы рым да ма, осы ка те го рия лар дың айыр ма шы-
лық та ры жай ын да сөз қоз ға ған Швей цер дің тұ жы рым да ма сы на 
ұқ сас. Бұл зерт теу ші екі ка те го рия ның ара сын да бір не ше айыр-
ма шы лық тар ды бө ліп көр сет ті. 
Қос ка те го рияда ба ға лау жə не нор ма тив тік си пат қа ие бо ла 
тұ рып, олар дың айыр ма шы лы ғы эк ви ва ле нт тік ау дар ма нə ти же-

69
ле рі не, яғ ни ау дар ма мə ті ні нің бел гі лі па ра ме тр лер ге сəй кес ті гі 
мə се ле сі не ба ғыт тал са, адек ват ты лық ті ла ра лық ком му ни ка ция 
əре ке ті нің өту жағ дайла ры на бай ла ныс ты бо ла ды. «Бас қа сөз бен 
айт қан да, эк ви ва ле нт тік: ау дар ма мə ті ні түп нұс қа мə ті ні не сəй кес 
пе де ген сұ рақ қа жауап бер се, адек ват ты ау дар ма ком му ни ка тив-
тік жағ дай лар ға тиіс ті ме де ген сұ рақ қа жауап бе ре ді».
Екін ші айыр ма шы лы ғы, эк ви ва ле нт тік түп нұс қа ның ком-
му ни ка тив ті-функ цио нал дық ин ва риан тын то лық жет кі зу ге ба-
ғыт тал са, адек ват ты ау дар ма ау дар ма шы не гіз гі мə се ле ні ше шу 
мақ са тын да эк ви ва ле нт тік эле ме нт те рін амал сыз дан тү сі ру жай ын -
да ғы ше ші мі ре тін де си пат та ла ды. 
Швей цер дің пі кі рі бой ын ша, адек ват ты ау дар ма ті ке лей ау-
дар ма прак ти ка сы нан бас тау ала ды. Өйт ке ні нақ ты жағ дайда ау-
дар ма шы түп нұс қа тіл шы ғар ма сы құ ра мы на кі ре тін ма ғы на лар-
дың то лық жүйе сін ауда ру ға ша ма сы кел мейді. 
Мə се лен, кей кез де ауыз ша ау дар ма ба ры сын да ау дар ма шы 
сөй леу ші нің сө зі не іле сіп үл ге ру үшін ақ па рат ты қыс қар ту ына 
ту ра ке ле ді. Ал кей кез де ау дар ма ны қа был дау шы үшін ең ма-
ңыз ды ақ па рат ты ға на таң дап, түп нұс қа мə ті ні нің функ цио нал ды 
ма ғы на сын өз гер те ді. «Адек ват ты лық та ла бы мак си мал ды емес, 
оп ти мал ды си пат та бо ла ды: ау дар ма бел гі лі бір шарт тар мен мін-
дет тер ге оп ти мал ды түр де сəй кес ке луі ке рек», – деп зерт теу ші 
қо ры тын ды лай ды. 
Де мек, бар лық теория лық кон цеп циялар да екі сфе ра ның 
нақ ты ше ка ра сы бө лі ніп шы ға ды: тіл дік шы ғар ма сфе ра сы мен 
олар дың өза ра қа ты нас та ры жə не ком му ни ка ция жағ дайла ры 
сфе ра сы, тіл дік си ту ация жə не жал пы ком му ни ка ция лық əре-
кет. Фе до ров екі ас пек ті ні де то лық ау дар ма ның ажы ра мас бө лі гі 
деп қа рас тыр ды. Атақ ты ау дар ма та ну шы Ван ни ков та бұл ұғым-
дар бел гі лі бір адек ват тық дең гей лер ді құ рай ды. Ком ми са ров та 
олар эк ви ва ле нт тік дең гейле рі нен тұр са, Швей цер де бұл екі ұғым 
адек ват тық жə не эк ви ва ле нт тік деп бө лі не ді.
Тер ми но ло гия лық айыр ма шы лық тар ға қа ра мас тан, ау дар-
ма ның қан дай ас пек ті ле рі ара сын да сəй кес тік тер орын ала ты ны 
жай лы бір дей бол ма са да, то лық əдіс те ме си па ты анық та ла ды.
Функ ция, тіл дік шы ғар ма лар дың функ цио нал дық айыр ма-
шы лық та ры мен ком му ни ка тив тік əре кет сияқ ты ұғым дар сəй-
кес ті лік теория лар дың бар лы ғын да дер лік ту ра не ме се жа на ма 
түр де пай да бо ла ды. Көп жағ дайда бұл теория лар Якоб сон ұсын-

70
ған ком му ни ка тив тік əре кет тер дің функ цио нал дық құ ры лы мы на 
не гіз де ле ді. Ол ұсын ған ком му ни ка ция əре ке ті нің мо де лі уни вер-
сал ды бол ма са да, ау дар ма да орын ала тын ті ла ра лық сəй кес тік-
тер ді анық тау да ғы ал дың ғы қа тар лы мо дель бо лып та бы ла ды.
Ау дар ма ның се ми оти ка лық не гі зін жа риялай оты рып, зерт-
теу ші лер тіл дік бір лік тер дің қор ша ған нақ ты ор та мен ара ла са тын 
жə не өза ра тіл дік бай ла ныс ты ор на та тын қа ты нас тар дың қа таң 
шең бер де гі үш тү рін бө ліп көр се те ді: праг ма ти ка лық, се ман ти ка-
лық жə не син так сис тік қа ты нас тар.
Швей цер ау дар ма ба ры сын да ғы эк ви ва ле нт тік қа ты нас та ры-
ның ана ли зі не бай ла ныс ты не гі зі нен тіл дік əре кет тің қан дай да 
бір ком по нен ті нің бір-бі рі нен ай рық ша қыз мет те рі анық та лып 
көр се тіл ген Якоб сон ның ти по ло гия лық схе ма сы дəл ке ле ді деп 
тұ жы рым да ды. 
Мұн дай қыз мет тер ге ре фе ре нт тік не ме се де но та тив тік (ре фе-
рент не ме се кон текс ке ба ғыт та луы), эксп рес сив ті-эмо тив ті (жі бе-
ру ші ге ба ғыт та луы), кон на тив ті-ба ғын ды ру шы (қа был дау шы ға 
ба ғыт та луы), фа ти ка лық бай ла ныс ор на ту шы (ком му ни ка нт тар 
ара сын да бай ла ныс ор на ту ға ба ғыт та луы), ме та ли нг вис ти ка лық 
(бір лік ке ба ғыт та луы), поэзия лық (ақ па рат қа, оның фор ма сы на 
ба ғыт та луы). Осы сияқ ты қыз мет тер ге не гіз де ле оты рып, ре фе-
ре нт тік, эксп рес сив тік, кон на тив ті, фа ти ка лық, ме та ли нг вис ти ка-
лық жə не поэзия лық эк ви ва ле нт тік түр ле рі анық та ла ды. 
Алай да кей бір зерт теу ші лер дің тұ жы рым да ма ла ры бой ын ша, 
түп нұс қа ның до ми на нт ты функ цияла ры (ко на тив ті, фа ти ка лық, 
ме та ли нг вис ти ка лық не ме се поэзи ялық) жі бе ру ші нің ком му ни ка-
тив тік мақ са ты мен мə тін нің ком му ни ка тив тік əсе рі, яғ ни мə тін нің 
праг ма ти ка сы не гі зін де анық та лып, түп нұс қа мен ау дар ма ара сын-
да праг ма ти ка лық эк ви ва ле нт тік ор найтыны дə лел де не ді. Бас қа 
сөз бен айт қан да, праг ма ти ка лық фак тор лар эк ви ва ле нт тік дең гей-
лер дің ие рар хия лық мо де лі мен қа тар, эк ви ва ле нт тік тің бір жақ ты 
функ цио нал дық ти по ло гия сын да да ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. 
Бұл жағ дайға сəй кес жі бе ру ші нің ком му ни ка тив тік мақ са ты 
мен мə тін нің ком му ни ка тив ті əсе рі құ ра мын да бо ла тын праг ма-
ти ка қай дан пай да бо ла ды жə не не лік тен осы праг ма ти ка ре фе ре-
нт ті, поэзия лық, бай ла ныс ор на ту шы жə не ме та ли нг вис ти ка лық 
функ цияла ры мен қа тар эксп рес сив ті жə не ба ғын ды ру шы қыз мет-
тер ді анық тайды де ген сұ рақ туын дай ды. Ау дар ма зерт теу ші ле рі 
ком му ни ка тив ті эк ви ва ле нт тік ка те го рия сын қайта қа рауға не ме-

71
се аны ғы рақ тү сін ді ру ге ба ғыт тал ған да бұл сұ рақ тар анық тал-
май, ке рі сін ше, мə се ле сі тү бе гей лі ашы ла ды. 
Швей цер ком му ни ка тив ті əсер ұғы мы на кі ре тін ма ғы на ны 
тү сін ді ре оты рып, бұл ұғым ке ле сі триада ның эле ме нт те рі нің 
бі рі бо ла ты нын атай ды: 1) ком му ни ка тив тік мақ сат 2) мə тін нің 
функ цио нал дық па ра ме тр ле рі 3) ком му ни ка тив тік əсер. Бұл үш 
ка те го рия ком му ни ка тив тік əре кет тің ке ле сі үш ком по не нт і мен 
қа ты нас қа тү се ді: 1) жі бе ру ші 2) мə тін 3) қа был дау шы. Эксп рес-
сив ті жə не ба ғын ды ру шы қыз мет тер мə тін нің функ цио нал дық 
па ра ме тр ле рі нің ажы ра мас бө лі гі бо ла тұ рып, жо ға ры да атал ған 
триада ға да ті ке лей бай ла ныс ты бо ла ды, өйт ке ні дəл осы функ-
ция лар ком му ни ка тив тік əсер мен ком му ни ка тив тік мақ сат тың 
жа ра ту шы сы бо лып та бы ла ды. 
Нақ ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі нің сырт қы ба ға лауы ау дар ма та ну-
да əлі де то лық зерт тел ме ген ау дар ма кри ти ка сы ның пə ні бо лып 
та бы ла ды. Ау дар ма кри ти ка сы ау дар ма мə ті ні нің ау дар ма көр кем 
ті лі нор ма ла ры на сəй кес ті гі мен қа тар түп нұс қа мə ті ні не қа тыс ты 
эк ви ва ле нт тік дең гейін де анық тау ға үлес қо са ды. 
Не гі зі нен, ТТ мə ті ні мен АТ мə ті ні ара сын да ғы эк ви ва ле нт-
тік ке бай ла ныс ты ау дар ма ны ба ға лау ау дар ма са на-се зі мі ка те-
го рияла ры ның бі рі не жа та ды. Ау дар ма шы түп нұс қа ав то ры мен 
ау дар ма оқыр ма ны ал дын да ғы жауап кер ші лі гі дең гейін өзі анық-
тайды, ау дар ма мə ті ні мен түп нұс қа мə ті ні сəй кес тік те рі нің нор-
ма сын да өзі құ рай ды. Ба ға лау бұл өзін-өзі ба ға лауға айна лып, ал 
нор ма лар бұл ау дар ма шы ның ТТ мə ті ні мен АТ мə ті ні нің эк ви ва-
ле нт тік қа ты нас та ры ерек ше лік те рі не бай ла ныс ты іш кі өз ге ріс те-
рі ай қын да ла ды.
Не гі зі нен, түр лі та ри хи ке зең дер де жа зыл ған ау дар ма жай ын- 
да ғы трак тат тар, ау дар ма жай ын да ғы сөз дер жə не ау дар ма кри ти-
ка сы эк ви ва ле нт тік тің қан дай да бір нор ма ла рын анық тау мүм кін-
дік те рі бо лып та бы ла ды. Се бе бі олар дың бар лы ғын да ау дар ма да 
орын ала тын екі тіл дің ті ла ра лық сəй кес тік тер не ме се сəй кес сіз-
дік тер дің əм бе беп ара қа ты нас тар мə се ле сі кө те рі ле ді. 
Дəл осы се беп тен ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі не қа тыс ты ал ғаш қы 
пі кір лер дің бі рі өте қа таң линг вис ти ка лық си пат та бо лып, ауда-
ры ла тын тіл дер дің жүйе лік қа ты нас та рын са лыс ты ру ына не гіз-
дел ді. Мұн дай көз қа рас, əсі ре се Рец кер дің заң ды сəй кес тік тер 
теория сын да жар қын бай қа ла ды. 

72
Жа ңа ком му ни ка ция лық си ту ация шең бе рін де қа рас ты ры ла-
тын эк ви ва ле нт тік жə не адек ват тық ка те го рияла ры жа ңа тіл дік 
шы ғар ма ны қа был дау шы лар дың, яғ ни ау дар ма қа был дау шы лар-
дың реак циясын ал дын ала бол жайды. Бұл адек ват тық пен эк ви-
ва ле нт тік тің бел гі лі дең гейде нор ма тив ті ка те го рияла ры на айна-
луының ал ғы шар ты бо ла ды. Нор ма ұғы мы ба ға лау ұғы мы мен 
ты ғыз бай ла ныс ты. Ал ба ға лау – ба ға лау объек ті сі не бай ла ныс ты 
сырт қы ка те го рия. Ал егер ау дар ма мə ті ні жай лы сөз қоз ғал са, он-
да мұн да оқыр ман дар тұр ғы сы нан жақ сы не ме се жа ман ау дар ма 
ре тін де ба ға ла на ды. 
Бел гі лі та ри хи ке зең дер де ау дар ма са па сын ба ға лау бел гі лі бір 
əде биет ағым да ры на бай ла ныс ты қа таң нор ма лар мен шек тел ді. 
Ау дар ма шы ғар ма сы ау дар ма ті лін де жа зыл ған көр кем əде биет ба-
ға ла на тын кри те рий лер не гі зін де ба ға лан ды. Ау дар ма шы ғар ма сы 
сол ке зең де ал дың ғы қа тар да бол ған əде би ағым ға сəй кес бол са, 
жақ сы деп ба ға ла нып, сəй кес бол ма са на шар деп ба ға лан ды. 
Ал қа зір гі таң да анық əде би ағым дар жоқ бол ған д ық тан жə не 
көр кем əде биет шы ғар ма шы лы ғы на то лық бос тан дық бе ріл ген-
дік тен, ау дар ма ның сырт қы ба ға лауы ке ле сі ас пек ті ге не гіз де ле ді: 
ауда рыл ған мə тін ау дар ма ті лі нор ма ла ры на сəй кес бо луы қа жет. 
Қар сы жағ дайда ау дар ма қол да ныс қа тү се ал май, ау дар ма ның ті л-
а ра лық қа ты нас əре ке ті жү зе ге ас пай қа ла ды.
Алай да ау дар ма мə ті ні нің сырт қы оқыр ман дық ба ға лауы эк-
ви ва ле нт тік ка те го риясы на ті ке лей бай ла ныс ты емес. Ау дар ма 
мə ті ні бас тап қы дан ау дар ма ті лін де жа сал ған шы ғар ма ре тін де 
ба ға ла на ды. Өйт ке ні оқыр ман ау дар ма мə ті нін оқи оты рып, ау-
дар ма шы ғар ма сы түп нұс қа ті лін де де дəл ме-дəл осы лай жа сал-
ған деп се не ді.
Де мек, адек ват ты ау дар ма ның не гіз гі ерек ше лі гі ком му ни ка-
цияға қа ты су шы лар дың ау дар ма ға де ген се нім де рі нің ақ тал ға нын 
жə не осы се нім дер қан дай жағ дай лар да орын ала ты нын анық тау 
бо лып та бы ла ды.
Гар бовс кий дің тұ жы ры мы бой ын ша, адек ват ты лық ка те го-
риясы ның не гіз гі си пат та ма сы ау дар ма мə ті ні нің түп нұс қа мə ті-
ні не сəй кес тік дең гейі емес, ком му ни ка цияға қа ты су шы лар дың 
се нім де рі мен сəй кес тік дең гейі бо лып та бы ла ды. Сон дай-ақ ком-
му ни ка цияға қа ты су шы лар ре тін де түп нұс қа мə ті ні ав то ры да, ау-
дар ма ақ па рат ты қа был дау шы да қыз мет ат қа ра ала ды.

Эк ви ва ле нт тік теориясы мен адек ват ты ау дар ма ұғы мы ау дар-
ма теория сын да жал пы ау дар ма үде рі сін баян дауда жə не ау дар ма-
ның теория лық заң ды лық та рын анық тау да ора сан зор қыз мет ат-
қа ра ды. Бұл екі ұғым өза ра ты ғыз қа рым-қа ты нас та бо ла тұ рып, 
əр ұғым өзі не тəн мақ сат-мін дет те рін орын дайды. Эк ви ва ле нт тік 
теориясы жал пы линг вис ти ка лық заң ды лық тар ға, сти лис ти ка лық 
жə не тіл дік бір лік тер жүйесі не не гіз де ле оты рып, ау дар ма мə ті-
ні нің түп нұс қа ға сəй кес тік не ме се эк ви ва ле нт тік дең гейін анық-
та са, адек ват ты ау дар ма ұғы мы не гіз гі функ цио нал дық қыз мет ке 
не гіз де ле оты рып, ком му ни ка ция мақ са ты ның жү зе ге ас қан не ме-
се ас па ған ды ғын анық тайды.

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: