Та қы рып бой ын ша пы сық тау сұ рақ та ры

74
3-та рау
АУ ДАР МА БІР ЛІГІН 
ШЕТ ТІЛ ДЕРІ НЕН АНА ТІЛІ МІЗ ГЕ 
АУДАРУ МСЕЛЕЛЕРІ
Ау дар ма бір лігі – ау дар ма
эквива лен ттілігі ні! ;л шем бір лігі
Ау дар ма бір лі гі ау дар ма теория сын да ең күр де лі мə се ле бо-
ла тұ рып, оған бай ла ныс ты көз қа рас тар, тіп ті мұн дай бір лік тер ді 
жоқ қа те ңейт ін пі кір лер де бар. Со ны мен қа тар мұн дай ау дар ма 
бір лік те рін анық тау ке зін де ТТ бір лік те рі ме əл де АТ бір лік те рі 
тұр ғы сы нан қа рас ты ру қа жет пе, тіл дік фор ма жə не құ ры лым эле-
ме нт те рі ме, əл де маз мұн жə не мəн-ма ғы на эле ме нт те рін ес ке ру 
қа жет пе де ген көп те ген қа ра ма-қай шы көз қа рас тар бар.
Ре сей де «ау дар ма бір лі гі» те зи сі не ал ғаш рет ма ши на лық ау дар-
ма са ла сын зерт теу ші лер кө ңіл бө ле бас та ды: Т.М. Ни ко лаева, И.И. 
Рев зин, В.Ю. Рю зе нц вейг, т.б. Рез вин жə не Рю зе нц вейг өз зерт теу ле-
рі нің пə нін баян да ған ке зін де «ау дар ма бір лі гін ау дар ма шы мə тін нің 
ана ли зін жа са ған да анық тап, бұл бел гі лер ар қы лы түп нұс қа ті лі мен 
ау дар ма ті лі нің қа рым-қа ты на сы ор най ды» деп атап өте ді. Со ны мен 
қа тар олар дың пі кі рі бой ын ша, ау дар ма бір лі гі де ге ні міз – АТ мə-
ті нін де бел гі лі бір сəй кес тік та ба тын ТТ мə ті ні нің ең кі ші бөл ше гі. 
Алай да «ау дар ма бір лі гі» ұғы мы едəуір дең гейде шарт ты бо лып, мə-
се лен, орыс ті лі нен фран цуз ті лі не ау дар ған ке зін де гі ау дар ма бір лі гі 
не міс ті лі не ау дар ған да ау дар ма бір лі гі қыз ме тін ат қа ра ал май ды. 
Дəл осы ке зең де ау дар ма бір лі гі не қа тыс ты бас қа да пі кір лер 
жа рияла на бас та ды. Мə се лен, З.Е. Ро га но ва «Пе ре вод с русс ко го 
язы ка на не мец кий» ат ты оқу лы ғын да ау дар ма бір лі гі не анық та-

75
ма сын да, бұл ұғым ды «транс ле ма» деп атап, транс ле ма ны түп-
нұс қа мə ті ні бір лі гі ре тін де қа рас тыр ды. 
Ко мис са ров тың анық та ма сы на сүйен сек, «ау дар ма бір лі гі, бі-
рін ші ден, бір тұ тас бір лік ре тін де ауда ры ла тын түп нұс қа мə ті ні нің 
ми ни мал ды бір лі гі. Мұн дай бір лік тің сəй кес ба ла ма сы ау дар ма да 
орын ала ды, де ген мен ау дар ма мə ті нін де бір лік тің маз мұн дық құ-
рам дас бө лік те рі орын ал май ды, екін ші ден, эк ви ва ле нт тік бір лік, 
үшін ші ден, ау дар ма үде рі сі нің бір лі гі». 
Ко мис са ров «Сло во о пе ре во де» ең бе гін де «ау дар ма бір лі гі» 
ұғы мын төрт тə сіл ар қы лы си пат тайды: 1) ау дар ма үде рі сі нің же-
ке объек ті сі ре тін де қыз мет ат қа ра тын мə тін нің ми ни мал ды бір лі гі. 
Ко мис са ров тың ұғы мы бой ын ша бұл үде ріс те мə тін түр лі мөл шер-
де гі бө лік тер ге бөл шек те ніп, əр бір бөл шек ке зек пен ауда ры ла ды; 
2) ау дар ма бір лі гі бұл түп нұс қа мə ті нін де қа таң рес ми си пат тар ға ие 
бол майт ын, құ рам дас бө лік те рі нің ма ғы на ла ры на тəуел сіз түп нұс-
қа мə ті ні нің ми ни мал ды тіл дік бір лі гі; 3) түп нұс қа ті лі нің лек се ма 
жə не гра ме ма лық ми ни мал ды жиын ты ғы; 4) ау дар ма мə ті нін де кө-
рі ніс та ба тын түп нұс қа мə ті ні маз мұ ны ның ми ни мал ды бір лі гі. Де-
мек, Ко мис са ров тың əдіс те ме сі не, бі рін ші ден, сол уа қыт та дəс түр лі 
пі кір ге ай нал ған «ау дар ма бір лі гі ТТ мə ті нін де гі фор мальді бө лік» 
ат ты кө рі ніс, екін ші ден, ау дар ма үде рі сін де маз мұн ау дар ма сын сөз 
ау дар ма сы на қа ра ма-қар сы қоюы, үшін ші ден, атал мыш «заң ды сəй-
кес тік тер ді» та бу ға ұм ты лы сы бай қа ла ды. 
Гар бовс кий де ау дар ма бір лі гі ұғы мы на өз анық та ма сын ұсын-
ды: «Ау дар ма бір лі гі де ге ні міз – сырт қы əре ке тін де ба ғыт тық бір лік-
тер ден тұ ра тын ау дар ма ның күр де лі құ ры лы мын да ғы күр де лі құ ры-
лым ша. Ау дар ма бір лі гі құ ра мы на ТТ мə ті ні ұғым да рын АТ мə ті ні не 
сəй кес тен ді ре тін бір не ме се бір не ше эк ви ва ле нт тік бір лік тер кі ре-
ді». Бұл анық та ма ның түп не гі зі Гар бовс кий дің «ау дар ма əре ке ті» 
си пат та ма сын да жа тыр. Гар бовс кий «ау дар ма əре ке тін» үш фа за ға 
бө ле ді: 1) ба ғыт тау бір лі гі не ме се бел гі лі бір ша рық тау ше гі не дейін 
ау дар ма ше ші мін қа был дау ды жү зе ге асы ра тын ақ па рат жиын ты ғы; 
2) «шек тен тыс» амал дар дың пай да бо лу фа за сы не ме се ау дар ма шы 
эк ви ва ле нт тік бір лік те рін бас қа ра тын ке зең; 3) соң ғы ше шім ді қа-
был дау фа за сы жə не бір ау дар ма бел гі сі нен бас қа ау дар ма бел гі сі не 
кө шу ке зе ңі. Яғ ни Гар бовс кий дің тұ жы рым да рын да дəл сол мə тін-
нің бөл шек тер ге бө лі нуі жай ын да сөз қоз ға лып, мы сал ре тін де гі 
ау дар ма лар дəс түр лі сөз дер, сөз тір кес тер жə не сөй лем дер дең-
гейін де бе ріл ген. 

76
«Теория пе ре во да» ат ты ең бе гін де Гар бовс кий: «егер ау дар-
ма теориясы шы нын да да же ке ғы лым са ла сы дə ре же сі не құш тар 
бол са, ау дар ма əре ке ті заң ды лық та рын та ғай ын дай оты рып, өзі 
бас қа ра ала тын бір лік тер мə се ле сін ше шу ге ту ра ке ле ді», – деп 
көр се те ді. 
Гар бовс кий дің бұл те зи сі нің ма ңыз ды лы ғы, ең ал ды мен, əлі 
де ше ші мін тап па ған ау дар ма ның ғы лы ми мə се ле сін кө те ру де жа-
тыр. Егер бұл мə се ле ше шіл се ау дар ма теориясы жа ңа бас пал дақ-
қа өтіп, едəуір жо ғар ғы дең гейде объек тив ті шын дық ты зерт теу ге 
жа ңа идея лар бе рер еді.
Кей бір теоре тик тер «ау дар ма бір лі гі» кон цеп циясын мүл дем 
жоқ қа шы ғар ды. Мə се лен, Фе до ров: «ау дар ма ди на ми ка лық үде-
ріс ре тін де қос тіл дің ара сын да ғы объек тив ті қа рым-қа ты нас тар 
ар қы лы жү зе ге асып, бұл қа рым-қа ты нас тар өз қа та рын да тұ-
рақ ты заң ды лық тар тү рін де ке ліп, осы ар қы лы егер екі шы ғар ма 
түп нұс қа жə не ау дар ма қа ты на сын да кел се, қос тіл де гі бел гі лі бір 
бө лік тер ара сын да заң ды сəй кес тік тер жай ын да сөз қоз ғауға бо-
ла ды», – де ді. 
Алай да Фе до ров Рец кер дің «заң ды сəй кес тік тер» клас си фи-
ка ция сын қол да са да, тұ рақ ты ау дар ма бір лі гін құ ру мүм кін ді гі-
не кү мəн кел ті ріп, мə тін бө лік те рі нің ара сын да ғы тым тұ рақ сыз 
маз мұн дық жə не сти лис ти ка лық қа рым-қа ты нас та ры сал да ры нан 
ау дар ма бір лі гі ре тін де сөз не ме се сөй лем тү гіл, мə тін нің одан да 
үл кен бө лі гі (бір не ше сөй лем не ме се аб зац) бо ла ал май ды деп 
атап өт кен. 
«Пе ре вод и линг вис ти ка» ат ты ең бе гін де Швей цер де ау дар-
ма бір лі гін жоқ қа шы ғар ды. Сол ке зең де гі зерт теу ші лер дің кө бі сі 
сияқ ты ол да ау дар ма бір лі гін мə тін нің бөл шек те рі мен те ңес тір-
ген. Швей цер өз көз қа ра сын ке ле сі дей дəйек тер мен тү сін дір ді: 
мə тін нің бө лік те рі түр лі кө лем де жə не түр лі си пат та бо ла ды, ал 
бір лік де ген əр қа шан қан дай да бір тіл де бір дей кө лем де бо луы 
қа жет, сол се беп тен мə тін бө лік те рі не ме се ау дар ма бір лі гі ау дар-
ма теория сын да өмір сүр мейді. 
Ал жал пы ау дар ма үдерісі, оның пі кі рі бой ын ша, мүл дем бір-
лік тер жүйесі ре тін де тү сін ді ру ге кел мейді. «Ау дар ма үдері сін де 
одан да күр де лі опе ра циялар орын ала ды», – деп жаз ды Швей цер. 
Швей цер одан да күр де лі опе ра циялар но ме нк ла ту ра сын анық тау 
мақ са тын қой ған жоқ, алай да ау дар ма үде рі сін мо дель дік опе ра-
циялар ға бө лу ді сын ға ал ды.

77
Рец кер де бір дей по зи цияда бол ды. «Теория пе ре во да и пе-
ре вод чес кая прак ти ка» ат ты ең бе гін де ау дар ма бір лі гі ау дар ма 
теория сын да өмір сүр мейді дей оты рып, ол Ви не жə не Дар бель-
не пі кі рін не гіз ге ала оты рып, сөз ау дар ма бір лі гі ре тін де қыз мет 
ат қа ра ал май ды де ді. Со ны мен қа тар ол кей бір зерт теу ші лер дің 
атап өт кен ау дар ма бір лі гі бұл ма ғы на бір лі гі де ген көз қа ра сы на 
да қар сы бол ды. 
Рец кер ау дар ма бір лі гін сөз тір ке сі мен те ңес тір ді. Рец кер дің 
дəйегі оның ке ле сі те зи сі не не гіз дел ді: ау дар ма үдерісі ке зін де 
тіл дер жə не мə тін дер ара сын да фор мальді жə не заң ды сəй кес тік-
тер орын ала ды. Нə ти же сін де ол Ка дэ жə не Бар ху да ров тың ар ты-
нан «жаз ба ау дар ма үде рі сін де сөз, сөз тір ке сі, син таг ма, сөй лем, 
аб зац, мə тін де ау дар ма бір лі гі қыз ме тін ат қа ра ала ды» деп тұ жы-
рым дайды.
«Теория и прак ти ка воен но го пе ре во да» ат ты ең бе гін де Ст рел-
ковс кий «ау дар ма бір лі гін» «ау дар ма кван ты» деп ата ды. Ау дар ма 
кван ты на ке ле сі дей анық та ма бер ді: «ау дар ма кван ты – бұл бел гі лі 
кон текс те ауда ры лу ға ке ле тін не ме се заң ды сəй кес тік те рі мен функ-
цио нал ды эк ви ва ле нт те рі бо ла тын түп нұс қа мə тін бөл шек те рі». 
Ау дар ма шы ның ау дар ма үде рі сін де гі не гіз гі мін де ті – осы 
бір лік тер ді та бу. Түп нұс қа ның ау дар ма бір лік те рі ре тін де, оның 
пі кі рі бой ын ша, да ра сөз дер, сөз тір кес те рі, сөй лем дер жə не тіп ті 
бір не ше сөй лем дер тіз бе гі қыз мет ат қа ра ала ды. Ст рел ковс кий дің 
тұ жы ры мы бой ын ша, ау дар ма үде рі сін де тек қа на «квант» ауда-
ры луы тиіс, өйт ке ні ол бір тұ тас жə не же ке эле ме нт тер ге бө лін-
бейт ін, ор тақ эле мен тар лы ма ғы на дан тұ ра тын ми ни мал ды ақ па-
рат бо лып та бы ла ды.
«Об щая теория пе ре во да и уст ный пе ре вод» ат ты ең бе гін де 
Миньяр-Бе ло ру чев сол ке зең де ұсы ныл ған көп те ген те зис тер дің 
ана ли зін жа сап, шарт ты түр де ау дар ма бір лік те рін екі ге бөл ді: 
«ма ғы на лық» (Сте па нов, Рев зин, Рю зе нц вейг тің тұ жы рым да ры 
бой ын ша, ау дар ма үде рі сін де тіл дік бір лік тер ке зек пен ауда ры-
лып, олар дың ма ғы на ла рын ау дар ма шы ор на та ды) жə не «функ-
цио нал дық» (бұл пі кір ді қол дайт ын ав тор лар дың тұ жы рым да ры 
бой ын ша, түп нұс қа мə ті ні нің бел гі лі бір қыз мет ат қа ра тын əр бір 
ми ни мал ды бөл ше гі ау дар ма мə ті нін де өзі не қа тыс ты сəй кес ті гі 
бо луы қа жет). 
Мұн дай ми ни мал ды бөл шек тер тек түп нұс қа мə ті нін ау дар-
ма мə ті ні мен са лыс ты рып, ау дар ма мə ті нін де қа те та был ған жағ-

78
дайда ға на анық та ла тын дық тан Миньяр-Бе ло ру чев бұл бір лік тер-
ді «сəй кес сіз дік бір лік те рі» де ген атау қой ды. Ол ау дар ма бір лі гін 
«ау дар ма ға тиіс ті ше ші мін та лап ете тін кез кел ген тіл дік бір лік-
тер» деп ата ды. Алай да, оның пі кі рі бой ын ша, ау дар ма бір лік те рі 
əр қа шан да сəй кес бол майды. 
Мұн дай бір лік тер дің анық та луы то лы ғы мен суб ъек тив ті фак-
тор лар ға тəуел ді: ау дар ма шы ның кə сі би дағ ды ла ры, ше тел ті лін 
мең ге ру дең гейі, мə тін де баян дал ған сұ рақ тың өзе гі, ау дар ма шы-
ның ес ке сақ тау қа бі ле ті, тə жі ри бе сі, жұ мыс жағ дайла ры, əре кет 
ету шап шаң ды ғы. Со ны мен қа тар, оның көз қа ра сы бой ын ша, 
мə тін нің кей бір бір лік те рі ау дар ма тү рі мен ау дар ма шы ның кə сі-
би бі лік ті лі гі не қа ра мас тан, ауда ру ке зін де ше шім ді та лап ете ді. 
Мұн дай бір лік тер ге ол си ту ация лық кли ше, тер мин дер, көп ма ғы-
на лы сөз дер, тұ рақ ты сөз тір кес тер ді жат қы за ды. 
Миньяр-Бе ло ру чев Бар ху да ров тың ау дар ма бір лі гі анық та ма-
сы на тиіс ті ТТ мə ті ні мен АТ мə ті ні сəй кес ті гі ұғы мы на не гіз де ле 
оты рып, егер АТ мə ті ні ТТ мə ті ні не то лы ғы мен эк ви ва ле нт ті бол-
са, ау дар ма бір лік те рін бө ліп көр се ту мүм кін емес, өйт ке ні бұл 
бір лік тер мə тін де көз ге кө рін бейді деп атап өт ті. Ау дар ма бір лік-
те рі, не гі зі нен, ау дар ма шы ның қа те ше шім қа был да ған ке зін де 
ай рық ша анық та ла ды, яғ ни АТ мə ті нін де гі бел гі лі бір бө лік ТТ 
мə ті нін де гі бө лік ке сəй кес бол майт ын жағ дай бар. Осы орай да, 
ау дар ма бір лік те рі емес, сəй кес сіз дік бір лік те рі жай ын да сөз қоз-
ға ған жөн деп атап өте ді. 
Жо ға ры да атал ған дай, ау дар ма – бұл маз мұн дық құ ры лы-
сы сақ та ла тын бір тіл де гі шы ғар ма ның бас қа тіл де гі шы ғар ма ға 
айна лу үде рі сі бо лып та бы ла ды. Яғ ни ауда ру ба ры сын да сөз дік 
бір лік тер құ ры лы мы өз ге ріс ке ұшы рай ды, ал мə тін де бе ріл ген 
мағ лұ мат, маз мұн дық құ ры лым өз гер меуі тиіс. Де мек, ау дар ма-
шы не ме се осы үде ріс ті баян дайт ын теоре тик ал дын да түп нұс қа 
мə ті нін де ауда ру ға ке ле тін ең аз бір лік тер ді, яғ ни ау дар ма бір лік-
те рін та бу мін де ті тұ ра ды.
Ау дар ма бір лі гі де ге ні міз – түп нұс қа мə ті нін де гі бір лік тің ау-
дар ма мə ті нін де гі ба ла ма сы, алай да бұл бір лік тің құ рам дас бө-
лік те рі нің ау дар ма мə ті нін де сəй кес тік те рі бол майды. Кез кел ген 
тіл дік дең гей дің бір лі гі ау дар ма бір лі гі бо ла ала ды. Қа зір гі кез-
де тіл бі лі мін де ке ле сі құ ры лым дар бел гі лі: фо не ма (жаз ба тіл ге 
гра фе ма) дең гейі, мор фе ма дең гейі, сөз дер дең гейі, сөз тір кес тер 
дең гейі, сөй лем дер дең гейі жə не мə тін дер дең гейі. Осы ған орай, 

79
ау дар ма бір лі гі, яғ ни ТТ бір лі гі нің АТ ау дар ма сын да ғы сəй кес тік-
тер ге бай ла ныс ты фо не ма (гра фе ма) дең гейін де гі ау дар ма, мор-
фе ма дең гейін де гі ау дар ма, сөз дең гейін де гі ау дар ма, сөз тір кес 
дең гейін де гі ау дар ма, сөй лем дең гейін де гі ау дар ма, мə тін дең-
гейін де гі ау дар ма бо ла ды.

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: