Та қы рып бой ын ша пы сық тау тап сыр ма ла ры

80
ма лар дең гейін де жү ре тін ау дар ма, ау дар ма (не ме се прак ти ка лық) 
транск рип ция деп ата ла ды.
Ал сəй кес тік гра фе ма лар дең гейін де орын ала тын бол са, яғ ни 
ды быс емес, жа зу (гра фи ка лық құ ры лым) бе ріл ген жағ дайда транс-
ли те ра ция əді сі пай да ла ны ла ды. Мы са лы, жо ға ры да кел ті ріл ген 
жа пон есі мі しぶかわ транс ли те ра ция əді сін де Си бу ка ва ре тін де 
ауда ры ла ды. Өйт ке ні транс ли те ра ция əді сі нің мақ са ты – ды быс 
емес, ба рын ша бей не лік құ ры лы мын, яғ ни жа зы лу ын жет кі зу.
Фо не ма жə не гра фе ма дең гейін де гі ау дар ма ның бас қа ау-
дар ма түр ле рі нен не гіз гі айыр ма шы лы ғы фо не ма жə не гра фе ма 
құ ра мын да қан дай да бір ма ғы на лар бол майды. Сол се беп тен де 
ау дар ма ның бұл тү рі тек шек теу лі дең гейде қол да ныс қа тү се ді. 
Кө бі не се ау дар ма ның бұл тү рі жал қы есім дер, геог ра фия лық атау-
лар ды ау дар ған да қол да на ды. Алай да кей бір ау дар ма ның мұн дай 
тү рін де де шек теу лер бар шы лық. Мə се лен, жа пон ті лін де гі 富
士山
қа зақ ті лі не «Фуд зи тауы» деп ауда ры ла ды, ал шын мə нін-
де жа пон ті лін де гі айтылуы «Фуд жи» бол ға ны мен, қа зақ ті лін де 
бұл сөз ер те ден бе рі қа лып та сып қой ған дық тан біз оны «фуд зи» 
деп атай мыз. Де мек, ау дар ма үде рі сі ке зін де транск рип ция жə не 
транс ли те ра ция ама лы ның өзі шек теу лі түр де қол да ны лып, егер 
бел гі лі бір ТТ сө зі нің АТ сө зін де тұ рақ ты эк ви ва лен ті бол са, ау-
дар ма шы оған өз ге ріс ен гі зу ге құ қы ғы жоқ. 
Бұл əдіс тің та ғы бір қол да ну айма ғы, бұл – түр лі саяси, мə де-
ни-тұр мыс тық реа лий лер дің ау дар ма сы. Мы са лы, 
桜 – са ку ра, 諸
軍 
– се гун, 浴衣 – юка та, 明治 – Мэй дзи, 金閣寺 – Кин ка куд зи, 
すし
– су ши, 酒 – са кэ. 
Жал пы, мұн дай ТТ реа лий ле рі нің АТ ті лін де тұ рақ тал ған 
эк ви ва ле нт те рі бол са, мұн дай жағ дайда фо не ма не ме се гра фе ма 
дең гейін де гі ау дар ма емес, сөз дең гейін де гі ау дар ма орын ала ды. 
Өйт ке ні ау дар ма шы ал дын ала ТТ сө зі нің эк ви ва лен ті бар екен ді-
гін ұғы нып, тек сол бір сөз ді та бу ға əре кет ете ді. 
Осы орай да, фо не ма не ме се гра фе ма дең гейін де гі ау дар ма-
да ау дар ма шы тұ рақ ты эк ви ва лен ті жоқ ТТ сө зі не қа тыс ты «ок-
ка зио нал ды ау дар ма эк ви ва лен тін» жа сап, транск рип ция əді сін 
қол да нып, ТТ сө зі нің əр бір фо не ма сы на ау дар ма ті лін де гі сəй кес-
тік те рін із деп, ау дар ма бір лі гі ре тін де фо не ма анық та ла ды. Де ген-
мен, бі рін ші ден, «узуальді» жə не «ок ка зио нал ды» эк ви ва ле нт тер 
ара сын да қа таң жə не нақ ты ше ка ра жоқ екен ді гін ұғы ну қа жет, 

81
екін ші ден, «ау дар ма үде рі сі» бұл ау дар ма шы ның əре ке ті сияқ ты 
пси хо ли нг вис ти ка лық жағ дайға тəуел сіз, ТТ мə ті ні нің АТ мə ті-
ні не айна луы тек линг вис ти ка лық ма ғы на да ғы ті ла ра лық үде ріс. 
Транск рип ция жə не транс ли те ра ция ау дар ма ның бас қа түр-
ле рі нен ай рық ша бо лып та бы ла ды, сол се беп тен бұл əдіс тер тек 
шек теу лі жағ дай лар да қол да ны ла ды. Не гі зі нен, бұл əдіс жал қы 
есім дер мен геог ра фия лық атау лар ды не ме се саяси жə не тұр мыс-
тық-мə де ни реа лий лер ді ауда ру да қол да ны ла ды.
Кей жағ дай лар да мор фе ма ау дар ма бір лі гі ре тін де қа рас ты-
ры ла ды. Яғ ни ТТ сө зін де гі əр бір мор фе ма ға АТ сө зін де гі мор-
фе ма лар сəй кес ке ле ді. Мы са лы, わたしの (ва та си но), つくえ
に 
(Цу куени), りんごを (рин гоуо) сияқ ты жа пон сөз де рін қа зақ 
ті лі не ау дар ған да, мен-ме нің («の» қа зақ ті лін де гі ілік сеп ті гі нің 
жал ғауы «-нің»-жал ғауына сəй кес), Үс тел ге («に» қа зақ ті лін де гі 
ба рыс сеп ті гі нің жал ғауы «-ге»-мен сəй кес) жə не Ал ма ны («を» 
қа зақ ті лін де гі та быс сеп ті гі нің жал ғауы «-ны»-мен сəй кес) деп 
ауда ра мыз. Де ген мен ау дар ма ның мұн дай тү рі фо не ма ау дар ма сы 
тү рі нен гө рі де си рек кез де се ді. Кез кел ген тіл дер ара сын да мұн-
дай мор фе ма лық сəй кес тік тер дің са ны шек теу лі бо лып та бы ла ды.
Көп жағ дайда ау дар ма бір лі гі ре тін де сөз қол да ныс қа тү се ді. 
Сөз дер дең гейін де гі ау дар ма ға бір не ше мы сал кел ті ріп кө рейік: 
おやじはちっともおれを可愛がってくれなかった
↓ ↓ ↓ ↓ ↓
Əкем еш қа шан ме ні ер ке лет кен емес
母が 死んで からは、 おやじと 兄と 三人 で 暮していた
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
Анам қайт ыс бол ған соң əкем ағам жə не мен үшеу міз тұр дық
何が 駄目 なんだか 今 に 分らない
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
Не сі жа ман еке нін əлі де тү сін бей мін?
Жо ға ры да бе ріл ген мы сал дар да көр се тіл ген дей ау дар ма сөз дер 
дең гейін де жү зе ге аса ды, яғ ни бұл жер де гі ау дар ма бір лік те рі сөз-
дер бо лып та бы ла ды. Сон дай-ақ бұл мы сал дар дан фо не ма не ме се 
мор фе ма дең гейін де гі ау дар ма мүм кін емес ті гін бай қауға бо ла ды.
Сөз дер дең гейін де гі ау дар ма да, не гі зі нен, ТТ бір лік те рі ес ке-
рі ле ді. Сол се беп тен, егер қан дай да бір ТТ бір лі гі не АТ бір не ше 
бір лі гі сəй кес кел ген жағ дайда да ау дар ма сөз дер дең гейін де жү-
зе ге аса ды. Мы са лы: 

82
彼は英語が上手です
Ол ағыл шын ті лін жақ сы бі ле ді
Жа пон сө зі 上手 қа зақ ті лі не түр лі амал дар мен ауда ры ла ды. 
Жо ға ры да бе ріл ген сөй лем де ең тиім ді ау дар ма «жақ сы бі ле ді» 
бо лып та бы ла ды. Бұл сөй лем де ТТ бір лі гі не АТ ау дар ма сы на сəй-
кес ке ле тін бір лік сөз бо ла тын дық тан, ау дар ма сөз дер дең гейін де 
орын ала ды. 
Сөз дер дең гейін де гі ау дар ма фо не ма не ме се мор фе ма дең-
гейін де гі ау дар ма дан гө рі жиі рек кез де се ді. Де ген мен бұл ау дар-
ма тə сі лі де си рек қол да ныс қа ие бо ла ды. То лы ғы мен сəй кес сөз-
дер ба ла ма сы си рек жə не көп жағ дайда сөй лем де сөз дер мен сөз 
тір кес тер дең гейін де гі ау дар ма орын ала ды.
Сөз тір кес тер дең гейін де гі ау дар ма ның ең жар қын мы са лы 
идиома лар не ме се тұ рақ ты сөз тір кес тер (фра зе оло ги зм дер) ау-
дар ма сы бо лып та бы ла ды. Мұн дай тұ рақ ты сөз тір кес тер дің ма-
ғы на сы олар дың құ ра мын да ғы сөз дер са ны на бай ла ныс ты бол-
майды, сол се беп тен бұл жағ дайда сөз бе-сөз ау дар ма мүм кін емес, 
ал ау дар ма бір лі гі мұн да то лық сөз тір ке сі бо ла ды. Мы са лы,白紙
に戻る
– жа ңа өмір бас тау, 目を白戻させる – кө зін алақ-жұ лақ 
ет кі зу. Яғ ни бе ріл ген фра зе оло ги зм дер ді ту ра ма ғы на мен ауда ру 
мүм кін емес, сол се беп тен мұн дай жағ дайда АТ бір лі гі ба рын ша 
ма ғы на сы жө ні нен сəй кес бо луы тиіс.
Де ген мен сөз тір кес тер дең гейін де гі ау дар ма да тек тұ рақ ты 
сөз тір кес те рі мен фра зе оло ги зм дер ға на ау дар ма бір лік те рі бол-
майды. Көп жағ дайда қа ра пай ым сөз тір кес те рі де ау дар ма бір лі гі 
ре тін де кез де се ді. Мы са лы, 手を振る – қол бұл ғау, 目を戻める – 
кө зін ашу, ояну, 手に入れる – ием де ну, алу. 
Сөз тір кес тер дең гейін де гі ау дар ма ау дар ма ның ең көп та-
рал ған тə сі лі. Алай да көп жағ дайда сөй лем де сөз дер дең гейін де-
гі ау дар ма жə не сөз тір кес тер дең гейін де гі ау дар ма ара лас ке ле ді. 
Мы са лы, テレビは外戻語の勉戻の上でかなり役に立ちます – 
те ле ди дар ше тел ті лін оқу үшін өте пай да лы. Бұл сөй лем де сөз-
дер мен сөз тір кес тер бір лі гі кез де се ді. Егер сөй лем нің ба сын да ғы 
сөз дер қа зақ ті лін де де ау дар ма бір лі гі не ай нал са, соң ғы 役に立つ 
сөз тір ке сі қа зақ ті лі не «пай да лы» де ген сөз бен ға на ауда ры ла ды. 
Кей бір жағ дайда, тіп ті сөз тір ке сі ау дар ма бір лі гі ре тін де қыз-
мет ат қа ра ал май ды, ал ау дар ма сəй кес ті гі тек сөй лем дең гейін де 
орын ала ды. Мұндай сөйлемдер идиомалық тіркес болып, оның 

83
мағынасы құрамындағы сөзге байланысты болмайды. Бұл сөй-
лем дер ге ма қал-мə тел дер ді жат қы зу ға бо ла ды. Мы са лы:
遅くともなさらずに勝る
– Еш тен кеш жақ сы.
朝起きは三文の徳 
– Ер те тұр ған жі гіт тің ырысы ар тық, ер те 
тұр ған əйел дің бір ісі ар тық.
不幸中にも幸いある－
Жа ман бол май, жақ сы бол мас.
ほめる人には油断すうな
– Дос жы ла тып айтады, дұш пан 
күл ді ріп айтады.
百聞は一見にしかず
– Мың рет ес ті ген ше, бір рет көр.
一驚戻得
– Екі қоян ды бір оқ пен ату.
石の上にも三年
– Са быр тү бі са ры ал тын.
口より出せば世間
– Айт ыл ған сөз – атыл ған оқ.
目と鼻の間
– Қас пен көз дің ара сын дай.
習い生となる
– Ауру қал са да, əдет қал майды.
念には念を入れよう
– Же ті рет өл шеп, бір рет кес.
Жо ға ры да бе ріл ген мы сал дар да көр се тіл ген дей, бұл сөй лем-
дер де ау дар ма бір лі гі то лық сөй лем нің өзі бо лып та бы ла ды. Сөй-
лем нің ма ғы на сы сəй кес кел ге ні мен, сөй лем нің құ ра мын да ғы 
сөз дер ара сын да сəй кес тік ор на ту мүм кін емес. 
Сөй лем дең гейін де гі ау дар ма лар ға, сон дай-ақ сы пайы фра-
за лар, түр лі сы пайы ес кер ту лер, жол бел гі ле рі жа та ды. Мы са лы:
禁煙 
– Те ме кі ше гу ге бол майды.
立入禁止
– Кі ру ге бол майды.
おはようございます
– Қай ыр лы таң!
お邪魔します
– Ке дер гі жа са ға ны ма ке ші рі ңіз.
あけましておめでとうございます
– Жа ңа жы лы ңыз бен!
ごめんください
– Кі ру ге рұқ сат па?
お先に失戻します
– Сау бо лы ңыз!
関係者以外
– Кі ру ге бол майды.
足元注意
– Сақ бо лы ңыз!
頭上注意
– Сақ бо лы ңыз!
喫煙 
– Те ме кі ше ге тін орын.
こんばんわ 
– Кеш жа рық!
おやすみなさい
– Қай ыр лы түн!
お任せします
– Сіз ге тап сы ра мын.
かしこまりました
– Құп бо ла ды.
どう致しまして
– Оқа сы жоқ.
Ақы рын да, кей бір жағ дайда, тіп ті сөй лем ау дар ма бір лі гі ре-
тін де қыз мет ат қа ра ал май, то лық мə тін нің өзі, яғ ни бел гі лі бір 

84
тіл дік бө лік ке бі рік кен же ке сөй лем дер дің то бы ау дар ма бір лі гі не 
айна ла ды. Мұн дай құ бы лыс про за да, əри не, өте си рек кез де се ді. 
Бұл тə сіл не гі зі нен поэзия ау дар ма сын да қол да ныс қа ие бо ла ды.
ТТ мə ті ні мен АТ мə ті ні ара сын да же ке сөз дер дең гейін де де, 
сөз тір кес тер дең гейін де де, тіп ті сөй лем дең гейін де де сəй кес тік 
ор най ал май ды. Мұн да ғы ау дар ма бір лі гі то лық мə тін нің өзі бо лып 
та бы ла ды. Мə тін нің құ рам дас бө лік те рі нің ара сын да ғы сəй кес сіз-
дік ке қа ра мас тан, ТТ өле ңі АТ ау дар ма сы на эк ви ва ле нт ті, яғ ни ма-
ғы на лас, се бе бі қос өлең де бір дей көр кем мағ лұ мат бе ре ді.
Ау дар ма бір лі гі ре тін де кез кел ген тіл дік дең гей дің фо не ма дан 
бас тап мə тін ге дейін гі бір лі гі қыз мет ат қа ра ала ды. Бұл жер де ес-
ке ре тін жайт , ауда ры ла тын мə тін де ау дар ма бір лі гі əр кел кі ке ле ді: 
бір де сөз дең гейін де гі ау дар ма орын ал са, бір де сөз тір ке сі дең-
гейін де, сөй лем дең гейін де гі ау дар ма орын ала ды. Ау дар ма да ғы ең 
қиын мə се ле лер дің бі рі – əр бір же ке жағ дайда тіл дік ие рар хия ның 
кез кел ген дең гейін де орын ала тын дұ рыс ау дар ма бір лі гін та бу.
Ау дар ма бір лі гі мə се ле сі, ме нің ойым ша, ау дар ма теория-
сын да ер те ден бе рі тал қы ла нып кел ген «эк ви ва ле нт тік», «адек-
ват тік», «сөз бе-сөз» жə не «ер кін» ау дар ма сияқ ты мə се ле лер мен 
ті ке лей бай ла ныс ты. Əри не, ау дар ма эк ви ва ле нт ті гі, бук ва лизм 
жə не ер кін ау дар ма мə се ле ле рі то лы ғы мен қан дай да бір бел гі лі 
тіл дік дең гейде ау дар ма бір лі гін дұ рыс таң дау шар ты на тəуел ді 
емес, алай да ау дар ма ның нақ ты си пат та ма сын жа сауда тіл дік ие-
рар хия ның ке рек ті дең гейін де əр бір нақ ты жағ дайда осы бір лік-
тер дің дұ рыс таң да луы ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. 
Жо ға ры да си пат тал ған ау дар ма бір лік те рі мə се ле сі жай ын да 
ке ле сі дей қо ры тын ды ға ке ле міз:
а) АТ нор ма ла рын қол да на оты рып, маз мұн ды то лы ғы мен 
жə не өз гер ме ген қал пын да ауда ру үшін бел гі лі бір дең гейде қол-
да ныл ған ау дар ма бір лі гі ау дар ма ның эк ви ва ле нт ті бо лу ына əсер 
ете ді. Жо ға ры да кел ті ріл ген мы сал дар дың бар лы ғы түр лі тіл дік 
дең гей лер де бо лып, бұл мы сал дар эк ви ва ле нт ті ау дар ма ның жар-
қын мы сал да ры бо лып та бы ла ды. Се бе бі ау дар ма ті лі нің бар лық 
грам ма ти ка лық, лек си ка лық, сти лис ти ка лық жə не праг ма ти ка-
лық нор ма ла ры сақ та ла оты рып, түп нұс қа мə ті нін де баян дал ған 
ақ па рат тың то лық маз мұ нын ауда ру ға қа жет ті дең гейде гі ау дар ма 
бір лі гі қол да ныл ды; 
ə) егер АТ нор ма ла рын сақ тай оты рып, түп нұс қа мə ті ні нің 
то лық маз мұ нын ауда ру ға қа жет ті дең гей ден тө мен дең гейде бол-

85
са, мұн дай ау дар ма «сөз бе-сөз» ау дар ма бо ла ды. Мə се лен, егер 
よろしくお伝えください
– «Өті не мін, деп айтыңыз» деп ау дар-
са, сөз бе-сөз ау дар ма бо ла ды. Ал шын мə нін де оның эк ви ва ле-
нт ті ау дар ма сы «Сə лем айтыңыз» бо лып та бы ла ды. Сол сияқ ты 
お先に失戻します
– «сіз ден бұ рын кет ке ні ме ке ші рім өті нем» 
деп ау дар ма сөз бе-сөз ау дар ма бо ла ды, ал нақ ты эк ви ва ле нт ті ау-
дар ма сы – «Сау бо лы ңыз». Та ғы бас қа мы сал дар кел тір сек: 気に
なる 
– сөз бе-сөз ау дар ма «кө ңі лі не тию», эк ви ва ле нт ті ау дар ма 
«уайым дау», 気持ちいい – сөз бе-сөз ау дар ма «кө ңіл ге жақ сы», 
эк ви ва ле нт ті ау дар ма «жа ғым ды, жақ сы». 
Ме нің ойым ша, ау дар ма шы сөз бе-сөз ау дар ма дан ау лақ бо-
луы қа жет. Өйт ке ні мұн дай ау дар ма ке зін де түп нұс қа мə ті нін де гі 
ақ па рат тың маз мұ ны бұр ма ла на ды не ме се ау дар ма ті лі нор ма ла-
ры бұ зы ла ды, ал кей кез де екі жағ дай да бір кез де бо ла ды. Сол 
се беп тен, ме нің ойым ша, сөз бе-сөз ау дар ма ау дар ма шы ның жі-
бер ген қа те сі. Əри не, көп те ген саяси не ме се рес ми құ жат тар да 
ау дар ма шы ға ба рын ша сөз бе-сөз ауда ру қа жет ті лі гі туады, де ген-
мен мұн дай жағ дай дың өзін де ау дар ма шы ТТ ақ па ра ты маз мұ-
нын то лық сақ тай оты рып, ау дар ма ті лі нор ма ла рын бұз бауы жөн; 
б) егер АТ нор ма ла рын сақ тай оты рып, түп нұс қа мə ті ні нің то лық 
маз мұ нын ауда ру ға қа жет ті дең гей ден жо ға ры дең гейде бол са, 
мұн дай ау дар ма «ер кін» ау дар ма деп ата ла ды. Ер кін ау дар ма ке-
зін де ау дар ма шы сөз дер не ме се сөз тір кес тер дең гейін қол дан бай, 
мə тін де сөй лем дер дең гейін де ауда рып жə не əр бір сөй лем бө лі-
ну ге тұр майт ын бір лік тер ре тін де қыз мет ат қа ра ды. 
Ер кін ау дар ма да сөз бе-сөз ау дар ма ға қа ра ған да тіл дік қа ты-
нас қа тү су ар тық шы лық та ры кө бі рек. Алай да ер кін ау дар ма ның 
кем ші лі гі – ТТ мə ті ні нің маз мұ ны то лы ғы мен нақ ты түр де ауда-
рыл майды, ТТ мə ті ні қа жет ті емес үл кен өз ге ріс тер ге ұшы рап, 
түп нұс қа ақ па рат та ры жо ға лып ке те ді. Со ны мен қа тар ер кін ау-
дар ма ны қол дан ған ау дар ма шы лар көп жағ дайда ау дар ма шы қыз-
ме ті нен ауыт қып түп нұс қа ав тор дың ор ны на ау дар ма ав тор ла ры 
бо лып ке те ді. Ал бұл өз орай ын да үл кен қа те бо лып та бы ла ды. 
Ау дар ма шы əр қа шан өз қыз ме тін ұғы нуы ке рек. Түп нұс қа ав то-
ры ның дү ниесі не еш қан дай өз ге ріс ен гі зу ге ха қы сы жоқ екен ді гін 
ұмыт пауы тиіс.
Де ген мен ер кін ау дар ма сөз бе-сөз ау дар ма ға қа ра ған да қол да-
ну ға бо ла ды де ген те зис аб со лют ті емес, со ны мен қа тар бұл жер-

де түп нұс қа ның жанр лық си пат та ма сы ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. 
Мə се лен, егер көр кем ау дар ма да ер кін ау дар ма орын ды, ал рес ми, 
заң ды жə не дип ло ма тиялық құ жат тар ды ауда ру да ер кін ау дар ма-
ны мүл дем қол дан бау жөн. 
Сол се беп тен бар лық тип тер мен жанр лар да ғы мə тін дер ді 
ауда ру да ау дар ма шы эк ви ва ле нт ті ау дар ма ға ұм ты луы тиіс. Де-
ген мен іс жү зін де қан дай да бір ау дар ма ны қа таң түр де эк ви ва-
ле нт ті не ме се эк ви ва ле нт ті емес деп ажы ра ту қиын дық қа со ға ды. 
Сол се беп тен эк ви ва ле нт тік тің түр лі дең гейде бо луы жай ын да то-
лық эк ви ва ле нт тік ке жо ғар ғы не ме се тө мен дең гейде жа қын ды ғы 
жай ын да сөз қоз ғау дұ ры сы рақ.

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: