Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Күмбез Сарайдың тақ қойылған Дияр деген бөлмесінде кешеден бергі барша ісіне ой жүгіртіп, ақыл безбеніңе салып отырған Иланшы Қадырхан таңертеңнен әлденені тағатсыз күтулі еді. Осы бажайланып отырған күннен аттай тоғыз мүшел жыл бұрын, жаңаша күн календары бойынша мың бір жүз үшінші жылы дүние салған әйгілі ақын, сәуегей софы Ахмед Яссауидің тұрған қаласы Испиджабтан жаушы келмекші-тұғын. Күн екінді шаққа еңкейді білем, бөлме іші күңгірттене бастады, терезелер биікте қалса өстеді, жаушыдан әлі хабар жоқ. Әмірші ғайыптан жаманшылық сезгендей дегбірсіздене түсті. Кешегі әлем-жәлем киінген келімсектер; саудагер Қызыл шал, батпақтан шыққан Новгородтың Марисасы, Білгіш Тұйық-Оқ, сабырлық сандалбай елші, Үйсін елші, Несебі баласы Ахмед қайта бір көз алдынан көлеңдеп өтті. Осындағы Әбунасыр Фараби кітапханасынан тәлім тауып, көн кітабын тамамдауға қалған сығанақтық Хисамеддин қылығы, тілінен тәтті сөз тамған тілші Исмаил халі есіне қайта оралған. Осы мезетте бөлменің түстік беттегі жарма есігі ашылып, уәкіл үнді жігіті кірді. Денесі еңгезердей, жайбасар, нағыздың өзі. Он қолын кеудесіне қойып, басын төмен иді, сөйлеуге пұрсат сұрап тұр, қимыл-қалпынан тәкаппарлық көзге ұрады. Әмірші пұрсат етті. Уәкіл жүзін көтерді, қолы сол күйінде қалды.

— Испиджабтан жаушы келді!

— Әкелгені жақсылық па, жамандық па?

— Жақсылық! Испиджаб әміршісі жарлығыңызды екі етпей орындауға әзір көрінеді. "Қол сақадай сай, қос тігілген, сойыс әкелінген, енді Үлкен шаңырақтан Батыр Сайысты бастауға әмір күтеміз", — депті. Осы сөзді жеткізген жаушысы сарай алдыңда тұр, хан ием.

Иланшы Қадырхан сарай сақшысының мына сөзін естігенде сабырлы мінезін ұмытып, балаша қутыңдап кетті. Өйтетін де жөні бар. Дешті-Қыпшақ елінде атам заманнан бері үш жылда бір мәрте Батыр Сайыс деген дәстүрлі жиын өтіп тұратын. Сайыста батырлардың білек күші, жарақ жұмсау тәсілі тезге түсетін. Қолбасылардың ауызбірлігі сыналатын. Сайыстың арты үлкен той-думанға ұласатын, батырлар бір-бірімен төс қағыстырып достасып, қариялар ұл-қыздарын атастыратын, ел-елдің арасына сыйластық енетін. Енді осы сайысқа түсер қол шығының, жеңіп шыққандардың шапан-шапқытын, тойшы жұрттың сойысын қыпшақтың белгілі билері, майлы ауыз байлары кезек көтерісіп жатады. Кейде жатыпішер даңғой, мардымсыз, малжан адамдар Батыр Сайысқа ықырар бермейтін. Шығынынан қашып тырақайлайтын. Дырдуынан секем алатын. Сөйтетін де өз жерінде өткізуге ризалығын бермейтін, оның арты ырылдасқан дауға, қандыбалақ жортуылға, алакөз іріткіге айналады. Үлкен шаңырақтың көксегені бірауыздылықтың қилы кезең қағынған заманда өзді-өзі жұлқысуды жөн көрмейтін. Іргені басып ұстап үйренген Иланшы Қадырхан әлгі хабарды қуана қарсы алғаны содан. Бұл хабар ұлан-ғайыр көп ру Дешті-Қыпшақ жұртының әлі бір атаның баласындай тату-тәтті, баяғыша қабырғалы-қаһарлы ел екенің айғақтады.

— Пәлі деген! Дешті-Қыпшақтың не мықтылары күні ертең Көсегенің көк жоныңда бас қосады, білек айқастырады, төс қағыстырады! Дала дүбірінің жеткені ендеше! — деп масаттана дауыстады әмірші.

Орнынан жеңіл көтеріліп кетті, алақаның соғып уәкілді шақырып алды, жарлық жасады.

— Мен сенімді серіктеріммен ертең түнде Көсегеге жол аламын. Өзің Сауран, Сығанақ, Шабғар, Испиджаб, Таразы, Бұзық, Ақтөбе, Ақыртас, Баба ата, Қарнақ, Сүткент, Қарасуан, Оқсыз, Тек тұрмас, Келінтөбе, Құмиян, Мейрамқала, Қорасан, Бесік, Оғыз кент, Шар Дарбаза, Жауһар, Жент, Жанкент, Янкигент секілді Дешті-Қыпшақтың бас қалалары мен қорғандарына Үлкен шаңырақтан шабарман жөнелт. Әлгі айтқанымды жұртқа таратсын. Ұлыстың еңсесі биік, іргесі берік, найзасының ұшы үшкір, тұлпарының тұяғы бүтін екенің сынға саламыз. Қызық қақ арық боламыз. Сығанақтан Сунақата диханды, Жауһардан жұлдыз санаған Ғаббас көрегенді шақырт, Батыр Сайыстың бас төрешісі солар! Жақсы сөзді жаушының астына ат мінгізіп қайтарыңдар, риза болып кетсін!

Үнді жігіті басын жаймен төмен иді, бұрылмастан, артымен жылжып шыға жөнелді.

Иланшы Қадырханның кеудесіне желік кірді, иығынан ауыр жүк түсіргендей бойы сергіп, ойы жеңілдеп сала берді. Арқасынан сыпырылған асыл мауыты шапанды судыратып қайта көтеріп алып, жауырыныңа жауып, қымтана берген. Ту сыртынан, батыс беттегі құпия жапсарлас есік дыбыссыз ашылғандай сезілді. Селт етіп тұтас денесімен бұрылған.

Уәзір шал екен, жарғақ мәсісі кілем үстін мысықша басады. Дыбысы естілер емес.

— Әлгі жаушы кетпей тұр, хан ием.

— Мінгізген атқа місе тұтпады ма?!

— Хан иеммен жалғыз ауыз сауалдассам дейді.

— Тілдесуге пұрсат.

Шал дыбыссыз басып қайта шығып кетті. Әмірші таққа отырмады, жартастан тұтас ойған тас мүсіндей болып бөлме ортасында тұра берді. Жаушыны күтті. Сәлден соң қақ айрылған қара есіктің жармасынан ішке кешкі күннің қызғылт сәулесі лақ етіп құйылды. Інжудің қоймалжың, лай толқыны іспетті. Сол толқынмен малтып бөлмеге бір доп-домалақ жан енді. Ағып келе жатқан асқабақ дерсің. Тіксініп қалды. Әлгі асқабақ жігіт тақап келіп е иілгені, е тікейгені белгісіз сөлекет қимыл жасады.

Сөйтті де самбырлап сөйлеп кетті, даусы құдды қатынның үніңдей:

— Жолай көрген бір жаман жағдайды мағлұм қылғалы кідірдім.

Жаманшылық аузымнан шықпайтын жаушы едім. Атырабат жазығында алқымына қан жұққан иесіз тұлпар көрдім.

Осы үш ауыз сөйлемді жазған жаушы үш мәрте бөліп айтты, әр сөйлемнен соң демі таусылғандай тоқтап қалады. Арасында зерен толы қымызды ішіп тауысатындай мезгіл өтеді. Әміршінің қаһарынан қаймыққаны еді.

— Иесіз тұлпардың ерінің басына қос дабыл ілген!

Иланшы Қадырхан сірескен күйі тұра берді, маңдайының қыртысы қалыңдады. Қос дабылды дүңкілдете соққан сойқан

майданды көз алдыңа келтірді: батырлардың қылша мойның қылыш қияды, келіншектер қара жамылып кереге көгіне құлайды, жетім қалған баланың ойы қарғыстан көр, бойы пәс болып өседі, мына жаушыда жасында ұрыс көріп, әке-шешесін ерте жалмаған жетімек те... көзіне қан толып алдыңдағы жаушыға тігілді.

— Қашаған ат ұстатпай кетті.

Әмірші манадан бері санасын сергелдеңге салған ойын енді ақтарды.

— Көргеніңді ешкімге айтпа, құпия қалсын. Естісе ел іші дүрлігеді, жаманшылыққа жориды. Бұл бір зұлмат қаскөйдің Батыр Сайысқа жиналған жұрттың күліп келіп, күңіреніп кетсін деп жасаған жымысқы жаласы-дағы. Сайыс соңынан сол атты ұстап алдыма әкелуге қуғыншы шығарамын. Ақиқатына жетемін!..