Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Бұл заманда Әбунасыр Фараби кітапханасы Күмбез Сарайдың терістік бетіндегі қума етіп салынған түкпіргі бөлмелерде болатын. Әуел баста осы кітапхана ұлы ғұламаның туып-өскен Аққорған атты қорғаныңда еді, бертін келе Отырар шаһарының орталығы қызыл қышқа оранып, атағы дүйім жұртқа дабырайған соң Әбунасыр өзі көзі тірісінде Күмбез Сарайға көшірткен. Шапқыншылықтан аман болар деп ойлады. Содан бәрі сан ықылым заман өтті, кітапхана иесі жат жерде көз жұмды, кітап қоры молыға түспесе кеміген жоқ, алыс-жақыннан іздеп келіп құзырына бас июшілер көбейді. Жауһарлық Раббас пен Исмаил, сығанақтық Хисамеддин, испиджабтық Ахмед, қорасандық Нысан абыз, шабғарлық Әнет баба, бәрі осы ошақтан сабақ алған білімпаздар еді.

Иланшы Қадырхан бүгін сол кітапхананы аралап көрмекші еді. Оның өзіндік мәзін сыры бар-тын.

Шығыстан қара бұлттай қаптап үйіріле бастаған сұрапыл сұмдықтың алды, дауыл соға.р мезеттегі ішін тартқан тыншу кез еді бұл. Елшісімен төс қағыстырып, ұлы Жібек жолы маңғұл саудагерлерін бөгетсіз өткізіп, тыныш жатса да жер астынан естілгендей сұңқыл сыбыстан шошынатын. Ерінің басына дабыл ілген иесіз тұлпар деген пәлесі тағы шықты. Содан әмірші қияпас қиялға шоматын. «Отырарда жау көзін қызықтырар қандай қазына бар?» дегенге келетін. Ойын алғаш бөлген көне кітапханасы еді, сол асыл қазынасы нендей күйде екен? Көзбен көрмекші.

«Кітапхананы аралайын», деуінің ендігі бір сыры, қазынаның кіреукелі сандығы алтыннан арыла бастаған. Бұған тікелей себепші — шаһардағы он оқ қолдың көптен бері жортуылсыз, жорықсыз қаңтарылып тұруы еді; қол шығыны, шаһардың жаңа ымыраттары, ең аяғы базарға түскен кітаптарды кідіріссіз сатып алу ақшаны аямай-ақ жұтқан. Әмірші қазынаның кемігеніңе әсте өкінген емес, кұмға сіңген судай із-түссіз жоғалып жатқан жоқ, атақ-абыройын дабырайтып барады. Осы істеп отырғаны бабалар аманаты ғана, сол дәстүрді алғы ұрпаққа жалғастырғаны. Ендеше қыруар қазынаның кітап қорына айналғаны қанша? Жаңадан нендей кітаптар қосылды? Соны білмекші.

Қасына Исмаилды ертіп алды. Кітапхана орналасқан бес қатпар қыш бөлмені бас қақпасының алдынан Әнет баба ұшырасқан. Хан сарайының қазіргі жылнамашысы, жасы жетпістің үстінде, әлі ширақ тұла бойы тек қана тарамыс пен сіңірден тұратын қатпа шал. Аса епті қозғалады, қолындағы шырағын жерге қоя салып, белбеуіне байлаған топ кілтті шешіп алды. Көп аударыстырып ішінен діттеген кілтін әзер тапты, ақыры қолы қалтырап құлыпты ашты. Иланшы Қадырхан мен Исмаил шалдың соңынан ілесті.

Бөлмелердің төбесі кілең күмбезденіп қосылған, тас төбеде сәуле түсетін, ауа кіретін дөңгелек ойықтары бар. Қабырғалары әшекейсіз, қасат қыштан өрілген. Ішкі зал перғауындар ымыратыңда қазынаға апаратын бұралаң жолға ұқсас бес бөлме де бірін-бірі қуып, иретіліп салынған. Қос қабырғадағы тас сөрелер толы кітап. Төбеден түскен әлсіз сәуле, сосын шал қолындағы шырағдан жарығы алтын тысты, күміс қаріпті кітаптарға шағылысып жылт-жылт етеді. Бейне сақ бабаның мол жиһазбен қойылған мүрдесі секілді, бетке көне леппен қосылып алтын буы ұрады.

— Кітап қазынасы қанша оққа жетті? — деп сауал қойды Иланшы Қадырхан.

Әнет баба естімеген кісіге ұқсап бірден жауап қайтармады, шырағданды бұрыштағы ыстанған текке қойды, қойныңа қол жүгіртті. Әлдебір ширатылған көне қағазды суырды. Шаттап байлаған орау жібін шешіп, қағазды жазды, дауыстап оқи жөнелді.

Қой терісімен орап, таспаға жазған қыпшақ шежіресі екі оқ жетпіс екі тең, ширатпа папирус, бетіне нақыл сөздер ойылып жазылған бабыл тас тақтасы тоқсан, Таластың Тастағы жазулары төртеу, жауырын сүйекке ойылған тамғалар елу...

Әнет баба ширатпа қағазына тізіп алған кітаптар мен жазбалар саның түгендеп, түстеп болғанша бағлан еті пісіп шығардай мезгіл өтті; енді әлгілерді жазған кісілерге, олардың сала құлаш есімдеріне келіп тірелген... Ала-ад-дин Ата-Мелик ұлы Мұхаммед Жүвейни, Мин-хаж ад-дин Абу Омар Осман ұлы Сираж ад-дин Мұхаммед әл-Жүзжани... күн кешкірді білем, төбедегі ойықтардан сәуле түсуді қойды. Қыш шырағдандағы жылқы майы жанып бітті. Исмаил жаңа шырағдан жағып, шалдың алдыңа тосты. Иланшы Қадырхан тап алдыңда жылтырап көз тартқан үлкен кітапты қолына алды, ашып қарады, ішінің өрнегі таң қалдырады, әр беттің кенересін қошқар мүйіз сызықтармен көмкерген, жазудың өзі әрқилы бейнені елестететін нақышпен жазылған. Ежелеуден әрі аспады, қарпі таныс болғанымен тілі түсініксіз. Әнет баба болмаса, өзінің тісі бататын емес. Мұқабасын күміс құймаларымен әшекейлепті, аса салмақты. Әнет бабаның... үшкіл жазулы шумер тақтасы үшеу, көшірме кітап он екі... Қаңлыдан шыққан Нұрсай құйма құлақтың баласы тоғыз түйелі Шуақ шежіреші... деген қарлығыңқы даусы құлағында тұрған.

— Хан ием, отыз үш оқ дана аса бағалы кітап пен қолжазба қоры бар, — деп бір-ақ тыныстады Әнет баба, сәлдесінің ұшымен бетін сүртті. Шұбатылған қағазын қайта шиыршықтап жатыр. Оқтаудай етіп ширатып орады. Екі басына жез шығыршық кигізді. Сосын қос қолымен көтерген күйі маңдайына тигізді, тәу еткені еді. Әміршіге ұсынды. Иланшы Қадырхан да ораулы қағазға мандайын тигізді, аз-кем толқып кідіріп қалды, сосын Исмаилға берді. Қарап тұрып көңілі өрекпігені. Кеудесіне тәкаппар қуаныш толған. Сырт қақпаға беттеді, табалдырық алдыңда қоштасып жатып Әнет баба әміршінің жүзіне қараған; "қараңғыдан жанары дымданған шығар", деп қана ойлады.

Булар енді Күмбез Сарайдың терістік жағындағы артқы есігінен шыққан. Айналасы дөп-дөңгелек тулақтай тақыр алаң, жиегін ернеулей өрік, шабдалы, жиде ағаштары өсіпті, бастары біркелкі. Батуға еңкейген күнді көлегейлеп, маңайды дем арасында күңгірттендіріп жіберді. Әмірші әлі ой үстінде келе жатқан, жаңа ғана адамзаттың ақыл-ойы ұйыған қыруар кітапты көріп, ұстап, атын естіп шыққан мезеттегі мұғдарлы әсерден айыққан жоқ-ты. Алаңды қиып өтіп, көлденең көшеге түсті.

Көше толы ығы-жығы халық екен, біреуді-біреу аңғарып аңтарылар емес. Әредік сартылдап шауып өткен қол, жүзім толы құмыраны бұратыла көтерген келіншек, үстіне бояу жұққан зергер, ошаққа салып алғандай күйелеш ұсталар, әулекі жүріс қуған бозбала, дүркірей жүгіріп өткен балалар, ақ езу болып көпіріп аузы ауырған делдал, күллісі артына қарамай безіп бара жатқан бейқарар өмірдің қайталанбас өрнектері еді. Шаһар тынысы тасыған кездегі телегей Інжудің шуашы секілді. Кідірмей жіті жүріп отырып Қан Базарға жетті. Қан Базар шаһардың терістік-батыс бетіне орналасқан. Айналасы ат шаптырым дөңгелек алаң, шетін далдалап өрік ағашы тігілген, ағаш көлеңкесіне қыш сөре қаланған, төрінде биік әуіз бар, етегінде мал базары — табаны ақ жем болған саудагерлер самбырлап қол алысып, құнжыңдасып жатыр. Қыш сөрелердің үсті қызылды-жасылды жайма, жаймаға қисапсыз жиһаз қойылған. Бұлар жұрттың арасынан әзер сығылысып өтіп келеді.

Қан Базардан Хисамеддин ақынды іздестірген.

Хисамеддин Салтанат сарайынан шыққан хазарлықтар мен киевтіктерге ілесіп жиһанкездердің қонақжай мекені Алтын сарайға жеткен. Керуен шеткі әуліге жайғасыпты. Кірекештер түйелерді отқа жіберіп, енді тырайып-тырайып тынығып жатыр екен. Керуенбасы Қызыл шал ортаға нарлап жиналған үш алапыш теңді ашуға әмір етті. Нешеме күнгі сүркіл бейнеттен мәңгүрт болған құлдар тапырлап жұмысқа кірісті. Алапыш теңнің бауыры сөгілді, ішінен сарыала бумалар төгілді, бейне көктемгі қаяз балықтың қарның жарып қалғанда ақтарылар ма қызыл уылдырық тәрізді; мұқым сары қайыспен қаптап, алтынмен аптаған көне кітаптар шықты. Көбі інжілдер екен, екі-үшеуі сәулет өнерінің сырын бейнелеген сызық пен есепке голы дүниелер.

Борбайы шыт-шыт жарылып, аяғына дорбадай қып құрым киген құл тағы бір теңді арқасынан түсірді. Хисамеддин кітаптарды көргеннен-ақ қапысыз түсіне кетті, әр әрісі Александриядан шығып, Халаба арқылы Хазарияға қапыда өткен өлшеусіз құнды кітаптар еді, саудаласа бастады. Хан қазынасынан өзінің "Көн кітабына" сыйға алған динары түгесіліп-ақ қалған. Даусы тым қатқыл шығады, ту сыртынан келіп тоқтаған әмірші мен Исмаилды мүлде байқайтын емес.

— Ханның пұлын сұрайсың! Жолай қарақшылар тонап алып қалғанда өлер ме едің?

— Тонады, қазынамды, қатынымды тартып алды, "отқа жағып жылынудан өзгеге жарамайды", деп кітаптарды қайырған. Енді қатын сатып алуға, елге жетуге қаражат керек!

— Әрбірінің құның он ділдаға шегерсеңші, жарқыным.

— Болмайды, бұлар жоқ-барды шатқан ақынның шатпағы емес, пайғамбардың лұғатты сөздері. Діңнен безгендер 391 жылы Александрия кітапханасын қиратып, өртегенде, бесінші бабам жасырып алып қалыпты. Сатпас та едім, туған жерді сағындым.

— Көлік қып мінуіңе сәйгүлік сыйлайын.

— Үш жал күміс үстеме қос.

— Жал күмісті саудаға салатын орыстар, қыпшақтар күміс динармен ғана саудаласады.

— Есеңгіреп жүріп есімнен шығып кетіпті; үш динар үстеме қос ендеше.

— Үмітің жоқ жан екенсің.

— Кімнен?

— Құдайдан да!

— Өйдеме, адал саудагерге тіл тигізу күнә. Әкем теңгенің сыңғырын естімесе асы бойына сіңбейтін делдал болған, шешем құш ханашының қызы, соларға тартып мен де сауда жолын ұстадым.

Хисамеддиннің тағаты таусылып, бетінің түгі шыға түтігіп кетті, әлгі "адал саудагерді" жүндеп жібермек болып жағадан ала берген. Андып тұрған Исмаил артынан келіп білегінен ұстай алды. Ақын жігіт жалт бұрылды. Ту сыртыңда тұрған әміршіні енді көрді, қипылықтап қалды, жүзіне қызыл арай тепті. Әмірші сарайдағы жалқындаған мауытысының орныңа жалаң шекпен, аяғына сақтиян етік, басына киіз қалпақ киіпті; көзі үйренген кісі болмаса тани алатын емес. Ақын ұстазының алдыңда ғайбат сөз айтып қалып, енді ғафу өтінудің есебін таппай қысылған халге түсті. Әмірші сыр білдірмеді, қыздың құның сұрап тұрған саудагерге алтын динар ұстатты да, кітапты алды. Араб математигі Сәбит ұлы Корраның аударуымен арабша шыққан Евклидтің "Негіздері" екен. Бірер бетін аударыстырып көрді де, аяғының ұшымен жер шұқып тұрған ақынға ұсынды. Енді дауы мен даңғазасы мол шырғалаң ортадан тезірек шыққысы келді. Қос серігіне: "Соңымнан ілесіңдер", деген ым жасады, жіті басып Қан Базарды артқа салды. Қиғаш көшелерді көктеп етіп түстікке тартты.

Бұл мезетте алау күн көкжиекке албыраған ернің басқан.

Желке тұстан, Қаратау жақтағы керуен жолмен жаяулатып қараңғылық түсіп келе жатқан. Сәлден соң қырғұлақтанып ай туады. Шаһардың бұл бетіндегі үйлер кілең жәдігерлер мен дің үйлерден тұратын. Жәдігерлерді орта шаруа, отырықшы дихандар мекендейді, ал дің үйлерді кілең қолбасылар жайлайтын. Жорық пен жортуылға дағдыланған жандардың шаһардағы жайы да қызық, жыға салып түйеге артып көшіп жөнелер киіз үй тәрізді, қыштан күмбездеп тұрғызған дөңгелек жайлар. Орталық көшеден шыға жұрт аяғы да саябырси түскен. Бұл тұстағы дің үйлердің көбінің есігі жабық, еркектерінің қол үйретуге, не аңға аттанып кеткені. Қыпшақ салтыңда еркегі бар үйдің ғана есігі ашық тұрады. Сонда ғана қысылмай енуге пұрсат.

Әр кезде алыстан тұтаса шапқан жылқы сарыны келеді, қос серігі елең етіседі. "Қол жаттыға тың Жауһартөбе дабысы бұл", — деді әмірші. Орталықты қоршаған қыш қорғанның қырына өрмелеп ай шықты. Шықты да шалдыққандай шалжайып жатып алды. Қарсы бетте Пышақшы көшесінің үйлері қарауытады, төбенің бергі етегі ығы-жығы ұсталар мекені, мұржасынан түтін ширатқан ұстаханалар; көріктердің уфілі, балғаның дүңкілі кешкі ауаға шың-шың сіңеді. Биік басынан аңғар мешіт сүлдесі көрінеді, осы елге мұсылман діңі келген мезетте салынған мекен еді, төрт жүз жылдай жауын-шашын, аңызақ-аптаптың астыңда тұрса да бояуын бермеген. Қазір төбе басына қонған дәу қарақұс іспетті. Әміршінің жұмбақ жүрісінен екі жігіт секем ала бастады. Қарсы беттен қарауытып шыға келген мешіт сұсынан және сескенді, зерделерін күдік жайлап, көңілдері өрекпи түседі. Жол бастаған алып кісі бұларды беймәлім қатерге тігіп келе жатқандай болды, кібіртік қаға бастады. Әйтсе де ішкі сырларын бір-біріне сездірген жоқ.

Тебенің басына көтерілгенде байқады, үлкен мешітжелмен гуілдеп, күңіреніп тұр екен. Бейне ішінде ондаған мүрид зікір салып жатқандай. Мешіттің бас қақпасына жеткен. Үшеуі де ентігіп қалды. Күмбез Сарайдан терістіктегі Қан Базарға дейін үш шақырым, яки жарты фарсаң . Қан Базардан Пышақшы биігіндегі Көк мешітке дейін алты шақырым, яки жалғыз фарсаң жер еді. Арасында бірнеше көшелерді қиып өтті, әуіздерден айналды, әйтеуір намаздыгер өтіп, намазшам намазын оқитын мезгілде мешітке жетті. Көк мешіттің артқы кіші күмбезінен тебе құйқаны шымырлатқан азан үні естілді, шырақшы азанды аса мұңды мысыр мақамымен созды. Иланшы Қадырхан жол шекпенің шешіп жіберді де, мешіттің алдыңдағы айтақырға жайды, тізерлеп пендешілік қарызын өтеуге отырды.

Қос серігі соңына тізіліп, үлкен кісінің қимылын қайталауға кірісті. Әмірші үш бас парыз, екі бас сүндеттен тұратын намазшам намазын оқып қалды; әуелі оң иығына, сосын сол иығына қарады, қос қолын алдыңа салып маңдайын екі мәрте сәждеге тигізді, орнынан көтерілді, сүндеттің соңғы қайырмасын күбірлеп қайталады, тағы тізерледі; сол күйі сілейіп ұзақ отырып қалды, әлдеқашан ұмытқан қиялы қапелімде есіне түсіп, соның шырғалаңынан шыға алмай қалған кісі тәрізді. Әлден уақытта барып көтеріліп, шекпенің сілкіп қайта киді, серіктеріне бұрылды. Екеуінің жүзіне алма-кезек қарады.

— Ел басына ауыр күн туар болса бір әжетіне жарар құпияны көрсетемін. Көргендерің туралы ешқашан ешкімге ауыз ашпайсыңдар. Серт беріңдер! - деді әмірші.

— Құпия көрімізге қоса көміледі, — деді екі жігіт.

Иланшы Қадырхан тағы жол бастады.

Мешітке кірді, бұл мекен әбден ескірген, содан ішінде жаназа сирек өтетін, намаз оқылмайтын. Манағы азан айтқан шырақшы көрінбеді, күмбездің төмен түсіретін бұралаң басқышымен тізесі дірілдеп жете алмай келе жатқан болар. Орталық күмбездің ішкі кенересін мәрмәр таспен көмкерген, оны қызыл қыштан соғылған дөңгелек дің көтеріп тұр. Арғы жағында, кіші күмбез астыңда зікір салатын шағын бөлме болатын, қараңғыдан қабырғадағы айшық өрнегі байқалар емес. Жай басқан аяқ дыбысының өзі жаңғырып құлақты жарады. Көнерсе де тәкаппарлығын жоймаған, сыры кетсе де сыны кетпеген жай.

Иланшы Қадырхан кірген бойда сол босағаға бұрылды. Дәл босағаның құлаш келетін қалын ернеуі бар екен, ернеу қайырылмасында бұрғының басындай иретілген айналма басқыш жоғары кетіп жатыр. Басқыш ақ мәрмәрден өрілген. Әмірші әлгі басқышқа аяғына салған жоқ, санап тұрды да, үшінші тас текпішекті ұстады. Жайлап шіреп текпішек тасты көтере бастады. Басқыш жігі ажырап, тас қозғала берді. Үшеуі қолдасып әлгі тасты жерге алып қойды. Арғы жағынан лақат қуысындай аузы көрінді.

Үңгірге әуелі Иланшы Қадырхан, сосын Исмаил, сосын Хисамеддин енді. Бұл жер асты шарына , сосын жер асты жолына түсіретін ауыз еді.

Алғаш аттаған аяқ тас төселген алаңқайға тіреледі екен. Иланшы Қадырхан қараңғыда сипалап жүріп әлдеқайдан шырағдан тапты. Қалтасынан шақпақтас алды, шағып ұшқын шығарды, пілтені тұтатты. Төңірек жарық тартты.

Алаңқайдан жер астына тұп-тура он бес тас текпішек төменге түсіреді екен. Текпішек отыз шынтаққа парапар көлбеу бұрыш жасап төмендеді. Кірер ауыздың төбесі аса пәс-тұғын. Бұлар еңкейіп енген. Текпішекпен жай басып төмендей берді. Ақыры еденіңе жолақ-жолақтас төселген шағын алаңға тірелді. Бұл кішігірім күмбезді үй, қабырғасы берік қышты бұрышты етіп қиюласқан да алмаса өрілген. Кілемнің зеріндей қыш өру нақышы аса әсерлі.

Бөлменің түстік бағыттағы іргесінде үңірейген лақат аузы көрінді. Бағытты Исмаил ойша бағдарлаған. Үңгірдің іші кеуектеліп қазылған. Келесі басқыштың басталар жері осы болғаны. Кеуек іші қапас қараңғы, ауасы тар екен. Кеуек науаның тіке түсер ұзындығы шамамен алты көздей болар. Ішіндегі жол мүлде көнерген, текпішек етіп қойған тастары бейберекет шашылып жатыр. Кейбірі сынған, кетілген. Әлгі кеуек бұларды құлдилата тартып отырып, үшінші есікке әкеп маңдай тіретті. Маңдайшада ойық бар шам немесе шырағдан қоятын орын болуы мүмкін. Төңірегі май ысы сіңіп ыстанып кеткен.

— Бұл жер асты ғарына таза ауа арнаулы желдеткіш құбыр арқылы келіп тұрады, - деп түсіндірді Иланшы Қадырхан.

Бұлар үшінші есіктен ішке аттаған, төменге ептеп түсе бастады, мұнда да тас текпішек бар-тын. Бұл текпішектер де бүліне бастаған, көп жерін топырақ көміп кетті. Төбеден құлаған болуы керек. Осыған қарағанда соңғы уақытта ғарға ешкім жөндеу жүргізбеген, құрылыс күтімсіз қалған. Осы тесіктің іші жоғарыда жүріп өткен бірінші және екінші текпішектерге қарағанда қысқа әрі тік екен. Бірден құлдилатып тартып әкетті. Мұның іші де қапас, әріден дымқыл сыз соғады. Шырағдан өшіп қала жаздап өлімсіреп қана жанады. Осы кеуек мүлде тар дәнекер бөлмеге жеткізді. Дәнекер дәлізде түрегеліп тұруға болады екен, үшеуі де еңсесін көтерді, құрысқан белін жазды.

Осы сапарда бұлар бейне үш қаба түйдің құбырының ішімен төменгі қабатқа түскендей сезінді.

Дәнекер дәліз бөлмеден жол екі жаққа айрылды.

Сол қол жаққа кететін айрық төрт-бес қадамдай жүрген соң үлкен қақпаға әкеліп тіреді. Қақпа шым шойыннан құйылған. Аузында қол басындай құлып тұр. Иланшы Қадырхан қолындағы шырағданды Хисамеддинге ұстатып, қойныңа қолын салды, кілтін суырып алды, құлыпты ашты. Үлкен қақпа жарылып жол берген, кең бөлмеге енді. "Ғар дегені осы болғаны", деп түйді Исмаил. "Отырарда ханның тұтқын қыздарды, қымбат қазынаны сақтайтын ғар деген жер асты мекені болған",— дейтін Әнет баба. Бірақ ғар қай жерде, қалай түсуге болады, ол жағын айта алмаған. "Ғар атты кереметі осы!" — деп ойлады Исмаил.

Кең бөлменің іші жарық екен, сәуле қайдан түсіп тұр, оны Исмаил біле алмады. Тек биік төбеде әлдебір асыл тастар жылтырап нұр шашады. Табан астыңда түкті кілем, мұның да әр жеріне жақұт тастарын қондырған. Хисамеддиннің қолындағы шырағдан шағылысып жалт-жалт етеді. Ғардың іші шаршылап қазылған да, қабырғасын берік қышпен өрген. Көп жерін әшекей қаптағыштармен безеген. Қабырғаның ашық-айқын бояу түсі, оймыш-оюлары көзді суырып жеп барады. Оң қабырғада қосалқы есік көрінді. Әміршінің қолы Исмаилдың иығына тиді, еріксіз бұрылды; бұлар соңынан қайта ілескен.

Исмаилға тан осы бөлмеде қазір де кісі мекендейтіндей болып көрінген. Бұлар келердің алдыңда ғана әлдеқайда шығып кеткенге ұқсайды. Төбедегі нұр шашқан тастар, еденге төселген жұмсақ кілем, бұрыш-бұрыштағы салтанаты мол жиһаз, оң жақтағы әсем есік соны дәлелдейді. "Сөз жоқ мұнда кісі мекендейді", деп түйді ішінен Исмаил.

Иланшы Қадырхан дәу есікті қайта жауып, құлып салды, кілтін қойныңа тықты. Ілгері бастап кетті.

Дәнекер дәлізге қайта келді. Оң қол жаққа кететін айырық ұзаққа апарған жоқ, тұп-тура жер асты жолына жалғасты. Жер асты жолы қатар үш кісі түрегеліп жүретіндей кең, биік, төбесі күмбезденіп қосылған қума үңгір екен. Әр жиырма-отыз қадамдай жерде төбеде ауа, жарық енетін тесігі бар. Ішінде ұстын не тіреу байқалмайды. Төбенің салмағы күмбезді қуалап қос қабырғаға түсетін еткен. Қанша жүргені Исмаилдың жадыңда жоқ, әлгідегі әсерден айыға алмаған, бір ауықта қалт кідірді. Ауызға жетіпті. Иланшы Қадырхан соңында ілесіп келе жатқан екі жігітке бұрылды, сынай қарады.

— Осы мекен бабаларың қызылбастармен соғысқан кезінде салыныпты. Жер асты ымыраттары — ғалия мен жер асты жолы бұл. Келер ұрпағының бір әжетіне жарар деп ойлаған болар. Қазір біз қала қорғанынан шығып кеттік.

Шындығында, бұлар жер асты жолының құпия тесігінен шыққанда байқады, Отырар шаһарының салқар сахи сүлдері алыстан ғана қарауытады. Шыққан жері де елеусіз, түп сексеуілдің ортасы, жыраның ернеуі еді. Исмаилдың ойлауынша, қала шығыс бетте болуға тиіс еді, бағыттан жаңылыпты, шаһар тұп-тура темірқазық жұлдызының астыңда жатыр. Жер асты жолы бұларды түстікке бұрып әкетіпті. Қала терістік бағыттан сарын береді.

Иланшы Қадырхан жырадан шығып дыбыс берді, сәлден соң әріден дүбір естілді.

Сорлы сайдан бұларды ханның сенімді нөкері күтіп тұрған.

Нөкер ерттеулі үш бірдей тұлпарды жетелеп жақындап келген. Анадайдан атынан түсіп, иіліп тағзым етті. Жетегіндегі тұлпар пар-пар етіп үрке берді, жер иісі шыққан адамнан к.атты шошынғаны. Нөкер тізгінді табан тіреп шірей тартты, жылқылардың жанары шатынап, жуасып, тұра-тұра қалысты. Адамның пысы басты. Ауық-ауық тұншыға осқырынады. Үш еркек қатар келіп атқа қонды. Нөкер де жарақтарын асынып атына мінді. Иланшы Қадырхан астыңдағы сынаптай сырғып тұрған сәйгүліктің басын шығысқа, Батыр Сайысы өтер Көсегенің көк жоныңа бұрды, шоқыта жөнелді. Өзгелері де сатырлап соңынан салды. Төрт тұлпардың тұяқ дүбірі бір ауқымға дейін түнгі даланы дүңкілдетіп соңына қат-қат сарын тастап бара жатты.