Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Сосын әлгіде өздері кірген қарсыдағы тасболат есік сыртқа теуіп қақ жарылып үнсіз ашыла берді. Арғы жағынан шағын денелі, тақиялы шал көрінді. Манағы мәрмәр басқыш үстінде ұшырасып, салауат қылған уәзір шал екен, сондағы дағарадай сәлдесін тастап, тақия киген. Бұл қарт міндетінің уақытша болса да өзгергендігінің куәсі еді. Шал ортаға жетіп аз-кем иілді де, жарықшақ үнмен мағлұмдап әкетті.

— Орыс жұртының елшісі, Новгородтық Мариса Болотистый кіруге пұрсат сұрайды, хан ием! - деді шал.

Иланшы Қадырхан езу тартып, ішінен ақырын мырс етті, «естімеген елде көп» дегеннің кері осы-ay, таңданып отыр. Қайталап сұрады.

— Ныспысы қалай өзінің?

— Новгородтык Мариса Болотистый, хан ием!

— Новгород шаһарынан шыққан батпақ жайлаған рудың Марисасы, — деп бұл жерде Исмаил түсіндіріп, бажайлап берді. Әмірші енді ұғынды.

Әйтсе де әлгінің есімінде құпия бір сыр бар секілді. Көк көз, істік мұрын, ашаң жүзді, жұқа ерінді, сары жігіт тағзым етіп, қарсы кеп жайғасқанда да, әуелі аман-саулық сұрасып тіл қатқанда да, санасынан күдік кетпей қойды. Түріне тіктеп қарады, жанары тым өткір екен, мұндай жігерлі көз көпті көрген қаса сұлуда болушы еді. Үні де сыңғырлап тұр, бейне күміс ақшаларды уыстап алып сапырыстырған секілді. Айтқан сөзін жанындағы Исмаил қыпшақшаға аудара бастаған. Мариса есімді жігіт қыпшақ тілімен боздақтата жөнелгені, бұлар сасып қалды.Әлгі,әуелгі дегені ұзақ сонар сәлемде екені болып шықты. Енді келген жұмысын баяндап отыр, қуыстанып, қаймығар емес, тағы да басындағы бұлғын бөркін алып, тізесінің үстіне қойды, бұрымы бар. Иланшы Қадырханның іші жел кіргендей уілдеді.

— Кең даланың қаһарлы әміршісі, маған ара ағайын аудармашының керегі жоқ. Жастайымнан Бұлғар-башқұр арасында өстім, қыпшақша тіл сындырдым. Новгород осподары Довмонт Никон Темныйдың баласы әулие әміршінің елшісімін. Осподар Довмонт патша өз қолымен аттандырып салды, қыпшақтың ханымен сөйлес, халқымен таныс деп тапсырды. Қасымда қос митрополит серігім бар.

— Хош келіпсіз! Ниеті адал, ойы ақ адамға төріміз әмәнда әзір!

Осподар дауы мол әміршіңізге айта барыңыз, дауласу құқымызда жоқ, тату-тәтті ауызбірлікте тұрайық, — де, Иланшы Қадырхан.

Зердесі өзгеде-тұғын, «мына елшінің жауырының жапқан бұрымы несі? Ер кісіше киінген әйел болып жүрмегей. Жанары жайнаң қағып іші-бауырынды аралап барады, пәруардігер, жүзі де тым жұқалаң», деп ойлады. Ойлады да терең күрсініп тәубасына келді.

— Осподар Довмонттың кепілге берген грамотасы бар,—деп елші Мариса қойнынан ширатылған сарғыш қағазды суырып алды. Алды да ернің ширатпаға тигізіп, тағзым етті. Орауын жазды, қарпі тым ірі екен, анадайдан бадырайып көзге ұрып тұр, дауыстап оқи жөнелді.

«Осподар всея Руси Довмонт на даде Иланчи посаднику в дар берблуда... не мочно быти во владыке...»

Қадырханның ұққаны; орыс жұртының патшасы қыпшақ ханыңа арнайы ат-тонды елші аттандырған, мақсаты достасу, білісу, соның жоралғысы ретінде сыйға бір түйе жіберіпті, өз жұртыңда мәртебесі биік болуын тілепті.

Құба-құп. «Екі айшылық алыс елден шығып... ой, пәлі-ай. Көзіктірер түйекеш жетпей жабайы болып жосып жүрген қисапсыз түйесі, мыңдаған қолы бар қыпшақ жұртына жалғыз түйе жетелеп келуі қалай?! Соны да мардымды сый деді ме, әлде «қайтер» деген Осподардың әзіл-оспағы ма?! Діттеген мақсаты не?» Қадырхан бір ноқатқа үңіле ойланды, маңдай әжімі қалыңдады, не де болса сыр бергісі келмеді.

Иланшы Қадырханның зәрлі көзқарасынан ықты ма, әлде қуыстанып қипыжықтай бастады ма Мариса көгілдір көзін тайдыра берді. «Айтарым түгесілді» деген сыңай танытты, орнынан жеңіл көтеріліп, қолындағы шиыршықтап үлгірген грамотаны әміршіге ұсынды. Тағзым етті, бұрымы сусып алдыңа түсті. Қадырхан грамотаны алып, тақ жиегіне сүйеп қойды, мұнысы бітім белгісі еді. Алақаның соғып төменде тұрған уәзір шалды шақырып алды, жарлық жасады.

— Осподар дауы молға, әм батпақтан шыққан Марисаға бір үйір сәйгүлік сыйла, достық жоралғысы — сүре жазылған киелі қылышты қоса бер. Қасына Сығанақ шаһарына дейін шығарып салатын атқосшы қос. Еліне риза болып барсын, - деді. Сәл кідірістен соң,- Әлгі әкелген түйесін рабадтағы түйекештің алдыңа сад, қоң жинасын, — деді. Айтпай-ақ әлгі мұндар мақұлықтың мәнсіз халін аңғарып отыр.

Осы мезет Мариса Болотистый аса қуанышты халге түсті, жүзі жайнап, басы тізесіне жеткенше иілді, шегіншектеп шығып кетті.

«Мына елші ғой анық әйел жынысы», деп түйді ішінен Қадырхан. «Орыс патшасының қай қылығы, не гәп болды бұл?» Түгі бетіне шығып, шатынай шамданды. Бірақ әліптің ақырын күткісі келді; осы кезде пәни дүниені баз кешіп, безбүйрек болып, ел-елді аралап мәңгіп жүрген елші атаулыны жек көріп кетті. Көзіне солардың салқын күлкісі, тіміскі жанары елестеді. Қолыңды алып болып бетіңе қарайтын жаман әдетін еске алды.

Тақиялы тырақы шал Моғол елінен келген құныкер қара елшіні ішке өткізді.

Үйдей үлкен алпауыт жігіт көрінді, иілген жоқ, оң қолын төсіне апарды да қойды. Қақтаған сүр ет секілді, жанары да, жүзі де ыстық күнге күйіп қатып кеткен. Салауат сұрасты. Үні тым дөрекі, жат естіледі. Қадырхан әлгі әсерден айыға алмай отырған, тіксіне тыңдады.

— Жол болсын, жақсы жігіт!

— Әлей болсын!

Шой қара гүжілдеген жуан даусымен сарайды басына көтерді.

— Баяғы Түйе палуанның тұқымы Бауыршық сұлтанның сенімді елшісі, жауға сілтер семсері, досқа жаяр құшағы Білгіш Тұйық-Оқ деген мен боламын. Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ. Бөтегесі әлі бұзылмаған, қамшының егіз өріміндей, қылыштың қос қырындай ұйғыр, қыпшақ деген қатар жатқан ел едік. Құдіреті күшті құдайдың әмірімен әмәнда тату-тәтті өмір кештік. Бұдан былай да осы егіз ел ауызбірлікті, ынтымақта болсын десек жүректе сыз, көкіректе қыжыл қалмасын. Арыла жүрейік деп келдім, — деп Білгіш Тұйық-Окдемін басып, аздап кідіріп қалды, сүзеген бұқаша аларып алдыңдағы алапат үлкен әміршіге қарады.

Иланшы Қадырхан бұршақ жауар нөсер бұлттай түнеріп түйліге қалған, осы тұрқы қасқыр көрген қыран іспетті, қияға шырқап шығып өзін тас қып атар мезетті баққандай.

— Заманның түзу уақытысында,— деп жалғап кетті Білгіш Тұйық-Оқ. — Сенің Тоған деген батыр бабаң менің әміршім Бауыршық сұлтанның бабасы Түйе палуанды қапияда қапысын тауып өлтіріпті. Бұл Бауыршық сұлтанның жамбасы сызға тимей тұрғанда ұмытылатын кек емес. Сол арманда кеткен бабамыздың басына шалып, бата жасар бір оқ байтал, жаугер ұлдарына қалыңдық қып қосар қырық бір қыз бер. Түйе палуанның құны осы! - деп Білгіш Тұйық-Оқ кесімін де, шешімін де өзі айтып түнеріп отырып қалды.э

Қара бетіне қанжар салып жіберсең қасық қан шығатын емес. Қастыққа ғана туған, қолын қандамай жүре алмайтын қасапшы болып өтуге жаратылған жан.

Иланшы Қадырхан ағаш такты сықырлатып қозғалақтап кетті, елшінің өңмеңінен өткізе уытты жанарын түйреп қалды, анау жебе тиген сауысқандай шойнаң етіп шегініп отырды.

Кетіссең де жөн сөйлеп, ақ айтып кетіс. Тоған бабам Түйе палуанды қапияда емес, жекпе-жекке шақырып, сол шайқаста мерт еткен. Жекпе-жекке кек жүрмейді, құн берілмейді!

Білгіш Тұйық-Оқтың рухы түсіп нашарлап қалыпты. Тақпақтап шешенси алмады, Иланшы Қадырханның пысы басты.

— Маған ешбір бейбіт бәтуаға көнбе деген: е құн, е қан — екінің бірі.

— Ендеше, уәжіңді асырып ал аларыңды.

— Басыма пәле шақыратын бәтуә бұл.

— Жекпе-жек кегін жекпе-жекпен қайтарам десе құба-құп. Тоған бабаның Ошақбай деген батыр тұқымы бар, сертке тұрар Бауыршық сұлтаның сонымен шайқассын. Алып тынса артынан дауларымыз жоқ.

— Басыма пәле шақыратын бәтуә бұл.

— Көзсіз көрмедік неме, батыр бабаңның аруағын қорлап, атын былғап мал тапқың келеді, бұл қорлығыңнан қураған сүйегі де күйремес пе?!

— Қапылыста қарныңа кездік салыпты. Көріп-білген көне көздің сөзі құлағымда, сол кездігі қойнымда.

Білгіш Тұйық-Оқ шынымен қолын қойныңа жүгіртті.

Шімірікпестен жалған айтып жасытып кетпек пиғылдағы елшінің жағасынан ала түскенің Иланшы Қадырхан сезбей қалды. Үйдей жігітті қылғындыра ұстап тымақша жұлқып тұрғызды. Салтанат сарайынан жалғыз сілкіп сыртқа атып жіберді... жо-оқ... бұл ызаға булыққан Иланшы Қадырханның қиялы еді, сөйткісі келген. Өйте алмады, хандық құқы жібермеді, сабырға жеңдіріп сазарып отырып қалды.

— Сол бабалардың жекпе-жегін жазған көн кітап бар бізде, — деді Иланшы Қадырхан.

— Қайдағы көн кітап?—деп сенбеді Білгіш Тұйық-Оқ.

Хисамеддин жаныңда орамалға түюлі жатқан көн кітапты алып ежірейген елшінің қолына ұстатты. Құныкер Білгіш Тұйык-Оқ көрсоқыр сауатсыз еді. Кітапты ұстауын ұстаса да, ашуын ашса да, тысын сипап, парақтарды иіскеді де қойды. Сосын он тізесіне жатқызды. Қойнынан әлгіде суырып алған теріге ораулы қарыстай нәрсені шешті. Таспа теріні ұзақ тарқатты. Ақыры шағын кездіктің ұшы шоштаң етті. Жүзіне қан жұққан. Сол кездікті көн кітаптың арасына салып, қолы қалтырап Хисамеддинге кері ұсынды. Салт бойынша әміршіге беру керек-тұғын. Елші өйте алмады, Иланшы Қадырханның қаһарынан қаймықты.

Кітап ұсынған колға кездік қайтарып жаман кетіскен сыңайы бұл. Бітіспестің белгісі.

Екі жақ соңғы рет десті.

— Ендігіде елдесер есі барың, бәтуа тыңдар білімдің кел! — деді Иланшы Қадырхан.

— Зауалынды Бауыршық сұлтаннан күт! Ол шығыс қағаны Шыңғысханға қосылар, қосылар да Отырарға жосылар. Ат сауырының астынан айтасың сондағы сөзіңді,— деп Білгіш Тұйық-Оқ күндік елі бері көкейіне түйген құпиясын ашып салды.

«Әйтпесе, құн даулар болса баяғыдан қайда жүр? Аңысын андығаны да. Арқа сүйер адамын тапқаны. Тапқан да арам ойын іске асырмақ болып кісі естімеген құн сұрап елші аттандырған».

Қара тастай қопарылып шығып бара жатқан елшінің соңынан қарап қалған Иланшы Қадырхан осыны ойлады.

Тақиялы шал ішке кірген.

«Терістіктегі Сабыр елінен аю терісін жамылып келген башқұр елші әлгі Білгіш Тұйық-Оқпен қосылып кетті. Айтар сөзінің орныңа отыз өрме бұзау тіс қамшысын қалдырды», деді уәзір шал иіліп тұрып.

«Әттеген-ай! Бұл да өкпе артып, тоның теріс айналдырып киіп кеткен елші болды. Моғол елінің ығына іш етіп, ықпалына еріп, арызын көтеріскені де. Сонаудағы Сабыр елінің әміршісі жұрттан достық іздеп, көне шаңырақтан салауат сұрап елші аттандырған. Сол халықтың хандығын, намысын, арын көлденең кезіккен көк аттының доң айбатына айырбастап жүре бергені несі әлгінің?!» Қапа болып қарғаған Иланшы Қадырхан еді. Алақаның алдыңа салды.

Әуелі Хазариядан Сарайшыққа он үш күн, Сарайшықтан Отырарға елу күн, барлығы алпыс үш күн шеру тартып жеткен жиһанкез жандар Салтанат сарайына саудырап ене бастады. Көріп отыр. Батыстағы алыс Хазариядан, тіпті одан әрі мәрмәр теңізі жағасынан жол алып көздері қиырға, қолдары бұйымға тоймай үйренген меймандар кіріп келе жатты. Қонақтың дені саудагер, жиһанкез кезбе жандар еді. Шығыс дәстүріне салып жапырыла иіліп сәлем берді. Қолдарын кеуделеріне айқастырған күйі тоқырап тоқтап қалды. Күллісінің жүзі ұзақ жол, сүркіл сапардан күреңітіп, қарайып кеткен. Алыс Еділ бойынан басталатын Дешті-Қыпшақ ұлысының ұшы-қиырсыз кең даласы жүйкесін жеп, сабырын сығып, жүндеп жібергенге ұқсайды. Алпамсадай адуын денелері саудырап арып қалған.

— Мархаба, кең даланың падишасы!

— Төрлетіңіздер, қымбатты қонақтар!

Қонақтар жағалай жайғасқанда барып білді, көбі көне көз кәрі арландар екен, төменгі жақта бір жас жігіт отыр. Әдеп сақтап қысылса да, шет жерде, жат өлкеде бірінші мәрте болғаның жасыра алмай: барша қимылға таңырқап, жанары шырадай жанып барады. Табан астыңдағы әсем зертасқа, ондағы көз тартып, көңіл қобалжытқан айшықтарға үңіле түседі. Мұны байқап қалған керуенбасы қызыл шал жігітті оқты көзімен ата қарады. Жат жерде әр нәрсеге таңдай қағып таңырқауды ерсі деп түсінеді шалың. Содан жетесізді үйреткісі келіп-ақ отыр.

Иланшы Қадырхан қонақтарды асықпай қарап өтті де, өз-өзінен күйгелектеніп кеткен керуенбасы қызыл шалға тіл қатты. Меймандардың қай жердің, қай елдің кісілері екенің сұрады. Исмаил әуелі көне юнан тілімен сөйлегісі келіп бір оқталды да, мыналарды бағзы Әрістетіліс жұртына ешбір ұқсата алмай, қайта ойлап славян тілімен бажайлады. Дәп түсіпті, саудагерлердің жүзі жылып сала берді, бұл түсініскен қалпы.

Керуенбасы қызыл шал сөз алды.

— Ұлы патша, Киев елінің жарылқаушысы ақсүйек Мономаховичтар тұқымы Мстислав Романович Киевский патшаның әм Хазария патшасы Қотанның адал саудагерлері боламыз. Айтқанымызды ақиқаттайтын грамотамыз бар. Саудаға деп ала келген «жал күміс» пен «құйма күмісіміз» көп.

— Саудаларың не?

Исмаил бір сөзді славян тіліне аударды. Қотан патшаның жұрағаттары қыпшақшаны сарындап түсініп отыр.

Алтын, күміс құймалары, бұлғын, суыр терілері, бас зеңгітер шарап, қымбат кітаптар, отыз шақты құл, - деп мағлұм қылды керуенбасы қызыл шал.

— Қайда жол алдыңдар?

— Шығыс еліне, Моғол жұртынан да әрі аспақ ойымыз бар.

Иланшы Қадырханның қабағы қатып кетті, шоқша сақалын қатты қысып тұтамдады. Керуенбасы қызыл шал сәл кідіріп сөзін әрі жалғады.

— Пұрсат болса, сіздің уәлаяттан жолбасшы алып аттансақ деген құқымыз бар.

Иланшы Қадырхан жанарын кішірейткен күйі алыс әлденеге тігіле ойланды, қабағының қыртысы қоюлай түсті. Әлгі саудагерлер Отырар әміршісінің алабөтен бұл мінезін басқаша болжады білем.

— Өзіңізге тартар тарту-таралғымыз бар! — десіп, бас шұлғысып, дабырайтып айтпағанмен, бір-бірімен қас қағысып әжік-күжік күбірлесіп тынды. Исмаил әміршінің аузын бақты.

— Шығыс қағаныңа қазір керуен емес қол керек. Ол жақта жолдарың болмайды.

— Жаббар ием, біразымыз сауда көздесек те, жастар жағы ел танып, жер көре шыққан-тын. Ішімізде жиһанкез кезбелер бар.

Иланшы Қадырхан кірпияз күйге түсті. Ұшпақты сөз айтып мыналардың қауақ құрлы құны жоқ басын даң қылғысы келмеді. Бұл саудагерлердің қазіргі маңғұл елі мен Дешті-Қыпшақ ұлысының, әрісі Хорезм мемлекетінің арасындағы өрмекшінің торындай бас қатырар бәтуаларды ұқпасын білді, салғыласуды суқаны сүймеді. Қысқа қайтарып, шолақ түйді.

Қымбат кітаптарды Отырар базарына салыңдар. Оның шығыс қағаныңа ешбір қажеті жоқ. Қалған жиһазды Испиджаб, 'Тараз шаһарында сатуға болады.

Демін ішіне тартып, сақалың саусағымен тарап кідіріп қалды. Қонақтардың өзара ойласып, қабырғасымен кеңесуіне пұрсат берді. Керуенбасы қызыл шал қасындағы серіктерімен күңгірлесіп сөйлесе бастаған. Исмаил естіп отыр. «Жібек жолы жабылғаны ма сонда?» «Ақырзаман тақаса өстетін». «Алған жолдан кері қайтуға болмайды». «Орта жолға келгенде сауда сертін бұзып, керуенді кері бұра алмаймыз». Әсіресе төменгі жақта отырған жас жігіт қозғалақтап, шыжбалақтап болар емес. Біразы бас аманда туған жерге жетуге асықты. Енді келесісі көздеріне қан толып, алтын ақша елестеп, алған беттен қайтпауға бет алды.

Осы арада Иланшы Қадырхан сөзге араласып, әйгілеп ашып айтты.

— Дешті-Қыпшаққа, Отырар жұртына керегі - тыныштық. Олай-бұлай қатерлі кез туа қалса құндарыңды көтере алмаймыз. Сіздер үшін Бас Жібек Жолы жабық. Кермалдасып көнбей «жол аламыз» десеңдер Хорезмнің үстімен, Бүркіт қала асуымен асып жүрер Хан жолы ғана ашық,— деді.

Киевтік Мстислав Романовичтің әм Қотан ханның адал саудагерлері мына сөзді естігенде мүлде күйзелді. Отырар әміршісінің әлгі сөзінен кейін жол екі есе ұзаратының ұғып отыр. Бас Жібек Жолын сұрап құдайдың зарын қылды. «Хан жолымен» қас батыр хандар ғана жүрсін десті. Иланшы Қадырханға жиһаз, жасау үстіне қосып берер қыпша бел, құралай көз Киберия сұлуы бар екенің тағы сездірді. Сол сұлуды марапаттап мәз болысты. Иланшы Қадырхан айтқан сөзін қайтып жұта алмады. Өз жұртының маужыраған тыныштығын дүние кезген осы бір тынымсыз жандардың аз күндік қызығына қиғысы келмеді. Қан қыздырып, ойды буар нәпсіге де ермеді. Әуелі өз намысы, сосынғы қайсар қатты қыпшақ. намысы жібермеді. Тәспінің тасындай дүниені шыр көбелек айналған керуенмен қосыла жауына жетіп жатар құпия сырын ойлады. Сөйтті де, амалсыз, төменнен, Хазарияның құлан жортқан жалпақ жазығынан, Киевтің көкмайса құжынаған орманынан жеткен бәнаи бейкүнә қонақтарын амалсыз ренжітіп отыр.

— Қаланы аралап, сән-салтанатын тамашалауға рұқсат. Рабайда бір айтар арыз, бақұлдасар бәтуа бола қалса құлақ қойып тыңдауға әзірмін. Әкелген кітаптың күллісі осы Отырарда қалсын, көн құның, кіре пұлын қоса көтереміз. Қастарыңа шәкірт ақын Хисамеддинді қосып беремін, — деді Иланшы Қадырхан.

Сосын айтары түгесілгенің меймандарға сездіргісі келгендей өзінен төменіректе отырған ақын Хисамеддинге бұрылды. «Қонақтарды шығарып сад, кітаптарын саудалап ал», деп жарлық жасады. Хисамеддиннің аңсағаны да осы тұғын, көзінде ұшқын ойнап, орнынан жылдам көтеріліп кетті. Саудагерлер тағы да жапырлап тұра бастаған, бір-бірінің өкшесін андып жылыстап шығып жатыр. Көпті көрген сары тіс кәнігі саудагерлер осы дидарласуға дән разы, жастар жағы олай емес, желік жайлаған кеуделерін енді ызаға толтырып түңіліп барады. Шеттегі сары шұнақ жігіт күбірлеп келеді. "Әміршісі тете Жібек жолын бере салса қайтеді? "Хан жолы" деген не пәле тағы? Бұғынып жатып тарпа бассалар ұрылар жатағы болмасын? Керуенсіз жолдың қызығы не, ақ шаңын азық қылмақ па? Ге-ге-ге..."