Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Бұл заманғы Батыр Сайыста ойналатын ойын түрі аса мол болушы еді.

Олардың басымы жас батырларды қарудың қилы түрін меңгере білуге, жарақтармен шайқасу тәсіліне үйрететін. Соғыс шеберлігіне баулитын. Осы кезде Дешті-Қыпшақ жұртына дәстүр болып сіңген он екі ұрыс тәсілі бар-ды; найза салу, садақ тарту, сойыл қағысу, айбалта шабу, семсер сілтеу, қылыштасу, сүңгі лақтыру, арқан тастау, қанжар салу, күрзі үру, шоқпар сілтеу және үзеңгі үру деп аталатын. Әлгі қарулардың әрқайсысы қолдану үстінде неше мәрте түрленіп, әдіс тауып, аты да көбейіп кететін. Бір ғажабы осы он екі қарумен де қапысыз қимылдай алатын батыр болмайтын, бірнеше жарақты жақсы меңгерген жігіт келесі қарулардан шорқақтап шыға келетін. Бүгінгі Батыр Сайыс өтетін Көсегенің көк жоны құжынаған халық; аттылы, түйелі, жаяу, қашырлы, өгіз мінген жұрт легі көп-ақ. Оғыл Барыстың дәп осы думанға арнап тіккізген тоқсан сегіз киіз үйі адамға аузы-мұрнынан лықа толыпты. Ас ішіп, аяқ жазып, демалғаны сайыс өтетін жазыққа жосылып жатыр. Арты тырнадай тізіліп әлі келіп жетпегендері қаншама. Көшелері жетіп үлгірген жұрт аттарының терін үгіп, әр тұстан ауық-ауық бұрқ етіп басталып кететін көкпар, салым, аударыспақ секілді ойындарға қатысып қана жүрген. Білегін байқап созып, тақымын аса қажатпаған жігіттің бірі - Ошақбай. Шабғар шаһарындағы Қоңырат руынан шыққан жас батыр. Кеудесі бір кұшақ, орта бойлы, бота санды, талтаңдай басады, бұл ат үстінде көп жүргеннің кесепаты. Шанақтай дәу басын жібек орамалмен шарттанып алған. Сырттай аңыстаған көзге бойында бұғынып, булығып жатқан күш бары біліне қоймайды.

Әсіресе қара жаяу жүргенде әлсіз-ақ секілді. Ат үстіне қонса болды пендеге дес бермес дүлейдің өзіне айналады. Ерге тақымы тисе аруағы ұстап, жалға жабысқан диюмен пара-пар болып кетеді. Содан сұрапыл соғыс ашады, сан қилы әдіс жасайды. Бұл атқосшы жігіттеріне қанық сыр. Дегенше болған жоқ, әмірші түскен отау орда жақтан керней үні естілді, еңіске қарай андыздап ат қойған жігіттер көрінді, бұлар шабармандар болғаны. Батыр Сайыс төрешілері — ақсақалдар, қарасақалдар, көк сақалдар шықты. Соңынан алпауыт жылқыға мінген әміршінің өзі келеді. Кернейдің қақсауық дауысы басылған жоқ; әлгі сайыскерлер сайысқа қатынасатын қолды лек-лекке бөліп жіктей бастады. «Найзагерлер, соңымнан еріндер»! «Садақшылар, сол жаққа шық?», «Сойыл кештер, Сеңгірбайдың соңынан сал»! «Айбалта, айбалта!» «Семсердің серілері, оң жаққа сапқа тұрындар!» «Қылышкерлер, ылдиға түсіңдер!» «Сүңгішілер, кейінге серпіл!» «Күрзікештер, ортада қал» деген зор дауыстар самсаған топты лек-лекке кесіп-тұрап сайыскерлердің соңынан сүмеңдетіп қойды. Былайғы жұрт жон үстінде үйіріліп мөлиіп қалды. Көздерін еңістегі бықпырт шапқынға тігіп: «енді не керемет болар екен» дегендей, сөзден де, қимылдан да саппа тыйылып, сілтідей тынысты.

Ошақбай найзагерлер тобына қосылған.

Кернейдің даланы жаңғыртқан дауысы басылып, саз сырнайдың созылып шыққан ызғарлы үні естілді. Ұлыған қасқырдың, үні іспетті, жер-дүниені аңсыған қысаң дыбыспен тітіретіп барады. Бұл Батыр Сайыстың басталғаның марапаттаған мезет еді. Найзагерлер қырыққа жуық жігіттер екен, білектерін түрініп, құр ауаны толғап-толғап түйресті де, кезек күтіп майдан алаңын тастап шетке шықты.

Батыр Сайысты салт бойынша ескі қарудың иелері бастамақшы. Жұрт назары күрзікештерге ауған. Кілең балтыры жуан, қапсағай жауырынды, төртбақ келген жігіттер көрінді. Күрзі қатты тиіп майып қып кетпес үшін үстеріне қат-қабаттап киіп алған. Белдері сықайған қайыс белбеу. Мінгендері қоспақ түйе, жүріске емес, жүк арқалауға ғана жаралған жануарлар. Тайраңдап майдан алаңына келіп кіргенде құдды арқасына қанар қондырған құбыжықтар секілді. Майданға топырласып шықты да әмірші тұрған жаққа жаппай бұрылып тағзым етісті, қоғадай жапырылды. Сосын екі лекке бөлініп, алшақ кетісті. Қарама-қарсы тұрып алып ауыр күрзілерін көтеріп ұрысқа әзірленді. Саз сырнайдың сызылған үні шықты. Әлгі құбыжықтар ұмар-жұмар шоқпарласа жөнелді. Әуелгіде күрзілердің бір-біріне шартылдап тиген дыбысы мен палуан жігіттердің ыңқылдаған дауыстары естілген. Әр кезде соққы жеген қоспақ түйелер бақырысып қалады. Үстеріндегі жанталасып қимыл жасаған иелерімен ісі жоқ секілді; маң-маң басып, кейде тайраңдап, кейде ойқастап жүгіреді. Күрзікештердің қимылы ерен, сырықтай ұзын қаруларын басынан асыра үйіріп сілтейді кеп, қара құсын дәлдеп құлап келе жатқан қарсыластың сырығын кері серпеді. Тырапай асып тойтарады. Қапысын тауып қара саннан сүйкеп өтеді. Әр жерден бірнеше күрзікеш домаланып түсіп қалған.

Ұрысқа машық жігіттер әдіс қыла бастады; әсіресе шойын қараның күрзісі жұртты жапырып барады, ол өзгеге ұқсап жортып та, жанталасып жұлынып та жатқан жоқ, қай жағынан жау келсе сол жағына бұлт етіп оңтайланып алады, күрзі көрсе қос өркештің арасына сіңіп кетеді, тұсынан сорғып өте берген қарсыластың құйрығынан нұқып қалады, о шіркін ауып түседі. Осы мезет қапияда ту сыртынан күрзі төнген, бұғын үлгіре алмай қалды, түйенің арғы бүйіріне домалап кетті. Қайран қалысып тұрған жұрт ду етісіп сан соқты. Әлгі күрзі өркешке тиді. Шойын қара құламапты... пері-ай, қайыс белбеуінің бір ұшын жадыға байлап алған екен... түйенің бүйірінде қоржынға ұқсап салпаңдап жүрді-жүрді де, қайта көтерілді. Жұрт жағасын ұстаған. Шойын қара ту сыртынан келген әлгі күрзікешті енді соңына түсіп сүкектете қуып төмпештей жөнелді, о шіркін түйесін тайраңдатып кеп қашты, бас сауғалап бүкектей жөңкіді. Жұрт қыран-топан болысты. Өзін түйенің жадысына байлап алған шойын қара өзгелерге қырғын келтірді, оған ешбір соққы дарымады, тізеден қаққанға құламады, түйенің арқасына жабысып қалған желім дерсің; қарсы келгенді мықшиып алып жалпылдатып ұра береді, ұра береді.

Күрзікештердің сүтті пісіріп көбігін қайтарғанға дейінгі мезгіл ішінде жұлқысқан майданы саябырсып қалды. Көбі ауып түсіп, сүйретіліп тұрып жайына кеткен. Енді біразы қара құсынан күрзі жеп мәңгүрт болып,түйенің басына ие бола алмай қаңғып жөнелді. Күрзікештер жүлдесін шойын қара алады; ол өзі соққының сұмдығын мініп жүрген түйесіне жегізіп, мәз болып ыржия күледі, кездігімен беліндегі қайыс арқанды қиды, енді қоспақтан сыпырылып жатқан. Шабармандар шуласып жеткен, жеткен де аяқ-қолын серейте көтеріп әміршіге алып кетті.

Кезек найзагерлерге келген.

Бұлар күрзікештер құсап жапа-тармағай ұрыс жасаған жоқ, әуелі жекпе-жекке шығысты. Ошақбайдың қарсыласы Таразыдан келген Қыпшақбай деген жігіт еді. Бойшаң, қолы аса ұзын көрінді, онсыз да құрықтай найзасын толғап қалғанда есік пен төрдей жердегіні оңай түсіре береді екен. Ошақбай қауіп қып үстіне кіреуке киді, білегін жалаңаштады, қарсыластан өзі андаған жалғыз артықшылығы қос қолымен бірдей шанша алатыны еді. Сосын шапшаңдығына сенеді. Кезек жетті.

Екі жігіт жанасып келіп тізе түйістірді де, аттарын кілт бұрып ажырасып кетті, біраз жер боздақтатып барысты. Сосын шапшаң қайырылып бір-біріне ат қойды. Ошақбай өз жүрегінің дүрсілінен өзгені естімеді, тізгінді тісіне басты, енді байқады, қарсыласының қарқыны қатты, сорғытып салып келеді. Ырғай сапты найзасын оң қолына ауыстырды. Сол мезетте Қыпшақбайдың жылан басты найзасы зу етіп кеудесіне атылды, қарсыласының алыстан-ақ найза салғаны, бұл бұлт етіп жалт бұрылды. Шапшаң бұрылғаны соншама, ішіндегі ішектері бырт-бырт үзілгендей болып ауырып кетті. Сәтті пайдаланып найзасын қарсыласының он бүйіріне салып үлгірді, қатты түйремей, киімін ғана тесіп өтті. Бұлай ету сайыстың шарты. Кейде жігіттер қызып кетіп, не көзіне қан толып, шын шаншады, мұндайда мерт болып жататындар да бар. Ат басын қайта бұрысты. Ошақбай енді қарсыластың найзасын бұлт етіп дарытпай, алдаусырата алмасын сезді, анау да әдіс ап қалды. Басқа тәсіл қолдануы керек, ол тәсілі ат аршының жазғанда барып есіне түсті, тағы да әлгі жыланбас найза кеудесіне жебе болып атылды. Ошақбай ат бауырына денесін тастап жіберді. Найза желкесін жалап өтті. Өзі екінші мәрте түйрей алмай қалды, арттан шаншуға болмайды, ат басын жедел бұрды. Анау да айналып үлгерген. Енді арындап шаппай-ақ тақасып шаншысар шақ жеткен. «Бұрау» деп аталатын айласына салмақшы. Бұндайда жау найзасын өз найзасымен бұрап алу керек, бұған асқан шапшаңдық қажет, әйтпесе қатты екпіннен өз найзаңнан айрылып қаласың. Ошақбай ырғай сапты қарсыластың қаруына қабаттастыра беріп, бұрай түсіп, толғап-толғап қалды, алақанының терісі сыпырылғандай сезіліп жаман ашыды. Қарсыластың найзасы түсіп қалды. Ендігіде жанаса бере Қыпшақбайдың қара санынан найза салып өтті. Қопаң еткізіп көтеріп кетті. Біледі, қаруы қалың етке дарыған жоқ, сайыс салтын сақтап жеңіл ғана жарақаттады. Жігіт төңкеріліп түсті. Осы мезет тойшылар, сосын атқосшылар дүрліге шауып жетті, кеу-кеулеп аттан көтеріп әкетті. Қошемет, қолпаш не сән. Топқа жете шабарманға шатылды, шақпақтай ғана шал екен, жеті атасынан бастап түгендеп-түстеп аттарын атады, орта жолда қалт кідіртіп дұғаға қол жайдырды.

Сайыс биі арқасына алтын оқалы шапан, тұлпарына жасыл жалпуыш жапты.

Қозы еті қайнар мезгіл өте найзагерлердің жаппай соғысы басталды.

Мұнда қарсы жақтан кім көп түсірсе, денесіне аз жарақат дарытса — жүлде сонікі. Әдіс ойлап, жер жайын талғап жатуға уақыт тапшы. Әбжілдік қана алып шығады.

Ошақбай тұлпарының тартпасын қатайтып тартты, атқа қонды, андыздап кетіп бара жатқан жерлестеріне жетіп қосылды. Қарсы жақ қалмақ жігіттері екен; той іздеп, салт қуған әумесер, әңкүс серілер. Даланың желөкпе қос аяқты бөрілері өңшең. Қыпшақтардың даланы дүңкілдеткен Батыр Сайысына ат арытып, тақым тоздырып әдейілеп келіп жеткен беті. Екі тобыр ә дегенше араласып, құйындай ұйтқып, қарақұрым майдан бастаған.

Ошақбай лектің шетін ала ұрыс салды. Тұлпары сынаптай сырғыды, екі мәрте бүгіліп түсті, екі мәртесінде ырғай саптыны толғап үлгірді. Қолы мүлт кеткен жоқ, қос ат майданды тастап иесіз шықты. Тұлпар басын кері бұрғанда көрді, үш жігіт өзіне андағайлап ат қойыпты, шатқаяқтап, шегіне ұрысты. Тұлпары да тайсақтап топқа сіңер емес. Қарсы келген найзаны қағып қалғанда қару жанап өтіп, ер қапталын ұрды, қайыс керсенді қопарып әкетті. Екінші найзаны дәл қағып қара жерге қадап кетті. Үшінші найзаға үлгіре алмады, он қолдауын жанай кеп тиді, көзінен от жарқ етті, жаман ауырсынды, аттан түсіп қала жаздады. Астыңдағы есті жануар құтқарды, жалт бұрылып, топқа сіңіп жөнелді. Көз алды қарауытып талықсығандай болды, қан түкірді. Күш алып қайта бұрылғанда манағы тобыр жусап қалған еді. Қарсыластар жағынан көзге түсе қайрат қылып жүрген жирен айғырлы дәу қалмақ еді. Әлгі дәу демнің арасында қыпшақтар тобын тозған тондай етті, түтесін шығарып, ит талағандай жұлмалап тастады.

Ошақбай аңыратып ат қойды, ақырып келеді, қалмақтың пысын басып тастамақшы еді. Ол да жүрек жұтқан жын көрінді. "Өзің керексің" дегендей күркілдеп тұра шапты. Шарт та, шұрт шайқас басталды, ер сынардай боп сытырлады, ат ауыздығынан ақ көбік шашырады. Жұрт назары енді осыларға ауған. Өңге ұрыс сап-сап басыла берді, жігіттер пышырап кетті. Ошақбай жеңіс жүлдесі дәп осы шайқасқа байланысты екенің енді сезген. Аянып қалар ештемесі жоқ, алақаныңа түкіріп, ырғай сапты қыса ұстады. Дәу қалмақта найзагер екен, денесінің епетейсіз ірілігіне қарамай ер үстінде маймылша ойнайды, сырықтай қаруды оқтауша үйіреді. Найзасы мұныкінен қысқалау көрінді, сабы тым жуан, бұрау салуға, не ұрып түсіруге көнбейді. Жалғыз-ақ айла, жалтара шауып, жауының сол жағын ала ұрыс салмақты, сол қол әманда шаршауық келеді.

Әуелгі бірер қақтығысты бағдарлаумен, тәсіл іздеумен өткізді. Ат басын үшінші мәрте бұрғанда Ошақбай айласына басты, ағызып келе жатып жауының алдың кесе оң бүйірге жалт бұрылды. Қалмақтың сол бүйіріне шықты. Жанаса бере найзасын салып өтті, анау қопаң етіп қайыра жалпиды, ендігі қақтығыста қарсыласы әдіс алып мұны сол бүйірге шығарған жоқ, жолын бөгей берді. Алдынан сырғып өте берген Ошақбайды жазатайым шаншып тастай жаздады. Жылдамдығы құтқарды. Аттар да шаң жұтып шалдықты білем, шабысы бәсеңдеп, бүлкекке басты. Керісінше батырлардың қимылы құтыра түскен. Таласқан иттей болды, онды-солды құлай ұмтылды, үңіле толғап, найза қағыстырып жанталасты. К,ар талып, көз қарауытты, тақымды ашы тер жеді, аңдаусызда жарақты жанды жерге салып алу қаупі туды.

Жас батыр жақындап келе жатқан қатерді анық сезген. Жуық арада қалмақты түсіре алмаса халі қиындайды. Өйткені, сайыс салты бойынша қарсы шауып бір-бірін ала алмаған найзагерлер найзаны тұрып салысуға көшеді. Мұны төреші билер талап етеді. Сонда салмағы зіл батпан ауыр әрі жуан найзалы қарсыласы сұрапыл соғыс ашады. Алдырмайтын күшке килігеді. Дәу қалмақ бір орныңда шырқ айналып найзасын екі қолына кезек ауыстырды. Ауыстырар сәл мезетті аңғарған Ошақбай жанай бере ырғай саптыны толғап өтті, шаншыған жоқ, жуан саптыны ұрған. Дәу қалмақ сылқ етіп төмен түскен қаруын қайыра көтерем дегенше қарынан нұқып өтті. Қалмақ түсіп бара жатқан найзаны келесі қолымен қармады. Кідіруге әсте болмайды. Ырғай сапты тақымының астына сүңгітіп жіберіп көтеріп қалғанда дәу қалмақ қопаң етті. Төңкерілмеді, ауып барып қайта түзелді. Ошақбай қарсыласының сайысқа шығар алдыңда астына желім құйып, құйрығын ерге жабыстырып алғаның білген жоқ-ты. Найзасын шымыр толғап, тақым астына тағы сіңірді, дәу қалмақтың зіл батпан салмағына шыдай алмай жарағы шарт сынды. Анық жеңіске көзі жетіп, қолы тиген мезетте найзасы сынып қапы қалды. Күйініп кетті. Сәл кешіксе күні бойғы жанталасы заяға кеткелі тұр.

Найзаның қолында қалған тұқылын тастай салып қалмақтың аяғына жармасты. Көкпар тартқандағы әдісіне басты. Әлгінің келсаптай аяғын көзді ашып-жұмғанша үзеңгіден жұлып алды. Алды да артқа қайыра көтеріп тарта жөнелді. Жирен айғыр тәлтіректеп құлай жаздаған. Қолындағы келсап аяқ ер үстінен ажыраған. Тақымдап созған сайын салмақ ортаға лықсыды. Тәуекел деп соңғы мәрте сұрапыл күшпен жұлқи сүйреп тастап кетті. Үйдей жігіт омақаса құлады.

Дәу қалмақ ат аяғының астына түсті.

Сілтідей тұнып, тыныштық, кеулел тұрған жұрт дүр сілкініп күңірене жөнелді. Қиқу, айқай, күлкі қосылып құлақ жарады. Бұрын жұрт бүйтіп даңғаза болмайтын. Біразы жеңілген жігітке жанашырлық білдіріп үнсіз қалатын. Бұл жолғы дуыл ерекше өрлеп барады. Ошақбай атын бұрып соңына қарады. Жұрт дақпыртының сырын енді түсінді.

Дәу қалмақтың тері шалбарының құйрық тұсы от орныңдай болып ойылып ер үстінде кетіпті. Желім жыртып алып қалған. Құлаған күйі құйрығы күнге шағылысып майдан ортасында әлі жатыр екен. Шабармандар шауып келіп, қолтығынан сүйеп, тұрғызып әкетті. Шайлаған үйректей шайқатыла басып барады.

— Батыр Сайыстың найзагерлік жүлдесі сенікі! Жұртыңның мерейін өсірдің, төбесін көкке жеткіздің, жолыңнан тайма, батырым! - деді Иланшы Қадырхан, қарсы алдыңа келіп бір тізесін бүгіп отыра кеткен Ошақбайға. - Бұдан былай Інжудің төменгі жағындағы қалың қыпшақ пен қоңыратқа сен иесің.. Жауырыныңды тос, шапан-шапқытыңды жабайын!

Ошақбай он қолын кеудесіне қойып тағзым етті, сөйтті де орнынан көтеріліп әміршіге жақындады. Қакпақтай жауырының беріп бұрыла берді. Иланшы Қадырхан жаныңда тұрған Оғыл Барыстың қолынан асыл матадан тіккен, қос өңіріне күміс құймаларын қондырған, омырауы жібек әдіпті мол шапанды алып жігіттің арқасына жапты. Қалын жұрт қошемет қып гулесіп тұрған. Енді бұрынғыдан бетер дуылдасты, таңдай қаға марапаттасты. Батырды алыс-жақыннан келген ру билері өз еліне қонақ болып, дәм татып қайтуға шақырысты. Көпшілік көзіне мырза болып көрінгені, батыр аруағын көтеріскені еді. Ошақбай шыққан қоңырат руынан өзге де ел боп етек жайған жұрт бар екенің құлаққағыс қылғаны бұл. Бәйгіге тиесілі шапаның киіп, мақтауын естіп жігіттің төбесі көкке жетті, бас шұлғып, жайраңдап күле береді. Кең адымдап ылдидағы шабармандарына жөнелді. Батыр Сайыстың ендігі жұлқысын қызықтамақшы. Жебе тартар сайысы басталды.

Майдан ортасына үлкен қада ағаш орнатыпты, ағашқа тон кигізіпті, садақ тартқыштар әлгі қаданы айнала шауып жүріп жебе жібереді. Мүлт жібермей тигізу барда, қорамсақтағы күллі жебені бір айналымда түгел түгесе ату бар. Екеуін қоса қабат мүлтіксіз орындағанда ғана жүлде тиеді. Бәйгіге қол жетеді. Қорамсақта жебе артылса әбжілдігіне мін, қадаға тигізе алмаса мергендігіне мін.

Садақшы жігіттер кезекпен ортаға шығып, ат тізгінің барынша босатып айнала шауып өтіп жатыр. Ортадағы тон киген діңгек қап-қара болып жебе жұтады, әрі-беріден соң кірпіге ұқсап тікірейеді де шығады. Шабармандар жетіп барып тонды сыпырып алады, діңгекке жаңа тон кигізеді. Батырлардың көбі мергендікке машық екен, атқан жебелері мүлтіксіз тиіп көз қуантып жатыр. Бірақ бір айналымға деп алған жеті жебені ешкім тауыса алмады. Аса жылдам тартқанның өзіне қорамсақта екі-үш жебе артылып қала берді. Сайыпкер билердің басы даң болды, жүлдені жеңіп алар жігіт қалмады. Ақыр соңында ақылдасып келіп: «қорамсақтағы жебе саның кемітелік» десті, бәтуа сұрап әміршіге шабарман шаптырды.

Иланшы Қадырхан садақ тартуға өзі шықпақшы болды. Жұрт жағасын ұстап таңданысты; «осынша ауыр денесімен садақ тарта алушы ма еді», десті, «ат үстінде мысықша ойнаған не мергендер мәңгіп кетті емес пе», «қызбалыққа салынып күлкі болар», десті. Райдан қайтаруға ешкімнің дәті жетпеді. Иланшы Қадырхан үстіндегі зіл басқан киімін сыпырып желең түйе жүн шекпенмен қалды. Жеңін түрінді, белін буынды. Жеті жебе салынған қорамсақты мойныңа емес, ер басына ілді. Қаракер тұлпарды ойнатып ортаға шықты. Бұрынғы жігіттер секілді айналымды жақын алған жоқ, тон киген қададан алыстаңқырап кетті. Әуелгі жігіттер қадаға жақын шаппасақ тигізе алмаспыз деп қаупайлаған-ды, содан айналымды тез тауысып ала берген.

Әмірші астыңдағы қаракер жылқыны қатты тебініп қалды, тұлпар тік шаншылып түсті, ендігі мезетте көсіле шапты.Тізгінді тісіне басқан. Айналып басталар межеден ат тұяғы аса әуелгі жебені жіберді. Ер үстіне бір бүйірлеп жантайып жатып алған. Жұртқа солай көрінгенмен, айпара кеудесі ерге тимеген еді, бүгілген қамшыдай болып қана жантайған. Жебе соңынан жебе зырлады. Көз ілеспес жылдамдықпен қорамсаққа қолы тигені сол, сары жебе саусағына іліне суырылады, адырнаға салады да тартып жібереді. Көздемейтін секілді. Ытырылған жебеге, бұлтылдаған садақшы қимылына қараудан көз талды, жанары ауырған жұрт енді ортадағы. тон киген қада ағашқа тігілді. Санауға кіріскен... төрт... бес... алты... жеті... уа, аруақ! Ел гу ете түсті. Жосылып шапқан қаракер атқа бұрылған. Айналымды абыроймен тамамдап екпін алып еңіске қара жұлдыздай ағып бара жатқан әміршіні көрді.

Иланшы Қадырхан Батыр Сайыстың бас жүлдегері болды.

Соңынан қаулап шапқан атшабар, атойшы, шабарман дегеннің беті жаман, бірін-бірі таптап кетердей, түтіп жіберердей. Әркімнің ойы бұрын жетіп тізгін ұстау, кезеңі келіп тұрғанда қошемет көрсетіп қалу еді. Құйрық тістесіп барып шылауына іліге берген жандайшаптың қолын хан дырау қамшысымен тартып жіберді. Байғұс жігіт ат жалын құшып қала берді. Әміршінің одағай мінезінен ызғар таныған, сес көрген былайғы жұрт қумады, тізгіндерін тартып тосылып қалды.

Әмірші сол жосытқаннан жосытып отырып бабаларының баяғыдан бас қойған Қараспан тауына кетті. Қараспан тауы сайыс өтіп жатқан Көсегенің көк жонынан кеп түстікте, көк теңіздей толқып білеуленген бұйра адырдың ортасында маңғаз тұрған еді. Қашықтан қараған көзге кеменің діңгегі секілді, бірде алыстап, бірде жақындап бұлдырап жататын. Иланшы Қадырхан ағызған күйі сол таудың басына бір-ақ шықты, тізгінді сосын тартты. Соңынан салып қалмай келе жатқан нөкер жігіт Мақсұт пен Хисамеддин тауға маңдай тіреп келіп аттан түсті, бұлар жаяулап көтерілді. Бүйірін бетеге мен бидайық басқан діңгек қыратқа шығамын дегенше Хисамеддин ентігіп қалды. Ақыры биікке аяқ салған. Анадай жерде бетін күншығысқа беріп Иланшы Қадырхан тұр екен, түрі аса сұсты. Ақын денесі дір ете түсті. Бұл қарсы алдыңда тұрған алып денелі адам алғаш рет Күмбез Сарайда көрген кісісіне мүлде ұқсамады, бөтен боп көрінді. Шекесіндегі буылтық байқалмады, оның орнынан көлденең тартылған терең әжімдер басыпты. Қастары қанат құсап серпіліп кеткен, ортасында, сол қастардың түйісер жерінде қос қатпар тік түсіп тұр. Жанары тереңге шөккен. Қарашығы аумақтанып, төменгі жағы ақ жолақпен қоршалған. Көзінің асты қалталана бастаған, бұл көп ойдан болады. Сосынғы жақ сүйегі білініп, еттері сола түскендей. Жағын жауып барып иек тұсынан шоқшаланып біткен сақалы тіп-тік, қозғалыссыз қалыпты. Қияқ ұзынша мұрты ерсілеу едірейеді. Астыңғы ерні сәл шығыңқы. Ортасы дөң қоңқақ мұрны бүгіле қалған. Осы сұспен, осы қараспен әмірші көп тұрып қалар ма еді.

Хисамеддин келіп халқының күтіп тұрғаның, батырларының тосылып отырғаның мағлұмдады.

Батыр Сайыстың өтіп жатқаныңа бүгін бесінші күн, жиналған жұрттың етегі ыдырай бастады. Ел-елге, туған жеріне кері аттанып жатқан жұрттың сыңайы екі түрлі; бірі бәйгеге қосып сайысқа салған батыры жүлде алған топ; даңғыра қағып, асатаяқ ойнап, жігіттерінің көрсеткен қимылын аңыз қып айтып даурығысады: екінші тобы жүн болып түтіліп, жеңілген, рухы түскен елдің сыңайы. Бұлардың түрі жаман, қатын бастаған көштей тізбектеліп, тым-тырыс жылжиды, ат тұяғын аңдиды. Тұс-тұсқа қаптай өріп кетіп жатқан жұрт әлгіде ғана осы даланың даңғазасы, ән-жыры секілді еді. Төсін түтіп дүбірлетуші еді. Енді күйі тартылып жүкаяқ астына тасталған кәрі қобыздай жадау жатыр. Әр жері алағаттанып, көп үй көшкен жері ақ қайызғақ күйге түсіп қалған. Осы суретті айқындай, анықтай түскісі келді ме, түстен кейін түстіктен ауыр-ауыр бұлттар шықты. Көсегенің көксеңгір ашық аспаның басып келеді, кілең нар түйедей шудасы жалбыраған жабайы бұлттар. Бұрқырап шығады да қорғасын салмағын кең жайып, дала төсін сығымдай түседі. Қырат-қыратты қуалай өскен ақ шилер шуылдап шайқалады, бейне белі бұралып қырға шыққан келіншек сықылды; көңілдесін күтіп тұрғанда қарсы алдынан қарайып қатыгез күйеуі шыға келгендей, бұраң бел шилер шуылдап берді. Ат тізесінен келетін бітік жусан қара жерге бүк түсіп, бұғыныса қалған. Жаңбыр исі аңқылдап есті. Биік қыратта әмірші ордасы әлі тұр. Маңында тізіліп қонған ақ шағыл үйлер бірінен соң бірі жығылып, түйеге артылып көшіп жатса да ордадан қимыл, қозғалыс білінбейді. Әр кезде түндігі желп ете түсіп, көз ұшына дейін бұлдырап барып қалған көш тізбегімен қоштасқандай, көңілге бір медеу түйсік қосатындай Орданың қарсы алдыңда, жайпақ еңістегі ұзын кермеде қаптаған аттар, тұқымы да, түрі де әрқилы. Үстерінде қалмақ ері, қыпшақ ері, арқаның ақ қайыңнан қиюлап істеген қаз мойын ері, төменгі үстірт елінің жидеден бітеу шапқан қазан құйрық ері, әр жердің салтына сай соғылған сауыт-саймандар ілінген. Жалпуыштары да әлем-жәлем, тоқым қапталына зерлеп ру тамғасы салынған. Келе жатқан нөсер екпінінен ыққан аттар бір-біріне тығыла түседі, жал-құйрықтары ысылдап ауық-ауық ышқына кісінеседі.

Түстіктен бұлт селі бұрқырап жөңкіле берді.

Ордада алқа қотан отырған жұрт әлі қимыл танытар емес, баршасы ұйыған ой үстінде; тыстағы дүрбелең аттаныс, көшкін, дүлей дауыл бұларға қатыссыз, бөгде дүние секілді. Иланшы Қадырхан Батыр Сайыста озып шығып, жүлде алған, батыр атанған жігіттерге, қыздарға, сосынғы батагөй төрешілерге қонақасы беріп отырған. Әлгіде ғана ортаға тартқан астау-астау нарын ет лезде түгесілді, арда емген құлынның сүбесі, жабайы құланның көрпе жалы мен марқа қойдың ақ қардай құйрығы араласқан ақтамақ ас еді, жастар жағы құныға кіріскен. Қарияларға түйенің түз сіңбеген жас өркеші мен бағланның құмыраға салып пісірген құйқалы басы тартылған; тіске жұмсақ, жүрекке тимейтін дәмді астан соң шалдар мүлде құнықты. Қолдарына түйенің үлкен-үлкен тоқпақ жілігін алып, қызметшілерге шақтырып, ішіндегі майын ағаш зеренге лықыта сілкіп түсірген, сөйткен де үстіне тіл турап, қасықпен араластырып, қазақтың әйгілі ақшелек деген асын жасады. Сыйлас құрбыларына асата бастады. Ақшелек желініп біткен соң, мипалау үлестірілді. Қонақасының кең дастарқаны жиылды. Жұрт ішектерінің шұрылын тыңдап, тіс шұқысып, есіней тамсанып мүлгісе қалған. Оң етекте отырған Оғыл Барыс босаға жаққа бұрылып, табалдырық сыртыңда жүрелей жайғасқан қызметші жігітке ым жасады. Сол-ақ екен, ішке манағы ұры тазыдай жылмаң қаққан екі-үш жігіт қайта жосқындай кірді. Аяқтарының ұшымен басып жүріп жаңа дастарқан жайды, үстіне мейіз, құрма, өрік, туралған қауынқақ шашты. Әзірге ешкім қол салып ұмтылмады, әдеп сақтап, төрдегі әміршіні аңыстады. Сырттан екі жігіт сирақтары майысып үлкен тай сабаны қолдасып көтеріп келді, босағаға түсірді, қос құлағынан көтеріп керегенің басына іліп қойды. Жігіттің бірі сабаның ішіне піспегін салып гүмпілдетіп толғауға кірісті, келесісі білегін түріп жіберіп местің кіндік бауын шешті. Ағаш зерендерге көпіртіп құя бастады. Зерендер қолдан-қолға өтіп төрге қарай жылжыды; иісі танауды кернеді, кәдімгі ішіне білем шикі құйрық салып жұмсартқан, күшала қосып ашытқан, дәмі қышқыл, тілге үгітілме, зеңгітпе қымыз. Ішке барған бойда бірден қан тамырды қуалап басқа шапты, балқыта бастады. Әмірші қолындағы зеренді баппен шайқап құныға жұтты, денесіне түгел дарытты. Жанары жартылай жұмулы, ой үстінде отырған сыңай танытса да көңілі алакүлік еді, көз құртын жеп бара жатқан пәле бар. Онысы Оғыл Барыстан сәл төменірек жайғасқан қыпша бел сұлу қыз еді. Баршын қыз сол.

Батыр Сайыста еркектерден кем қалыспай сайысқа түскен, арқан тастаудан алдыңа жан салмаған. Жырынды шығып жүлде алған. Мана Иланшы Қадырхан жұрттың жер күңіренткен дуылына құлағын сарсытып тұрып, осы қызға шапан сыйлаған. Астына ат мінгізген. Сонда қыл қобыздың сағасындай жіңішке беліне, сәмбі талдай төгілген бұрымына, кұшаққа толмайтын жұмыртқадай жұмыр жауырыныңа, бұлтылдап айналған мықыныңа қатты қызыққан еді. Сыр білдірмей тәкаппар күйде қалған. Салқынқанды қалып танытқан. Жібек шапанды қос қолымен кең ашып сырт айнала берген қызға жапқан, жапқан да кұшақтардай болып қымтаған. Сосын қос бұрымды жыланша қысып ұстап шапанның ішкі өңірінен суырып арқасына сұлата салған. Тастай салған жоқ-ау... қысқан күйі сәл кідірген еді... сезімтал дене сезбеді деймісің. Әміршінің ауыр қолынан үріккендей жаутандап тұр еді, көрмесе, қапысыз ұққан, қалт жібермей андаған. Бұратыла иіліп тағзым етіп, атына мініп кеткен. Иланшы Қадырхан қазір де сынаптай сырғыма қымызға түйілгендей болып баяғы ыстық ықыласпен сол тұсқа бірер қиыстап еді, қыз жүзіне лап етіп тепкен қанды көрді. Былайғылар қымыздың уытына жорыған. Бұл бойын тартып ала қойды. Оң етекте отырған Оғыл Барыс тамағын кенеп дыбыс берді, әміршіден сөз күткен сыңай танытты. Иланшы Қадырхан жаңа аңғарды, босағадағы түрегеліп тұрған тай саба енді шынтақтап жатыр. Зерендегі қымызды сарқа ішіп, күтуші жігіттің қолына ырғытып жіберді. Алдыңдағы бырдай шашылып жатқан мейіздердің бірін алып тісіне басты, тамсанып сәл кідірді.

— Жұртым, керегең кең, уығың биік, шаңырағың берік екендігіңді тағы таныттың! Бек осылай болсын, осы марапатыңнан жатың жасқансын, жауың сырт айналсын! Сайыс салған он екі түрлі сын майданнан сүрінбей өттіңдер, топ жарып жүлде алдыңдар, шапан-шапқытымыз, тарту-таралғымыз жатқа кеткен жоқ, босағанда қалды! Әуелі тәңірі, сосын аруақ разы! Бабамыздың аты өліп, рухы ұмытылмасын десек осы атойдан танбайықшы! Көсегеде түйіскен төсті көр ғана ажыратсыншы!

— Бек айтылған бәтуа!

— Құлаққа енетін сөз!

— Егелі сөзге есті тұрар!

Дескен дақпырт орданы бірауық күңірентіп тұрды. Үйдің түндігі желпілдеді, көкті қақыратқан нөсер даусы құлақ жарды. Қымыз құйылған зерендер көпшілікті келесі мәрте жағалап кетті. Баршын қыз үндеген , сыпайы сызылып, қиыс қарап отыра берді. Әмірші қайыра дат алды.

— Оғыл Барыстың Көсегенің көк жоныңдай кең қаны жиылмасын, ағайынға деген ашық көңілін кірбің тұтпасын. Екі дүниеде де айтулы азамат болсын! Көсегесі көгерсін, мерейі өссін деп қол жайып бата берелік, жұртым! Ауми-е-е-ен!

Дескен жұрт батасы орданы тағы тітіретті, шалдардың көзіне жас үйірілді, жастар жағы қозғалақтап төмен қарасты; «жақсы сөз - жарым ырыс», жақсының жақсылығын айт, мерейі тасысын деген осындайдан шыққан да. Ата қазақ сөз қадірлеп өтті емес пе. Сөздің құның қазақтан артық кім түсінер.

Әмірші қайыра дат алды.

— Жұртым, Оғыл Барыстың шабарманы осыдан біраз күн бұрын айдалада қаңғырып жүрген иесіз тұлпар көріпті. Әлгі жануар ерттеулі екен. Сайысқа келгелі ру басыларынан сұрастырып шықтым; батыры опат болып, тұлпары иесіз кеткен ешкім болмады. Ғажабы, әлгі тұлпардың ерінің басына қос дабыл ілініпті. Шабарман қуып ұстай алмапты.

— Жау келгенде ұратын қос дабыл десеңізші!

— Соғыс тілеп жүрген пәлекет те!

— Балалардың ойынындағы. Ойына не келсе соны істейтін жынды кеш көп бүгінде.

— Тұлпарды ұстап істің анығына жеткен жөн.

— Оған кімнің батылы барып, жүрегі дауалар.

— Арандап қалмайық!

— Аса епті арқан тастай білетін адам болмаса ұстай алмайсың.

Даурыққан көпшілікті әміршінің биік дауысы бөлді. Орданы тыныштық жайлады, жұрт төрге қарады.

— Осы іске Ошақбай мен Баршынды жұмсағалы отырмын. Бірі асқан найзагер, бірі арқан тастаудың машығы. Сол тұлпарды не өлі, не тірі күйінде қолға түсірсін, тамғасын айырсын, Отырарға жеткізсін. Өзге ағайын оқиға анықталғанша бұл жайтты дабыра қылмай құпия ұстаңдар. Ел іші сезбесін.

Осы бәтуаға құп десіп тоқайласқан жұрт оң етектегі Оғыл Барыстан аттануға пұрсат сұрады, «көбейелік» десті, «кел демек бар, кет демек жоқ» десті, соңғы мәрте бата жасап дастарқан қайырды. Дүрк көтеріліп, әміршінің соңынан ілесті, сыртқа ағытылды. Қызметші жігіттер кебіс қойып, қамшы ұсынып, шапан жауып жанталаса кызмет көрсетті.

Бұл шақта дал ада дауыл тұрған. Төмендегі ұзын кермеде тізгінделген жылқылар ышқына кісінеп атшабарларға бой бермей жатыр. Жұлқына жер тарпиды. Тықыршып шыр көбелек айналады. Манағы бей-жай болып манаурап жатқан даланың түтесі шыққан төсінен соңғы үйлер жығылып, ақырғы көштер ұзай бастаған. Енді хан ордасының қызметшілері әлгіде бұлар шыққан ақ үйді жығуға кірісті. Тапырлап үзік, түңлік, басқұрды сыпырып жатыр. Батырлар бірінен соң бірі Иланшы Қадырханның алдыңа келіп, иіліп тағзым етіп, хайыр-хош айтысты. Көріскенше салауат сұрады. Аттанып жөнеліп жатты.

Биік төбенің басында Иланшы Қадырхан, Ошақбай, Баршын, атқосшы Мақсұт, аз ғана шоғыр болып қарауытып қала берді. Әмірші алып құшағын жайды. Жас батыр келіп қаусыра қысып төс қағыстырды. Қызбен бөлекше қоштасты, бауырына тартып бетінен сүйді. Ақырғы сөзін айтып екеуін де жоқ іздеуге аттандырып жіберді. Осы мезет бармақтай ірі тамшы бетіне тамды, көзінен ытқып жас шықты, қырат үстінде жалғыз ескен алып ағаштай шайқатылып тұрып қалды. Алыс қиыр қылғытып жұтып жатқан батырларын, бауырларын қимады. Олар осы даланың асау күлкісі, ұзақ әңгімесі, дүрбелең дүбірі, қуаныш-қайғысы екен ғой, солардан айрылған соң көңіл де көшкен жұрттай құлазиды екен, жалғызсырайды екен. Бұтағынан, жапырағынан айырылған ағаштай болды. Әлгіде ғана шуласып маңайын бөріктірген, сылқым, еркін қылықтарымен мезі еткен. Көн кітапта айтқандай, «қатар өскен кісілердің айрылысқаны — өлгені» деген осы да. Құлазыңқы мекиенді, сап-сап басылған көңілді кім толтырар. Осы Иланшы Қадырхан бала кезінде жұртта қалған. Жортуыл десе дүниені ұмытқан әкесі де, көші-қон десе ішкен асын жерге қойған шешесі де байқамапты. Жігіт көрсе жыртыңдай қалатын күтуші қыздарға сенеді. Қыздар жігіттермен көңіл көтереміз деп көштен жырақ кетеді де, баланы керең кемпірге тапсырады. Кеш созылып тарта берген. Қоналқада бағдарлап қараса бала жоқ, керең кемпір шүйкесін құшақтап қом ішінде ұйықтап жатыр, күтуші қыздар аттарын қан сорпа қылып кешке бір-ақ жиылады, баланы енді есіне алады, ал шап. Содан екінші тәулікте әкесі барып, баяғы жұртта жуа теріп жеп, жабайы бола бастаған бес жасар баланы тауып алады. Уатып ауылға алып келеді... Сол оқиға Иланшы Қадырханның зердесіне терең сіңіп ұмытылмай қалған. Мінезіне дөрекілік, қаталдық қосқан. Тап қазір жұрттан жырақ қалып, салт бойынша елдің ең соңынан аттанар мезетті күтіп тұрып сол мәуіртті есіне алды.

Иланшы Қадырханды жалғыздық қорқытқан.