Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Қызыл қыш қабырғасының ішкі кенересін тоқсан үш тас бұт жиектеген Күмбез Сарай бүгін күндегіден өзгеше еді. Мәрмәр басқыштары жалтырата жуылған, бас қақпасы қақ жарыла ашылған, күмбез астыңдағы дөңгелек терезелердің жібек шілтері шалқып, салқын самал сарай бөлмелерін еркін аралады. Арыс өзенінен, сосын Қышқыш әулие су тоспасынан қалаға тіке тартылған қос бірдей жер асты құбырларымен келген салқын су сарай алдыңдағы үлкен әуізге жетіп сан құбылатын. Тас әбжыланның аузынан, қола жолбарыстың құлағынан, мәрмәр құмай тазының көкке шаншылған біз тұмсығынан шашырап, маржандай тізіліп кері төгіледі. Кемпірқосақ жасайды. Сарай сырты қаптағыш әшекей қыштармен безендірілген. Әлгі қыштар әр кез сайын белдеу жасап, күннің әр мезгілінде әрқилы түске құбылып ауысып тұрады. Осы белдеу-өрнек күмбезге дейін көтерілген. Күмбез сырты биенің сүтіндей ақшыл сырмен боялған. Жүз жылдан асса да түсін бермей, бүйірінде ирек сағым ойнап, көзді тайдырып, құлпыра құбылады. Әлгі белдеулер іргеге төмендеген сайын жалпақтана береді, төменгі үш жолақта араб қарпімен қыпшақтың жорық жыры қышпен жазылған. Сарайдың етегі қыз сәукелесіндей дөңгелек; үлкен биік төбенің үстіне қалыңдыктың үкілі сәукелесі ұмыт қалып, заман өте қыш сарайға айналып кеткен тәрізді. Сол сарайды астынан аса берік тоқсан үш тас тұғыр көтеріп тұр. Бейне тоқсан үш сарбаз тұра қалып найзасының ұшымен әлгі зор сәукелені қан көтеріп әкеткендей.

Хисамеддин осы салтанатты сұғына қарап жүрген, қасында самалдай шыққан әмірші; әлгідей әдемі көрініс екеуінің көз алдынан жылжып өткен. Терең ойға шомған ақынды Иланшы Қадырхан тілге тартып алаңдатпады, жай жол көрсетіп қана серуендей берді. Күмбез Сарайдың сырына қанықтыра түсті.

Зер сала түссе, оймышталып өрілген қыштың өзі әсем бұлттың ба, жер бауырлай жылжыған жолбарыстың ба бейнесін беретін секілді.

Қыш құюшыларды қышкер деседі, қышкерлер өзінше бір ру — атам заманнан су бойын жайлап кәсіп қылған Сунақтар. О баста «суы нақ» диқаншылар дегеннен шыққан дейді. Ата кәсібі саз жинап, балшық илеп, қыш күю болды. Хисамеддин талай көрген, денесінде ақ кенеп дамбалдан өзге лыпасы жоқ күнге күйіп көсеудей болған бейнетқор жандар жыл бойы кетпенің қолынан түсірмейтін. Таспадай қатыңқы, қатпа, шаршау дегенді білмейді, кетпенге аса мықты. Қышкерлер Інжудің бойын жайлайды. Өзен жағасында ат толарсағынан келетін сағыздай сары саз бар, сол сазды құмнан бөліп тау-тау етіп үйеді. Әлгі үйіндіге ешкінің қылшығын қосады, бие сүтімен араластырады. Содан соң балшықты апанға салады, үстінен үйірлеп жылқы айдайды. Шымыр тұяқпен иін қандырады. Әзір болған қамырдай қоймалжыңнан қол басындай етіп қыш құятын. Шілденің аңызағына кептіреді. Шатынаған шадыр көз сексеуіл шоғына өртейді. Осылайша, қызыл күрең саңғыраған Отырар қышы әзір болады. Ол қыш енді еш уақытта суға езіліп, соққыға сынып, ызаға мүжіліп көрген емес. Кәдімгі Қаратау тасына парапар қасат қыш шығады.

Сунақ қышкерлер өз бұйымының сапасын қылышпен шауып сынайтын. Қылыш сынынан өткен қыштан өрілген, нешеме зергердің алақаның көн еткен Күмбез Сарайдың қазіргі тұрқы осындай. Иланшы Қадырхан тамаша ымыратты қонағына көрсетіп, көз қанықтырып жүрген еді, кенет төменге, етекке тігілді. Қара қоңыздай болып тырмысып әлдекім келе жатқан. Мәрмәр басқыштан аяғы тайып, әзер ілбіген сарай қожасы — уәзір шал екен. Сақал-шашы аппақ қудай, сәлдесінің ұшына сүріне береді. Ырымға сенгіш тақуа жан, мұнысын жаманшылыққа жорып өз-өзінен күңкілдеп келеді, ақырғы басқыштың үстіне шығып, бұларға иіліп тағзым етті. Дат сұрап, келген шаруасын мағлұм қылды.

— Сізден сәрсенбі күні тілдесуге мәулет алған Хазария мен Киев жұртының кезбелері әм саудагерлері; Новгород жұртының елшісі; Моғолдан келген құныкер қара елші; Сабыр жерінен аю терісін жамылып жеткен елші; Маңғұлдан Үйсін деген елші; Хорезмнен жиеншар жытқыр ләшкар елші келіп Салтанат сарайының алдыңда салауат күтіп тұр. Хан ием, не жарлық етпекші! — деп қос қолын кеудесіне айқастырып тағы иілді.

Иланшы Қадырхан сағыр шалға қиыс қарап тұрып тыңдады, сосын талыс денесін зорға бұрып ішке беттеді. Ең алыс түкпіргі төрдегі таққа барып, әлгіде оқыс орнынан тұрғанда иығынан сыпырылып қалған асыл мауыты масаты шапаның көтерді. Қайта жамылды. Жарығы аз аңырайған сарайдан ақырын жылжып шығып келе жатқан кеспірі барысты елестетті. Хисамеддин селт етіп қатты да қалды. Иланшы Қадырхан мұның тұсына тақады, сосын «соңымнан ілес» деген ым жасады.

Бұлар мәрмәр басқышпен ақырын басып төмен түсті.

Төбенің етегінде, осы табиғи төбені бұзбай, айналдыра дөңгелек сарайлар салынған. Бейне Күмбез Сарайды қоршалай қонған киіз үй секілді, алқа-қотан орын алған. Бұлар төмендей-төмендей қарсы беттегі алаңшаға келіп тірелген. Алаңша ортасы әуіз. Әуіздің үш жағында үшкір тұмсықты үш қаншық қасқырдың қола мүсіндері тұр. Бұл қыпшақ мүсіншілерінің қолынан шыққан бұйымдар, олар ылғи да аңның бейнесін құйған. Көне рум зергерлері тәрізді не қилы құстың мүсінің жасамайды, мұсылман салтымен, құс атаулыны киелі санайды. Әлгі қола қасқырлардың үшкір азуынан су шапшиды, содан әуіз үстінде қылыштай көгілдір кемпірқосақ иіле қалған. Ауасы қоңыр салқын. Әуіздің арғы жағында Кіші Күмбез көрінді. Бұл осы етектегі сарайлардың ең сәндісі, ең еңселісі. Кіші Күмбездің ішіне бойлап сіңген сайын кісінің де, ымыраттың да баһары биіктей берді. Алып құрылыс тас төбеде керіле түсіп, бірте-бірте шалқайып бара жатқандай. Құзар басына қараған кісінің жанары талып, сәлдесі түседі.

Иланшы Қадырхан мен Хисамеддин тақап келгенде қарсы мандайдағы тасболат есік жарылып ашыла берді. Белуардан жалаңаш күтуші жігіттер жылжытып әкетіп барады. Табан астыңда Қорасан кілемі былқ-былқ етеді. Аяқ дыбысы естілмейді. Бұл Отырар әміршісінің шетел елшілерін, жаушыларын, кезбе мен саудагерлерін қабылдайтын Салтанат атты сарайы еді.

Айнала дөңгелек терезелер, биікте жарықты мол түсіріп тұр. Еденнің ортасы үй орныңдай ашық, кілемсіз. Сол ашықта әрқилы тастардан қиюластырып келтірген мозаика, қыпшақша зертас, айқышталған. Зертаста суға шомылып жатқан ақшыл төс ару, асаумен алысқан бура санды батыр бейнеленген. Көрген кісінің есін алу үшін әдейі жасаған. Табан астыңда сал бөксе, жалаңаш төс қимылдайтын тәрізді, кәдімгі тірі бейнедей. Кісі жүріп өткенде су бетіне түскен көлеңкедей діріл қағып сәуле шағылыстырады. Шетелден келген ашық ауыз аңғал елшілерді тамсандырмай қоймас.

Зертастың сыртыңда айналдыра қалы кілем жайылған. Кілем үсті жағалай жайдақ отырғыштар. Әр отырғыштың өзінше ою бедері бар. Мүсіні аттың ері секілді, тек қарсы қарап емес, көлденең-көлденең жатыр. Бірі Інжу тоғайының жидесінен, бірі Құлындының кер даласында өсетін ақ қайыңнан, енді бірі Қаратаудың қатты қара ағашынан шабылған. Кей отырғыштардың арасы ашық, онда малдас құрып отыруға деп төсек салынған. Қасқатөрде Қадырханның өз орыны.Алтынмен аптап, күміспен күптеген ер тәрізді арқасыз ағаш тақ. Әлгі Күмбез Сарайдағы піл сүйегінен қиюластырып келтірген алып тақтай емес, кәдімгі жортуылға әзір қолбасының тұлпарының арқасынан әлгіде сыпырып алған ері ғой дерсің. Қиюы, қыры білінбей жыланкөзденіп жылт-жылт етеді.

Қыпшақтың сол кездегі әйгілі ұлысы Дешті-Қыпшақтың тізгін ұстап, билік тыңдар қара шаңырағы бұл. Сан ру ежелгі қазақ елінің, Інжу жағасы мен Қаратау әм Ұлытау үстін, Есіл мен Ертіс жағасын, Алатау етегін, үстірт үстін жайлаған, әм қалалары мен сағындарының алтын қақпасы осы.

Салтанат сарайы елшілерді енгізуге әбден әзір көрінді, көрпе жайылып, отырғыш сәкі қойылған. Иланшы Қадырхан сарай етегінде тамылжып иіліп тұрған күтуші қыпшақ қызын алақаның соғып шақырып алды, жеңіл етек жібек самал желпіді. Хисамеддинге күтуші аса сұлу көрінді. Ақын жігіттің қараған мезетте жанары қарықты; қарықпай қайтсін, жебедей кірпіктер дір етіп көтеріліп төмен түсті, опат етер аумақты қарашық, қыр мұрын, сүйір иек жалғыз мәрте жанап өткенде-ақ жай соққандай жайсыз әсер етті. Сезім түйсіктерін жансыздандырып тастады. Тамыр-тамырын әдемі бір лыпыл қаққан жалын қуалады.

Иланшы Қадырхан ақын жігіттің марайма мінезін танып қалды, бірақ бойына біткен байыпты кеспірі құптаған, я ұнатпаған сыңай байқатпады.

Күтуші қыздың көмегімен иығына жамылған мауыты шапанды сыпырып, сол кездегі ғұрып бойынша хандық құқын танытатын етек-жеңі далиған, етегіне жібектен зер салған жадағай астарлы желегін киді. Өзін осы жолы да желек ішінде ерсі, оғаш сезінді. Қыпшақ қаныңа сіңген жинақы, жорық киімін қалайтын. Амал жоқ, шетел елшілерінің алдыңда көзге ұрып дабырайып отырғаны мақұл, дәстүр құқы соны тілейді.

Әмірші енді күтуші қызды Фараби кітапханасына жұмсады, сондағы жауһарлық әзіз ғұлама, құйма құлақ тілші Исмаилды шақыртты. Исмаил осы Отырардың Фараби кітапханасында кітап көшіретін, шежіре жазатын, інжіл ақтаратын. Шетел қонақтарын қарсы алғанда пәруана тілші мұқым осы Салтанат сарайынан табылушы еді. Әміршінің оң жағына жайғасып алып қилы тілді қиыстырып қыпшақ шаға аударып отырады.

Исмаил көп күттірмеді, бұрыннан осы іске құмбыл болып әзірленіп тұрған тәрізді, шұбалған етегін қолына жинап, жіті басып сарайға енді. Ханыңа иіліп тағзым етті. Хисамеддин кішілік сақтап өзі тұрып, бірінші боп қол ұсынып сәлемдесті... Қыпшақтың маңдайы жарқыраған дана ұлы десеңші! Жібек шапаны судырап малдасын құрып отырып жатыр. Сәлдесінің салалы ұшымен қызарған көзін сүртеді. Қаракөлеңке үйде көп отырып кітап көшірген кісі өстеді, кейде су қараңғы соқыр болып та шығады; әзіз тілші отыздың үстіне енді шықса да, жүзі бозаң тартып, сақалы қауқиып, мүлде егделеніп кетіпті. Жылдар жылжып өтер, тарих өзгерер, осы бозаң жүзді жанның бір жылдары есімі елді дүңкілдетер. Ағасы жазған «Тілді түзету кітабы» секілді жарқын бір дүние өмірге келерін әзір ешкім болжаған жоқ. Отырардың маңдайына сыймай кетер ұл екенің парықтаған жан болмады.

Иланшы Қадырхан үлкен ағаш таққа мол денесімен көсіле жайғасқан: бірі тілші ғұлама, бірі ақын, қос серігін он мен солына отырғызды. Болғалы тұрған білікті сөз бен салиқалы бәтуаны тыңдасын дегені. Хисамеддин әміршінің сол жағындағы төрт бұрыштап төселген көрпенің үстіне малдасын құрмай, қос тізерлеп тік шоқиған. Үлкендер алдыңда әдеп сақтап, тәлім танытқаны еді.

Әмірші асықпай екі жағына кезек бұрылып жас серіктерін байыппен бағдарлап алды. Сосын жалпақ алақаның алдыңа салып елшілерді қабыл етуге әзір екенің білдірді. Қызметші қыз сытылып шығып жөнелді. Салтанат сарайын осы мәурітте әсерлі бір тыныштық кернеді.