1-дәріс. Кіріспе. Климатология гидрология негіздерімен пәнінің география ғылымдары жүйесіндегі орны
-дәріс. Климатология гидрология негіздерімен пәні,оның мақсат, міндеттері
жүктеу/скачать 2.52 Mb.
|
| 2-дәріс. Климатология гидрология негіздерімен пәні,оның мақсат, міндеттері
Метеорология және климатология - физикалық географияның географиялық ортаның жекелеген құрамбөліктерін зерттейтін үлкен бір саласы. Ол географиялық қабықтың жалпы атмосфера деп аталатын ауа қабығында жүріп жатқан табиғи құбылыстардың пайда болуы мен даму заңдылықтарын зерттейді. Метеорология – (гр. meteora - аспан құбылысы, logos - ғылым) – атмосфералық құбылыстар жайындағы ғылым. Ол жердің ауа қабығының құрылысы мен құрамын, күннен келетін жылу мөлшерін, ауадағы ылғал айналымын, атмосфералық құбылыстар мен ауа райы, олардың көрсеткіштерінің өзгерісін және т.б. зерттейді. Аспан әлемінде жүріп жатқан құбылыстарды зерттеуге деген алғашқы талпыныстар Ежелгі Грецияда пайда болды. “Метеорология” сөзі алғаш рет Платон (б.э.д. 429-347 жж.) еңбектерінде кездеседі. Жалпы, ауа райы туралы тұңғыш еңбекке ұлы ойшыл Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) “Метеорология” деген жұмысын айтуға болады. Аристотель еңбегінде атмосфера мен мұхиттар арасындағы байланыс, табиғаттағы су айналым туралы құнды ойлар беріледі. Аристотель шәкірті Теофраст (б.э.д. 372-287 жж.) ауа райы құбылыстары туралы трактат құрастырып, 200-ден аса белгілеріне сипаттама берді. Ауа райына бақылау жүргізу өте ерте кезден басталған. ХҮІІ ғасырда атмосфераның жай-күйін зерттеу үшін тұңғыш рет термометр, барометр және т.б. метеорологиялық аспаптар пайда болып, бақылау жұмыстары жүргізіле бастады. Алғашқы метеорологиялық станциялар жұмыс істеп, сол жердің климаттық жағдайына сипаттама жасалынды. Ежелгі Қытай, Египет, Жапония, Таяу Шығыс елдерінде, Үндістан және Грецияда түрлі атмосфералық құбылыстарға бақылау жасалынып, соған сай өз шаруашылықтарын жүргізген. Метеорологияның өзі зерттеу бағытына қарай жалпы және синоптикалық болып екіге бөлінеді. Жалпы метеорология – ауа температурасын, ылғалдылығын, бұлттылықты, жауын-шашынды, түрлі атмосфералық құбылыстар мен желді және т.б. метеорологиялық элементтерін зерттесе, синоптикалық метеорология ауа райы құбылыстарын зерттеу негізінде ауа райын болжаумен шұғылданады. Жердің ауа қабығы өте күрделі қосылыстардан тұрады және соған байланысты онда түрлі метеорологиялық құбылыстар жүреді. Ауа райына бақылау жүргізетін орын – метеорологиялық станция деп аталады. Метеорологиялық бақылау негізінде синоптикалық карта жасалынады. Белгілі бір жерге тән метеорологиялық элементтер жиынтығы нәтижесінде сол аумақ климаты қалыптасады. Жер шары климатымен климатология ғылымы шұғылданады. Климатология (гр. klіma - көлбеу, жер бетінің күн сәулелеріне қарай еңістігі, logos - ғылым) – жер шарының климатын, оның қалыптасуын, географиялық таралуын және тіршілікке тигізетін ықпалын зерттейтін ғылым. Климат – жер бетіндегі жүріп жатқан барлық процесстерге әсер етуші ерекше фактор. Жер бетіндегі өлі және тірі табиғаттың бәріне климат әсер етеді. Климат географиялық қабықтағы тіршілікке зор ықпал етеді. Жер бетінің топырақ және өсімдіктер жамылғысы тікелей климат ықпалымен қалыптасады. Жануарлар дүниесі тіршілігіне де климат әсер етеді. Адамның тіршілік жағдайы мен шаруашылық қызметі де тікелей климат жағдайларымен байланысты. Сондай-ақ, климат жер асты суы мен жер бетіндегі - өзен, көл, батпақтардың жылдық су режимдерін реттеп, жер бедерінің қалыптасуына да зор әсер етеді. Жалпы климат жер бетіндегі тіршіліктің бәріне зор ықпал етеді. Климатология мен метеорология бір-біріне зерттеу салалары жақын болғанымен, климатологияның метеорологиядан айырмашылығы, оның ұзақ уақыт бойы климаттық және ауа-райы жағдайларының орташа мәндеріне бағытталғандығында. Метеорология ауа райының ауа-райына, мысалы, ылғалдылыққа, ауа қысымы мен температураға және қысқа мерзімді ауа-райын болжауға көп көңіл бөледі. Климатология мен метеорологияны бірге қолдануға болады, әсіресе климаттық орталықтарда, мысалы, дауылдар мен тропикалық дауылдар сияқты дамып, өзгеріп отыратын ауа-райын бақылау үшін негізгі модельдер жасайды. Сонымен қатар, климатология климаттағы өзгерістердің қалай болатындығына және олардың өзгеруі болашақ жағдайларға қалай әсер ететініне назар аударады. Алғашқы климаттық зерттеулер ежелгі Грециядан басталды, бірақ климат туралы ғылым қазіргі кездегідей ХІХ ғасырда өнеркәсіп дәуірі пайда болғанға дейін пайда болған жоқ. Соңғы кездері климатологтар өздерінің зерттеулерін өнеркәсіп климатынан бастап Жердің климатының өзгеруіне бағыттауда. Адамзат өндірісі кеңейіп, атмосфераға көбірек көміртекті бөліп шығарған жаһандық жылыну деп аталатын бұл әсер климатологтар үшін ерекше маңызды зерттеу объектісі болып табылады. Ғаламдық жылынуды зерттеу арқылы климатологтар техногендік климаттың өзгеруінің ұзақ мерзімді әсерін жақсы түсініп, болжай алады. Сонымен қатар, климатологтар Тынық мұхитындағы ауаның және мұхит температурасының құбылмалы циклінің фазалары болып табылатын Эль-Ниньо және Ла Нинья сияқты атмосфералық және теңіз ағындарының табиғи өзгерістерін талдайды. Эль-Ниноның жылы фазалары мен Ла-Ниньаның суық фазалары арасындағы тербеліс бүкіл әлемдегі климатқа әсер етеді. Бұл мұхиттық ағым заңдылықтары атмосфералық және мұхиттық температуралар арасындағы қалыпты айырмашылықтың өзгеруіне әкеледі. Ғалымдар сонымен бірге күн белсенділігі мен күн энергиясының өзгеруі климатқа уақыт бойынша әсерін қарастырады. Кейбір табиғи құбылыстар ғаламдық жылынуға ықпал етуі мүмкін, мысалы, атмосфераға күл мен басқа заттарды көп мөлшерде шығаратын жанартау атқылауы. Бұл оқиғалар парниктік газдардың көп мөлшерін атмосфераға шығару арқылы Жерді күн радиациясынан қорғайды, ал дәл осы парниктік газдар жаһандық жылынуға ықпал етеді. Алайда, климатологтар зерттеген климаттың өзгеруінің көп бөлігі адамның іс-әрекетімен, атап айтқанда қазіргі кезде атмосферадағы парниктік газдардың негізгі үлесі болып табылатын қазбалы отындарды адамның қолданумен байланысты. жүктеу/скачать 2.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|