Қазақ Ұлт-азаттық ҚОЗҒалысы

КӨП ТОМДЫҚ

Филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Қ.Жұртбайдың жетекшілігімен
12-том

*К.Закенұлы. Ұмытылған мемлекет.

*Ж.Сәмитұлы. Шығыс Түркістан республикасы.

*Д.Сүгірбаев. Алтайдың күресі үстіндегі тарихи оқиғаларынан шолу

*Б.Шаһиди.Іле уақыттық үкіметі.

*Ғ.Нөкішұлы. Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық төңкерісі.

*Ж.Бабалық, Қ.Қанафин. Дубек Нұртазаұлы Шалғымбаев.

*С.Рахметұлы. Шығыс Түркістан және Монғолиядағы ұлт-азаттық қозғалысы (Оспан батыр).

Алматы. ЕЛ-ШЕЖІРЕ.

2008.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ

Жауапты редакторы, жинақты құрастырып, алғы сөзін жазған – филология ғылымдарының докторы, профессор.Тұрсын Құдакелдіұлы ЖҰРТБАЙ.

К.Қожахметұлы, тарих ғылымдарының докторы, , профессор;

Х.Әбжанов, тарих ғылымдарының докторы; профессор.

Б.Аяған, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Ш.Әмірбеков, саяси ғылымдардың кандидаты, доцент.
Ғылыми редакторлары тарих ғылымдарының докторы Д.Махат, филология ғылымдарының кандидаты И.Нұрахмет.

Қолжазбаны компьютерге теріп, баспаға дайындаған – М.Ермағанова, Қ.Хамзина, Е.Сыламханұлы

Дүние тарихы төңкеріліп түскен ХХ ғасырда империялық және ұлттық мүдделердің қақтығысы – әлем жағырафиясынан бастап, ұлттар мен ұлыстардың, жеке адамдардың тағдырына түбегейлі өзгерістер әкелді. Түсіндіріп болмайтын «түсінікті мүдделер» бүтін елді бұтарлады. бұтарланған жұртты бунақтады. «№ 453-Л» хаттама мен 1945 жылғы 11 ақпанда Ялтада өткен конференцияда И.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчилль қол қойған «Үш ірі елдің Қиыр Шығыс мәселесі туралы бітімі» бойынша, Шығыс Түркістан Қытайдың құрамына беріліп, Сыртқы Монғолияның дербестігіне айырбасталды. Сөйтіп, олар тектік, діндік, тілдік негіздері мүлдем қабыспайтын ұлттардың құрамына біріктірілді.

Империялық «бөліп ал да билей бер» деген өктемдіктің кесірінен бүйрегі бүтін қазақ елі үшке бөлініп кетті.

Қазақстан үшін сондай мүдделі әрі ділгір, құпия да күрделі мәселе – әлмисақтан бергі ата қонысында отырған Шығыс Түркістандағы қазақтардың тарихи тағдыры.

Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы нүктесінің бірі болып табылатын, Империялық мүдделердің қақпақылына түскен Шығыс Түркістан Республикасының құрылуы мен таратылуы – ұлттық тұтастық пен ұлттық ыдыраудың тарихи, саяси, рухани және териториялық түйткілдері тәуелсіздік алғанға дейін өз тарихынан өзі жеріген қазақ тарихнамасында мүлдем зерттелмеді. Қазақ тарихшылары үшін ол бимағлұм күйде қалып келген тақырыпқа айналды.

Милллиондаған адамның тағдырын тезге салған бұл оқиға туралы қарама-қарсы мүдделер мен пікірлерді зейін қойып зерделеу – тек қана қазақтың ғана емес, сонымен қатар орыс, қытай, монғол, қырғыз тарихшыларының міндеті боп саналмақ.

Өкінішке орай, бүгінгі териториясы тиянақталған тұста да бұл оқиғалар Біртұтас алаш идеясы, яғни, тәуелсіз Қазақстан тұғырнамасы тұрғысынан ғылыми зерделеуден өткен жоқ. Зерделеуді былай қойып, қазақ шығыстанушылары мен тарихшылары Шығыс Түркістан атауынан бас тартып, империялардың отарлық пиғылын танытатын Синьцзян – Жаңа жер (игерілген тың, яни, бізге түсінікті целинный край) сияқты атауды «ғылыми негізді термин» ретінде таңдап алыпты. Тәңір тауды бөктерлей орналасқан тұтас жұртқа қойылған, саясатқа еш қатысы жоқ – Шығыс Түркістан, Орталық Түркістан, Батыс Түркістан, Солтүстік Түркістан деген жағырафиялық атаулар кезінде мұқым түркі елінің атын тарихтан өшіру мақсатында «түрікшілдік» деген атты ойлап тапқан еуропашыл және ұлыимперияшыл ғалымдардың өктемдігінен туған атау болатын. 1919 және 1922 жылғы түркі халықтарының астыртын құрылтайында қазіргі Қазақстан мен Башқортстанды «Солтүстік Түркістан» деп ресми атап, картаға енгізіп, ортақ туды бекіткен болатын. Бүгінгі тәуелсіз мемлекет тұсында да біздің ғалымдарымыз өзінің пікірін Петербургтегі, Мәскеудегі, Қиыр шығыстағы, Күншығыстағы ұстаздары мен астарлы пікірлі саяси тұрғыдан тағаланған оқымысты-мыстардың сызып берген сызығынан шыға алмай отыр.

Тарихи тәуелсіз ойлау жүйесі қалыптаспаған тарихшылар тарихи шындықты қалпына келтіре алмаса, ұлттық мемлекеттің тарихы мен ұлттық мүддесі, танымы мен тағдыры толық тұжырымдалмайды.

Ал біртұтас алаш идеясын кие тұтатын қазақтар үшін:

Шығыс Түркістан дегеніміз – көне түркінің «мәңгілік ел» идеясының аясында өмір сүрген түркі дүниесінің ата мекені.

Шығыс Түркістан дегеніміз – бөлшекке түскен қазақ жері.

Шығыс Түркістан дегеніміз – бөлінге түскен қазақ елі.

Осындай өксікті өкініштің өті жарылып, уыты таралмас үшін А. Байтұрсынов, М.Дулатов, Р.Марсеков, Қанағат Сүлейменұлы бастап барып, 1918 жылы 24 көкек күні Шәуешек қаласында кіші құрылтай өткізген болатын. Ондағы басты мақсаты

1. 
   «Алашорда» үкіметінің Шығыстағы эмиграциялық бөлімін ашу;
   
2. 
   Босып барған ел мен жергілікті қазақтардың басын қосып, Алашорда мемлекетінің азаматтары ретінде қытай үкіметіне ресми тіркету.
   
3. 
   Оларды жерге қолтықтаса орналастырып, дербес автономиялық басқару жүйесін құру болатын.
   

Демек, біз оларды бүгін – «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің құрбандарын қалай қасиеттесек, оларды да солай құрмет тұтуымыз керек. Кеше, қызыл жауынгерлер мен қарт коммунистерді ардагер деп қалай әспеттесек, оларды да солай қадірлеу – парызымыз.

Егер де қазақты біртұтас ел деп танысақ, егерде Алаш идеясын біртұтас қазақ идеясы деп мойындасақ және сол мойындауымыз шын болса, онда әлемнің қай түкпірінде болмасын қазақ елінің азаттығы үшін күрескен әр жауынгерді, әрбір құрбанды – қазақтың біртұтас ұлт-азаттық күресінің ардагерлері деп тануымыз керек. Оларға көрсетілген құрмет – Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне көрсетілген құрмет пен жеңілдіктергетеңгерілуі тиіс. Әйтпесе, Мұстафа Шоқайдан бастап бүгінгі салтанаттың иесі болып отырған Қалибек хакімге деген мезіретіміз, Абайдың сөзімен айтқанда, «сарт мезірет» болып табылады.

Алаш идеясына деген адалдық пен сенім – бізден соны талап етеді.

Ал, қазақ үшін Алаш идеясынан, оның бес ұлы нысанынан артық мүдде болуы тиіс емес. Ол идея бүгін де өзінің мүдделі мақсатын жойған жоқ. Қайта тәуелсіздіктің тамыры тереңге кеткен сайын, алдымызға сұрақ болып шығып отыр. Ол идеялар мынылар:

Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке де, қоныстанушыларға да берілмейді».

Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Ә.Бөкейхановтың айтуынша: «Оның әр бір түйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалу керек» болатын.

Үшінші ұстаным: Ә.Бөкейхановтың жобасы бойынша, «Қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі» керек, яғни, толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді.

Төртінші нысана: қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болуы керек.

Бесінші, түпкі мақсат: ғылымға, ұлттық салт, дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру еді.

Бұл бес идея өзінің азаткерлік миссиясын әлі жойған жоқ. Жер үшін, жер мен аспан байлығы үшін, тәуелсіз экономика үшін, тіл мен діл үшін, дін үшін, қазақ ұлтының көзқарасы мен ар-ожданын қорғайтын, ұлтты сыйлауға мойынсындыратын тәуелсіз заң мен тәуелсіз ойлау жүйесін қалыптастыратын тәуелсіз ғылым үшін күрес жолы енді басталды. Демек, Алаш идеясы бүгін де, ертең де өзінің жалғасын табады. Ғаламдастыру дәуіріндегі рухани тәуелділіктен қорғайтын бірден-бір ұлттық бағдарлама, бюіздің пайымдауымызша, осы болып табылады.

Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық күресі де осы бес мақсатты жүзеге асыруға ұмтылған халықтық қозғалыс. Шығыс Түркістанның алты «Халық батыры» атағын алған – Оспан, Ғани, Акбар, Фатих, Дәлелхан, Қалибек батырлар да осы бес мақсат үшін күресті. «Етегімен су ішті, етігімен су кешті». Азаттық аңсаған көштің атойшысы болды. «Аланай асып арпалысты, Бұланай асып буырқанды». Алаш идеясын бойтұмар қып тағып, ар-иманымен қоса жүрегіне ұялатқан арыстармен бірге қазақ халқының бостандығының рухы болып Еуроазияны шарлап жүрді. Олардың бұл аңсары Дәлелхан Жаналтай, Халифа Алтай, Хасен Өралтай, Қамза Ұшар, Құсайын тәйжі сияқты қатарластары мен үрім-ұрпағы арқылы жалғасып, ауа толқындарымен туған еліне жетіп жатты. Солардың талып жеткен дауыстары біздің жүрегіміздегі алаш идеясының қоламтасын қоздатты. Үміт отын жақты. Бұл қолдауды, сіз бен біз сияқты жеклтоқсан оқиғасына дейін де, сол оқиға тұсында да, одан кейінгі кезеңде де жүргізген астыртын жұмыстарымыздың барысында сезініп отырдық.

Әрине, бұл өзегі басқа әңгіменің арқауы.

Өкінішке орай, (иә, тағы да таусылмайтын өкініштің бірі) Біртұтас алаш идеясы үшін күрескен, қазақ ұлтының біртұтас ұлт-азаттық қозғалысының бір бөлігі болып табылатын Шығыс Түркістандағы азаттық майданы туралы және оны «Алаш» партиясымен, «Алашорда» үкіметінің тағдырымен, жалпы қазақ күрескерлерінің тағдырымен байланыстыра зерттеген тұжырымды зерттеу жоқ. Ол туралы пікірлер де Қазақстаннан басқа әр мемлекеттің ұстанған саясатына байланысты қақпайланып жазылып келді. Тек Тұрсынхан Қайыркенұлының «Ұмытылған мемлекет» («Синьцзиян (Шығыс Түркістан) қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы. 1940–1949)» атты монографиясы бұл бағыттағы діттеген ділгір еңбек, осы тақырыптың алғашқы кіріспесі сияқты қанаттанды зерттеу болып табылады.

Шығыс Түркістанның күрделі тағдыры күні бүгінге дейін қаншама адамдарды әлі де ойландырумен келеді. Кездейсоқ тағдырға тап болған ұлт-азаттық күресі сыртқы ықпалды күштердің шешімімен тығырыққа тірелді. Шығыс Түркістан тарихы ежелден бері де осындай алмағайып, қарбаласты қарсаңмен тайталасып келді. Республика құлаған ең соңғы күнге дейін оның тұрғындары тәуелсіздіктен күдер үзген емес.

Тағдырдың жазуымен осы өлкеде ұйғыр, қазақ, монғол секілді түрлі ұлттардың өкілдері қатар өмір сүріп келді. Бұл бір есептен тағдырдың жазымышы да емес, тіпті сонау ертеден бар тарихи тамырластықтың нәтижесі еді. Шығыс Түркістан ежелден түркі халықтарының ортақ Отаны болды. Қытай мен Россияның Шәуешек пен Пекин келісімдерінің нәтижесінде Қытайдың құзырына мәңгі қарап қалды. Бұл Қазақ хандығының басынан бағы тайған тұс болатын. Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысы пайымдалған томдықтың бетін ашып отырған Т.Зәкенұлының „Ұмытылған мемлекет” атты монографиясы «ұмытылған мемлекет» туралы қазақ тарихнамасындағы алғашқы зерртеулердің бірі. Ғалым орыс, қытай, қазақ және ұйғыр тілдеріндегі деректер мен әдебиеттер арқылы сол кездің тарихи шындығы тәпсірленеді. Мұндағы көптеген деректер бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген. Олардың қатарында ұлт-азаттық қозғалысты өз бастарынан өткізген тарихи тұлғалардың мемуарлық, тарихи зерттеу сипаттағы еңбектері де бар. Сондықтан да „ұмытылған мемлекет” туралы бұл зерттеу бізе беймәлім Шығыс Түркістан мемлекеті жөніндегі тарихи танымға қатысты теориялық пайымдарды орнықтыруға негіз қалайды деп есептеймін.

Тарихи тақырыпты шығармашылығын арқау еткен, „Сергелдең” сияқты дилогиясында Оспан батырдың бейнесін сомдаған жазушы Жақсылық Сәмитұлының „Шығыс Түркістан республикасы” атты толғау-әфсанасы деректерге ой сала саралауымен, тосын тұжырымдарымен назар аударады. Мұнда қаламгер көркем ойды емес, тарихи көркем ойлау жүйесі мен ер кін пайымдауды желі етіп тартқан. Көтеріліс көсемдерінің арасындағы қарама-қайшылықтарды, тарихи оқиғаларды жеке өмірбаяндық деректерге негіздей отырып оларға бір жақты мінездеме беретін тұстары да бар. Оспан батырдың кейіннен Шығыс Түркістан республикасына қарсы күресуінің себебін бұл мемлекеттің кеңес одағына сүйенгендігінен іздейді. Онда, Оспан батырдың Монғолия арқылы тікелей Сталиннің нұсқауымен қару-жарақ, әскери күш алуын, кешегі дұшпаны гоминдаң үкіметімен одақтасуын қалай түсіндіруге болар еді? Бұл оқиға томдыққа кіргізіліп отырған баянөлгейлік көрнекті демократ қаламгер Сұраған Рахметұлының. «Шығыс Түркістан және Монғолиядағы ұлт-азаттық қозғалысы (Оспан батыр)» атты зерттеуінде тың деректермен баяндалады. Мұнда Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысының жалпықазақтық Біртұтас алаш идеясының аясында жүзеге асқаны дәлелденеді.

Осы орайда әр мемлекеттің ұстанған идеялогиясы мен саясатына бейімделген пікірлерді жинақтап, сол арқылы ой қорытуға, пікір түйіндеуге, деректерді нақты және байсалды түрде пайымдауға негіз қалайтын басылымдардың маңызы ерекше екенін атап өткім келеді. Әр мемлекет өз тарихын өзінің ұстанған ішкі-сыртқы саясаты тұрғысынан жүйелеуге, саралауға, тұжырым жасауға ерікті. Ал бұл тақырып Қытай Халық Республикасы ғалымдарының еңбектерінде барынша мол қамтылған. Ол зерттеулер: «Үш аймақ төңкерісі бүкіл Жұңго (орталық мемлекет – Т.Ж.) халқының демократиялық төңкерісі қозғалысының бір бөлегі»,– болып табылады деген Мао-цзе-дунның бағамдауы тұрғысынан пайымдалып жазылды. Сондықтан да бұл зерттеулердің қазақ руханиятының ту ұстар идеясы – алаш идеясымен ұштасып жатпауы әбден түсінікті.

Осы орайда Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысының тарихи шежіресі болып табылатын «Шыңжаңның үш аймақ төңкерісіндегі ірі істер (оқиғалар)» (Халық баспасы, Үрімжі, 1995), «Шыңжаңның үш аймақ төңкерісі тарихы» (Ұлттар баспасы, Бейжің, 2000) атты басылымдарды алдағы уақытта оқырмандар назарына ұсыну жоспарланып отыр. Бұл жинақтарда ұлт-азаттық қозғалысының әр күні шежіре ретінде хатталып, баға беріліп, жинақтала баяндалған. Сондықтан да олардың деректану тұрғысынан алғандағы маңызын ешкім де жоққа шығара алмаса керек. Ал ұлт-азаттық көтерілісінің бас қолбасшысының бірі Дәлелхан Сүгірбаевтің 1948 жылы «Ерікті Алтай» баспаханасында өзінің көзі тірісінде жарияланған «халық жиналысында сөйлеген баяндамасын», сондай-ақ Шығыс Түркістанда кезектесе құрылған, мақсат-мүдделері мүлдем қарама-қайшы үш мемлекеттің (Гоминдаңның, Шығыс Түркістанның, Қытай Халық Республикасының) үкімет басында болған күрделі тағдыр иесі, қоғам қайраткері Бұрхан Шаһидидің «Шыңжаңда өткен елу жыл» атты естелігінен үзінділерді, Ж.Бабалықұлы, Қ.Қанафин, Ғ.Нөкішұлы сияқты азаттық армиясының сардар жауынгерлерінің жазбаларын осы томға топтастырып берудегі мақсат – Шығыс Түркістанның тарихы туралы әр қырынан білдірілген пайымдаулардан мағлұмдар ету. Тарихи бір оқиғаның әр зерттеуде әр қалай тұжырымдалуының өзі Шығыс Түркістанның тарихына деген көзқарастың қалыптасуының күрделі екендігін танытады. Шындық – осы пайымдаулардың дүбарасында жатуы да мүмкін. Әрине, мұның ішінде Бұрхан Шаһиди марқұмның саясатқа ықтап:

«Уақыттық (уақытша –Т.Ж.) үкіметтің өзін «Шығыс Түркістан Халық Республикасы уақыттық үкіметі» деп атағаны адамды алаңдатады. «Шығыс Түркістан» деген ат ХІХ ғасырда дүниедегі белді елдердің Орта Азия аймағында отаршылдық, шапқыншылық әрекет жүргізуіне байланысты пайда болған болатын. Сол кезде батыстағы отаршылдар Орта Азияны және Шынжаң аймағын сыпыра «Түркістан» деп атады. Сондай-ақ Зарапшан өзенін шекара етіп, оның батысындағы аймақты – Батыс Түркістан, шығысындағы аймақтарды – Шығыс Түркістан деп атаған. Сөйтіп, бұл атауға тіл мен жағрапиялық тұтастық ұғымын берді. Кейін келе имперализм шапқыншылары мұнымен Қытайдың бірлігін бұзды. 1933 жылы оңтүстік Шыңжаңда бір мезет «Шығыс Түркістан Ислам Республикасының» жарыққа шығуы осының нақты мысалы бола алады. Енді, міне, Іле төңкерісшілері де «Шығыс Түркістан» деген желеуді көтеріп шығуы маған жағдай бәлкім күрделі болар дегенді аңғартты»,– деген пікірімен келісу қиын.

Өйткені жердің жаратылысына қарай қойылған – Таяу шығыс, Шығыс Еуропа, Батыс Еуропа, Орталық жазық деген жағырафиялық атаулар қандай қоғамдық құрылыста болсын өзінің атын өзгертпейтіні анық. Сол сияқты Шығыс Түркістан, Орта Түркістан, Батыс Түркістан, Солтүстік Түркістан деген атау да баршаға ортақ тарихи-жағырафиялық ұғым болып табылады. Бұдан саяси астар іздеу ойлы ғылымның өрісі емес. Өкініштісі, Түркістанға қаратылған мұндай өктем де астарлы көзқарас тарихи заңдылыққа айналып бара жатыр.

Егерде біз өзіміздің ұлттық тұтастығымызды дүние қауымдастығы алдында дәлелдеп, мойындатқымыз келсе, онда бұл мәселе ерекше назарға ілінуі тиіс. Бұл мәселеге тұсауы енді ғана кесілген талантты да батыл, көзқарақты тарихшы Бүркіт Аяған басқарған Президенттік Мемлекет тарихы институты ерекше ықылас қояды деп сенеміз.

Бұл ретте: Ғылым және Мәдениет министрліктері бас қоса отырып ауқымды Жоба жасаса – деген ұсыныс білдіреміз. Және бұл шара – мемлекеттігіміздің идеялогиялық саясатын тұтастандырып, іргесін бекіте түсуге негіз қалауға септігін тигізеді деп толық сеніммен айта аламыз. Осы орайда мынадай ұйымдастыру шаралары назарда ұсталғаны лазым сияқты:

Бірінші, «Біртұтас алаш идесы» деген терминді қалыптастырып, «Біртұтас ұлт-азаттық қозғалысы және Шығыс Түркістан» атты халықаралық ғылыми конференция ұйымдастырып, оған тек қана қазақ ғалымдарын ғана емес, осы тақырыпты қузаған қытайдың, орыстың, американың, немістің, түріктің, ағылшынның, француздың, монғолдың, тай-бэйдің ұлттық ғалымдары мен Шығыс Түркістанның тағдырын шешкен әскери-дипломатиялық келісімдерге қатысқан мекемелердің өкілдерін қатыстыра отырып келелі кеңес өткізіп, істің бағыт-бағдарын ашып алса, дұрыс болар еді.

Екінші, осынау тағдырлы ұлт-азаттық қозғалысы туралы шығарылған дастандардың, қоштасулар мен жоқтаулардың, аңсарлы хаттардың, күнделіктердің, жолжазбалардың, естеліктердің, зерттеулердің, деректі құжаттардың басын қосып, көп томдық етіп жарияласа, руханиятымызға қосылған үлкен үлес болар еді. Бұл біздің тәуелсіздігіміздің тарихи беттерін түгендейтін құнды да, тағдырлы басылымға айналары сөзсіз. Мұндай қолжазба мұралар мен мұрағаттық деректердің біразы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығындағы бар. Ал олардың ұзын санының өзі жүзден асып жығылады екен. Әлі қолға түспегені қаншама.

Үшінші, Шығыс Түркістандағы, Монғолиядағы ұлт-азаттық қозғалысының құрбандарына бұл елдерде ескерткіш қойылмайтыны анық. Сондықтан да осы азаткерлердің тағдырына тікелей қатысты және олардың алғашқы әскерлері жасақталған (бұл құпия емес) шекаралық аудандарға (Жаркентте, Достық та, Мақаншыда, Майқапшағайда) ескерткіш орнатса орынды болар еді. Соның ішінде, Алаш әскерінің ең соңғы шешуші шайқасы өткен, Отыншы Әлжанов сияқты ту ұстаушы азаматты тірідей өртеген Мақаншыдағы бұрынғы «қызыл партизан Мамонтов» атындағы саябақ өте қолайлы жер болар еді деп ойлаймын.

Бұл да біздің біртұтас Алаш идеясына, біртұтас ұлт-азаттық көтерілісінің құрбандарына, тәуесіздігіміздің тарихына деген ұлттық тағзым болары сөзсіз.

Құрастырылып отырғын бұл жинақ та соның бір орайы болмақ.

Тұрсын ЖҰРТБАЙ,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор.
6 қараша, 2008 жыл.
P.S.Оқырмандарға ескерте кететін бір жай – қытай иероглифінің орфографиялық хатталымы өте күрделі Кісі, жер аттары дыбысталуына және әр автордың өзінше қолданысына орай, мысалы, осы жинақтың өзінде Шығыс Түркістан аталымы – орыс тілінің бейіміне орай – Синьцзян, қытай тіліндегі дыбысталуына орай –Шинжияң, қазақ арасындағы қолданысқа сай – Шыңжаң болып әр қилы жазылады. Оларды бір ізге түсірудің қажеттілігін түсінсек те, қазақ басылымында ортақ орфографиялық үлгі қалыптанбағандықтан да, авторлық қолданыстағы нұсқалар сол күйінде қалдырылды.


*** *** ***

ЕЖЕЛДЕН АҢСАҒАН АЗАТТЫҚ
Азаттықта өмір сүргісі келмейтін халық жоқ. Азаттық қана халықтың тарихи-ырғақты дамуына мүмкіндік береді. Осынау екі құндылықтың арасындағы байланысты қапысыз ұққан халықтар жер бетінде аз емес. Солардың ішінде қазақтардың тағдыры мен тарихы тіптен ерекше.

Бодандықтың дәмін біздің халық алғаш ХVІ ғасырда татып алды. Бұл атаман Ермактің Сібір хандығын жаулауы еді. ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарынан барша қазақ жерінің отарлануы басталды.

Отарлық – зорлық-зомбылықтың бастау көзі. Ол жерден, мемлекеттіктен, тілден, діл мен діннен айру, бөтеннің айтқанына көніп, айдағанына жүру. Бірақ кезінде іргелі ел болған, азаттықтың тәтті дәмін ұмытпаған халық бұған көнгісі келмейді екен, көнбейді екен. 1917 жылғы қазан төңкерісне дейін қазақтар Ресей отаршылдығына қарысы үздіксіз күресумен болғаны осының бұлтартпас айғақ-дәлелі. Тағдырдың жазуымен Қытай билеушілерінің қол астында қалған қазақтар да азаттық үшін жанталаса күресумен болды.

Өкінішке орай, кеңестік әміршіл-әкімшіл жүйе шекараның арғы жағындағы қазақтардың тарихын барынша тұмшалап келді. Жазыла қалғанның өзінде шектеулер қойылды. Ұлттық тарихымыздың ақтаңдақтары енді ғана жазылуда. Ол да мемлекеттік тәуелсіздігіміздің арқасында мүмкін болып отыр.

Т.З.Қайыркеннің кітабын оқи отырып, ұлт-азаттық қозғалыстарға тән бірнеше мәнді белгілерді көргендей болдым. Олар, менің ойымша, С.Датұлы көтерілісінен А.Иманов көтерілісіне дейінгі барлық ұлт-азаттық қозғалыстарына тән.

Біріншіден, ұлт-азаттық қозғалысына күш беретін ұлы идея болуы керек екен. Оны бүгінде ұлттық идея деп жүрміз. Ұлт-азаттық қозғалысын өрге сүйрейтін идеяның басты көздегені, әрине, тәуелсіздікке қол жеткізу.

Екіншіден, ұлт-азаттық қозғалысының негізгі мәселесі ұлттық мемлекетті құруға келіп тіреледі. Қисапсыз құрбандыққа бару, отарлаушыларды қуып шығу немесе олармен мәмілеге келу бәрі ұлттық мемлекеті құрумен ғана өзін өзі ақтайды. Онсыз тарихи-ырғақты даму жолына түсу мүмкін емес.

Үшіншіден, ұлт-азаттық қозғалысының пәрменділігі, нәтижесі, ауқымы, басқа да оңтайлы ілгерілеуі оның басындағы тұлғалар қасиетімен айқындалады. Қозғалыс басшыларының кемелдігі, саяси, идеологиялық, әскери, дипломатиялық өрелерінің биік деңгейі соңына ерген халықтың күшін еселей түседі.

Т.З.Қайыркеннің монографиясында осынау үш мәнді белгінің болмыс-бітімін ашқан деректер, айғақтар, құжаттар, тағдырлар молынан жинақталған. Мұнда ұлт-азаттық қозғалысының ошақтары, бұрқ ете қалуы мен барысы, ерлік пен сатқындық, жеңістің салтанатты сәті мен жеңілістің кермек дәмі, жекелеген адамдардың басынан өткен қайғы мен қасіреті, Cиньцзяндағы 1940-1949 жылдардағы тағдыранықтағыш үрдістерге КСРО, АҚШ, Жапония, Монғолия тәрізді мемлекеттердің араласу себептері байыппен зерделенген.

Түйіп айтар болсақ, Т.З.Қайыркеннің зерттеуі отандық тарихнамаға қосылған лайықты үлес. Кітаптың студент жастарға, ұлт тарихының жанашырларына берері мол.

Л.Н.Гумилев атындағыЕуразия Ұлттық университетінің

профессоры, тарих ғылымдарының докторы
*** *** ***
ҰЛТ АЗАТТЫҒЫ – ҰЛЫ МҰРАТ
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері ұлтымыздың арғы-бергі тарихын зерттеп-зерделеуге көп көңіл бөлініп келеді. Әсіресе Президентіміздің 1998 жылды «Халықтар бірлігі мен тарихи зерде жылы» деп жариялауы халқымыздың неше ғасырлық өткен тарихына арнайы ден қойып, оның бүтін барысына жаңаша сараптама жасауға, барлық әділет пен ащы шындықты мүдірмей айтуға мол мүмкіндіктер берді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ халқының ХІХ ғасырдың кейінгі жартысы мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысына дейін бұрын-соңды болмаған алапат ауыр кезеңді басынан кешкені, соның нәтижесінде түрлі елдердің бодандық қамытын киіп, отарына айналғаны ең алдымен ұлт тарихының қасіретті беттері ретінде баса қарастырылуда. Мұның қатарында күні кешеге дейін толастамай келген ұлт-азаттық қозғалыстары тағы бар.

Ендеше, Синьцзян (Шығыс Түркістан) қазақтарының XX ғасырдың 40-шы жылдарындағы бостандық жолындағы түрлі көтерілістері де жалпы ұлтқа тән ұлт-азаттық қозғалыстың бір бөлігі болып табылады. XIX ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап Қытай қазақтары өздері қоныстанып отырған өріс-қоныстарымен қоса Цин билігіне қараса да, өздерін жалпы қазақ жұртының бір бөлігі ретінде сезініп келді. Бүған дейін олар Ресей мен Қытай арасында шекара бөлісі болғанынан да хабарсыз еді. Сөйтіп, отаршылдық, бодандық деген ұғымды біреу ерте, біреу кеш түсінді. Ата қоныс, ақ орда талауға түсіп, тағдыры екіұдай болған кезде барып ереуіл атқа ер салды. Соның бір мысалы ретінде Шығыс Түркістан қазақтарының XX ғасырдың 40-шы жылдарындағы ұлт-азаттық күресін айтуға болады. Бүл күрес күні кеше ғана аталмыш өлкеде коммунистік қызыл Қытай билігі орнағанға дейін жалғасты. Бірақ екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі халықаралық жағдайда болған түрлі өзгерістер бұл аймақтағы ұлт-азаттық қозғалыстың соңғы нәтижесіне де өз ықпалын тигізбей қоймады. Кеңес Одағы өзінің Қиыр Шығыстағы қауіпсіздігін негізге алып, Синьцзян мәселесінде Қытайға жол беруге мәжбүр болды. Сөйтіп Есімхан, Ырысхандар бастап, Әкбар, Сейіт, Қалибектер қостаған, Оспан батыр одан әрмен жалғастырған ұлт-азаттық күресі ақырында сәтсіз аяқталды. Айта кететін бір жәйіт – осынау ұлт-азаттық қозғалыстың бүтін барысында ұйғыр, қырғыз, өзбек, татар тектес өзге тұрғылықты халықтар да бірдей атсалысқан еді.

«Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы» деп аталатын аталмыш ғылыми еңбектің авторы Т.Зәкенұлы ең әуелі осы айтылған күрестерді жалпы қазақ халқының отаршылдыққа, бодандыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің бір бөлігі ретінде сипаттайды. Бұл – Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысын, әсіресе XX ғасырдың 40-шы жылдарындағы олардың саяси өміріндегі аумалы-төкпелі жағдайларды арнайы зерттеген ең алғашқы ғылыми еңбек. Онда Синьцзян (Шығыс Түркістан) қазақтарының 40-шы жылдарға дейінгі саяси, әлеуметтік және шаруашылық жағдайы, ұлт-азаттық қозғалысының басталу себептері, барысы және нәтижесі жан-жақтылы ашып көрсетіліп, көпшілік назарын олардың қазіргі хал-ахуалына, жалпы диаспора мәселесіне аударады. Бұл үшін автор көптеген дерек көздеріне жүгінген. Аталмыш еңбек тарих және шығыстану факультеттеріндегі студенттер үшін арнайы курс қызметін атқара алады. Бұрындары бізге көмескі болып келген осынау тарихи кезеңді ғана емес, осы кезге тән жалпы Синьцзян тарихын жан-жақтылы танып-білуге жол ашады, сондай-ақ қазақ историографиясының таным аймағы мен зерттеу бағытын кеңейтуге қызмет етеді.
Кеңес ҚОЖАХМЕТҰЛЫ,

Әл-фараби атындағы ҚазМҰУ - дің халықаралық

қатынастар кафедрасының меңгерушісі, тарих

ғылымдарының докторы, профессор.

БІРІНШІ БІЛІМ: ТАРИХИ ЗЕРТТЕУ

Тұрсынхан ЗАКЕНҰЛЫ,

ҰМЫТЫЛҒАН РЕСПУБЛИКА

(Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы.1940—1949)

ТОЛҒАУЫ ТОҚСАН ТАРИХ
Талапты туған ер жігіт,

Қаптаған жау болса да

Қарысы шауып өрлеген.

Елінің кегін бермеген.

Ақ сұңқардай түлеген,

Азуын тасқа білеген.

1940 жылы, Үрімжі түрмесі.

Уақыт тұрғысынан ұлт-азаттық қозғалыстың Ресей отаршылдығына байланысты XVIII ғасырдан бастау алатын бертінгі кезеңі тіпті де мол тарихи құндылыққа ие.

Мазмұн жағынан ол тек Ресей отаршылдығына қарсы күреспен шектелмейді. Өйткені қазақ халқы қазіргі ата қонысында (Қазақстанмен іргелес жатқан Қытай, Ресей, Өзбекстан шегіндегі қазақтар қоныстанған өңірлерді де қамтиды) өздігінен бөлшектенген халық емес, сондықтан ол қазақ халқының бөлшектену тарихы емес, отаршылдардың қазақ халқын және қазақ жерін бөлшектеу тарихы немесе бөлшектеу мен бөлшектеуге қарсы тарих болып табылады. Бұл процестің Қазақ хандығы жойылғаннан кейінгі кезде тіпті де қарқын алғаны белгілі.

Осылайша ұлттық ойлау тұрғысынан өздерін әлі де бір бүтін қазақ ретінде сезінетін, бірақ нақтап келгенде өз ата мекендерімен қоса өзге елдердің құзырында қалған қазақ жұрты ендігі жерде сырттан келген басқыншы күштерге қарсы үзбей күресуге мүдделі болатын. Бұл тұтас ұлтқа тән ұлт-азаттық қозғалысының геотарихи аумағын анықтайды.

Бірақ бұрынғы Ресей империясы мен Кеңес Одағына тәуелді болған ауқымды территориядағы қазақтардың отарлану мен отарлауға қарсы күресінің нысанасы, тәсілі ұқсас болғанымен, Синьцзяндағы жағдай одан сәл өзгеше еді. Бұған қытайлық ұлттық езгі мен отарлау саясаты өз әсерін тигізді. Атап айтқанда, қытайлардың қазақтар қоныстанған жерлерді басып алуы орыстардай көзге көрнеу әрі тегеурінді жүргізілген жоқ. Солай бола тұрса да, ең негізгі әскери-әкімшілік билікті өз қолдарына мықтап ұстаған олар қалаған кезде халықты өздері біліп жөнге салып отырды. Сөйтіп ұлттық үстемдіктің суық ызбары біліне бастаған кезден-ақ халық өздігінен ұлт-азаттық күрес жолына түсті. Ал қарайған халық «тәуелсіздік», «еркіндік», «ұлттық, мемлекеттік» деген ұғымдардан көрі, қарапайым ұлттық мүдделермен байланысып келетін өмір сүру шарттарын ғана талап еткенімен, түптеп келгенде, ол да әлгі айтқан қасиетті ұғымдар аясында ғана өз шешімін табатын еді. Осылайша қазақ халқы, мейлі қай елдің құзырында жүрмесін, өз азаттығын алғашқылардың бірі болып ойлаған халықтардың қатарынан табылды.

Бүгінде бізге ең қымбаты да халқымыздың тәуелсіздік жолындағы сол рухы, өр жігері. Біз оны болған жерінде қалдырып қоймай, келешек ұрпақтың ұлттық болмысы мен ар-намысын, отаншылдық рухын таза сақтау және одан әрі жетілдіру үшін жұмылдырғанымыз ләзім. Біздің Синьцзян қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысын зерттеудегі басты мақсатымыз да дүниежүзілік ауқымда жалпы ұлттық тарихымызды бір тұлғаландыру, ұлт-азаттық қозғалысының жалпы барысындағы елеулі оқиғалар мен тарихи тұлғаларды іріктеу, сондай-ақ бұрындары коммунистік идеологияның әсерінен қалыптасқан бір жақтылы, қате пікірлерді терістеп, тарихқа өз лайығында көзқарас қалыптастыру үшін болмақ. Бұл еңбек тұтас ұлт-азаттық қозғалыс тарихымыздың мазмұнын байытып, ұлттық санамыздың айшығын арттыруға қызмет етеді деп сенемін. Ендеше, оның көкейтестілігі мен мән-маңызы да осында деп ойлаймын.

Осыған орай, біз Қытай қазақтарының тарихи тағдырын, олардың өткен ғасырдың 50-ші жылдарына дейінгі саяси-әлеуметтік және экономикалық жағдайын, соңғы кездегі ұлт-азаттық күресінің басталу себептерін, барысын және нәтижесін жан-жақтылы пайымдай отырып, көпшілік назарын олардың қазіргі хал-ахуалына, жалпы диаспора мәселесіне аударуды жөн көрдік.

Ендеше, Синьцзян қазақтарының XX ғасырдың 40-жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыс тарихын зерттеуге кіріспес бұрын, аталмыш кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалысы төңірегіндегі бұрын-соңды зерттеу көздеріне және олардың игерілу жағдайына, еңбектің теориялық-методикалық негіздеріне, өзіндік жаңалығы мен оның кәдеге жарау мүмкіндігіне, ішкі құрылымына тоқтала кеткен жөн деп есептеймін.

Қытайда миллионнан астам қазақ жұртшылығының өмір сүріп отырғанына қарамастан, олардың бертінгі кездегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихы назардан тыс қалып келе жатқаны баршаға мәлім. Оған себеп, бірішіден, Қытайдың өз ішінде ұсақ ұлттар тарихына, әсіресе олардың жаңа заман тарихына қатысты зерттеу тақырыптарында елдегі ұлт саясатына байланысты сақтықпен қарайтын тұстардың барлығы болса, екіншіден бұл тақырыптардың бұрынғы Кеңес Одағының 30-40-шы жылдардағы сыртқы саясатының көмескі жақтарына да қатысты болуы. Дегенмен, соңғы жылдары Қытайда 30-40-шы жылдардағы Синьцзяндағы ұлт-азаттық қозғалысқа байланысты газет-журнал материалдары, ғылыми альманахтар, суреттегі альбомдар, жекелеген және көпшілік авторлардың естеліктері, жылнамалар, т.б. жарық көрді. Біз жұмыстың дерек көзі ретінде ең алдымен сол дүниелерге мол маңыз бердік.

«Синьцзян тарихы материалдары» (СТМ) 1980 жылдан бері қарай Қытай халық саяси-мәслихат кеңесі СУАР комитетінің тарихи материалдарды зерттеу комиссиясы тарапынан шығып келе жатқан мерзімді альманах. Онда негізінен ұлт-азаттық қозғалысты өз бастарынан өткізген немесе сол дәуірде маңызды әскери-әкімшілік жұмыстарды атқарған жекелеген адамдардың зерттеулері, тарихи естеліктері жарияланып келеді. Ол материалдардың құндылығы да мақала авторларының ұлт-азаттық күресінің ыстық-суығын тікелей өз бастарынан өткізгендігі. Зерттеу жұмысында «Синьцзян тарихы материалдары» бойынша пайдаланылған әдебиеттердің қатары едәуір. Атап айтқанда, олар аталмыш альманахтың № 13 санында жарияланған Қажы-нәби Уәлиевтің «Абақ керей халқының тарихи жағдайы», Ибраһим Муһитидің «Ағартушы мархум Мақсұт Муһитиді еске алу», Хеуір Төмірдің «Әр қайсы тарихи дәуірлердегі қиянатшылық және оның формалары», Иминов Илахунның «Иолвас (Жолбарыс) қандай адам?», Сопахун Суровтың «Құмыл шаруалар көтерілісі және Ма Чжунин жайлы білетіндерім»; № 18 санындағы Мұқаш Жәкеұлының «Шәріпхан Көгедаев туралы естелік», Газез Ақыттың «Көктоғай көтерілісінен есімде қалған кейбір уақиғалар», Құрбанәлі Оспановтың «Баркөл уақиғалары», Сағдолла Аралбайұлының «Синьцзян өлкелік Шонжы, Жемсары, Мори дербес атты әскер бейбітшілікті сақтау үлкен отрядының құрылуы және оның қимылы», Абдулкерім Маһмудовтың «Жеменей партизандарының құрылуы»; №25 санындағы Нүсіпжан Айсаның «Үш аймақ төңкерісінің бір бөлігі есептелетін Алтай төңкерісі туралы білетіндерім», Аблимит Һажиевтің «Тарбағатай аймағының халық шаруашылығының даму тарихы жөнінде», Юй Цзяньбанның «Пэн Дэхуай мен Чжан Чжичунның байланысы», Тэн Чжунның «Ерекше тапсырма»; № 26 санындағы Аблимит Һажиевтің «Үш аймақ төңкерісінің алды-артындағы Тарбағатай», Мұхаммет Құрбан Азизяридің «Жеменейде болған төңкерістік қимылдар жайында», Сәулеш Дәлелханқызының «Әкем Дәлелхан Сүгірбаев туралы естеліктер»; № 29 санындағы Патхан Сүгірбаевтың «Оспан зады қандай адам», Фань Цзусянның «Шэн Шицайдың қайын атасы Цю Цзунцзюнь және басқалардың өлтірілуі», Мансұр Ломиевтің «Үш аймақ төңкерісі және дүнген полкі (ұлттық армияның оныншы атты полкі)», Мұхаммет Һасеннің «Үш аймақ төңкерісі кезіндегі бажы-салық істері», Махмуджан Асымның «Бейбітшілік бітімінің өмірге келуі және оның бұзылуы», Молдахун Құрбанның «Көрген-білгендерім», Аблиз Мұхаммет Сайрамидің «Синьцзян халқының Жапон агрессорларына қарсы соғысқа қосқан қомақты үлестері»; № 33 санындағы Мұхаммет Исмаиловтың «1950 жылы наурыздан 1952 жылы наурызға дейін банды Оспан тобындағыларды талқылаудың жалпы жағдайы» тектес еңбектер. Бұлардың бәрі дерлік ұйғыр тілінде жарияланған.

Жоғарыдағылардан сырт аталмыш еңбектің материал қайнарын байытқан Қытай Халық Саяси мәслихат кеңесінің Іле қазақ автономиялы облыстық комитетінің тарихи материалдарды реттеу комиссиясы тарапынан шығарылатын мерзімді альманах «Іле тарихи материалдары» (ІТМ). Мұнда жарияланған еңбектер түгелдей қазақ тілінде болып, негізінен Синьцзян қазақтарының басынан өткен елеулі оқиғалар мен тарихи тұлғаларға көбірек тоқталған. Бұл деректердің қолда бары: № 3 сандағы Қиясбек Берікбайұлының «Ілені тарихта билегендер және олардың тарихи орны», Кәрім Акрамидің «Баркөл қазақтарының шығысқа аууы», «Тарбағатай партизаны», Ғазез Ақытұлының «Көктоғай қозғалысы туралы», Байжұма Берікболұлының «Манас көтерілісі», Болданың «Үш аймақ төңкерісінің Моңғол-Күреде дүмпуі», Қабимолла Мәнжібаевтің «Нұрпай Батыр»; № 4 сандағы Шәріп Құштардың «Синьцзянда бейбітшілікті және демократияны қорғау одағының ұйымдастырылуы жөнінде», Шамшырап Меделханұлы мен Дәулетбек Қаңбақовтың «Үш аймақ төңкерісінің Нылқыдан басталу барысы», Қапез Сүлейменовтың «Толы партизандары және Байкенже батыр», Қабимолла Мәнжібаевтің «Ардагер ағартушы Шәріпхан», Мәукен Дулатұлының «Зуқа Батыр»; №5 сандағы Қожай Доқасұлының «Үш аймақ төңкерісі қарулы күштерінің құрылысы жөнінде», Байжұма Берікболұлының «Патқолланың ерлік істері»; № 6 сандағы Шіңгіл аудандық саяси кеңес тарихи материалдарды әзірлеу кеңсесінің «Шіңгіл қазақтарының мекенінен бірнеше рет ауғандығы жөнінде», Гендин Сүкінің «Қобық партизандарының қарулы көтерілісі және Зұңғырып батыр», Абдуқасым Изатовтың «Күнес қазақтарының алғашқы отырықтануы мен мәдениетінің дамуы», Шамшырап Сіламжанов пен Алмас Әбілқайырұлының «Отаншыл демократ Әбілқайыр төре», Сыдық Иминнің «Чжан Пэйюаньның Іледегі қиғылығы және оның өзін-өзі өлтіруі» тектес мақалалар.

Бұл аталған еңбектердің көбі жекелеген авторлардың өз көздерімен көргендері, естіген-білгені негізінде жазылғандықтан, олардың артық-ауыс һәм жеткіліксіз жақтары жоқ деп айта алмаймыз. Оның үстіне бұл дүниелердің біразы стиль жағынан таза ғылыми еңбектен гөрі естелік немесе публицистикалық жанр түріне бейім. Солай бола тұрса да, оларда уақыт, орын, оқиға, адам – осы төрт түйін айқын көрініс тауып отырады.

Сондықтан осы аталған шығармалардағы саяси түс те тарихи оқиғалардың шын келбетін бүркемелеп қала алмайды. Әр автордың айтайын деген ойы, олар көрсеткен тарихи уақиғалардың ұзын ырғасы бірін-бірі толықтайды. Кейде тіпті бір-біріне қайшы пікірлер де туындайды. Мұның бәрі біздің ғылыми зердеміздің көкжиегін онан сайын кеңейте түседі. Бұл материалдардың құндылығы сонда, олар уақиға болған ортада, тарихи уақиғаларға нақтылы араласқан, оны өз бетімен зерттеп-зерделеген адамдардың санасында қалыптасып, қағаз бетіне түскен. Олар әлі күнге дейін екшеліп-реттелмеген, ғылыми айналымға түспеген «таза шикізат», бағалы байлық. Бір кезде Синьхуа кітап дүкендерінде аз тиражбен ашық сатылған бұл кітаптардан бүгінде бірде бірін табу қиын. Олар тек Синьцзянның жаңа заман тарихына зор маңыз беріп, оны тереңірек білгісі, зерттегісі келетін адамдардың қолында ғана сақталып қалды.

Синьцзян қазақтарының 40 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысын зерттеуде жоғарыда аталған «Синьцзяндағы Үш аймақ төңкерісі» атты суретті альбом мен «Синьцзянның Үш аймақ төңкерісіндегі ірі істері» делінетін жылнамалық шежіренің де көп көмегі тиді. Аталмыш альбомда Нылқы көтерілісі басталғаннан Синьцзян бейбіт жолмен азат болғанға дейінгі кезеңдегі Үш аймақ пен Синьцзян өлкелік үкіметтің өміріндегі елеулі оқиғаларға, тарихи тұлғаларға, әкімшілік, әскери, финанс, т.б. жақтарға қатысты фотосуреттер, түсіндірмелер берілген. Бар-жоғы екі мың данамен ғана жарық көрген 250-ден астам фотосуретті қамтыған бұл альбомның саяси және тарихи құндылығы өте жоғары. «Синьцзянның Үш аймақ төңкерісіндегі ірі істері» - 1944 жылы тамыздан 1949 жылы қазанға дейінгі ұлт-азаттық қозғалысындағы басты-басты тарихи оқиғалардың күнтізбелік ретін құрайды. Онда мүмкіндігінше әр күн сайынғы басты-басты оқиғаларды толығымен қамтып отырған. Аталмыш кітаптың бір ерекшелігі – онда уақыт, орын, оқиға, адам нақтылы қарастырылған. Сондай-ақ, сөз-сөйлемдерінің логикалығы, дәлдігі жағынан едәуір ғылыми деңгейде деуге болады. Кітаптың СУАР парткомы мен Үгіт-насихат бөлімі тарапынан 9 рет қайта-қайта редакциялаудан, өзгертуден өткеніне қарамастан, онда бізге керекті деректер молынан табылады.

Дейтұрғанмен ол деректерді әлі де саяси тұманнан айықтырып адал ақиқат пен ащы шындық аясынан бағамдауға тура келді. Кезінде Гоминьдан Орталық үкіметінің құрамында болып, Синьцзянның әскери-әкімшілік міндетін атқарған Чжан Чжичжун (1890-1969) мырзаның «Үрімжі келіссөзінен Синьцзян бейбіт жолмен азат болғанға дейін» атты мемуарында 1945 жылы қыркүйектен 1949 жылы қазанға дейінгі Гоминьдан Орталық үкіметі мен Синьцзяндағы ұлт-азаттық қозғалыс штабы өкілдері арасындағы 6-7 айға созылған ұзақ келіссөздер, ондағы негізгі таласты түйіндер, Гоминь үкіметінің Синьцзян мәселесін бір жайлы етудегі ұстанған бағыты мен позициясы, Шығыс Түркістан өкілдерінің талап-тілектері, сондай-ақ кейінгі «Он бір тармақты бітім» мен өлкедегі коалициялық үкіметтің жағдайы, Гоминь үкіметінің Синьцзян мәселесіндегі жіберген ағаттықтары, т.б. кеңінен сөз болады.

Ал өз кезінде Синьцзян өлкелік үкіметтің төрағалығы қызметін өтеген Бұрхан Шаһидидің (1891-1989) «Синьцзянда өткен 50 жыл» атты еңбегінде де 20-40-шы жылдардағы Синьцзян тарихына қатысты көптеген жағдайлардың беті ашылды. Әсіресе, оның 30 жылдардағы Кеңес Одағы мен Синьцзян арасындағы шаруашылық байланыстары төңірегіндегі тың деректері айрықша мән-маңызға ие.

Бұдан сырт 1949 жылы желтоқсаннан 1966 жылы қыркүйекке дейінгі әр түрлі кезеңдерде жеке-жеке Алтай аймақтық әкімшілік мекемесінің бастығы, Іле қазақ автономиялы облысының бастығы және Синьцзян ұйғыр автономиялы районы төрағасының орынбасары қызметтерін атқарған, әрі Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі генерал Дәлелхан Сүгірбаевтың інісі Патхан Сүгірбаевтың «Алтай арпалыстары» атты кітабы 1940-1949 жылдардағы Синьцзян қазақтарының Шэн Шицай мен Гоминьдан билеушілеріне қарсы ұлт-азаттық қозғалысының жалпы барысын жүйелі түрде ашып көрсетеді. Біз одан, әсіресе, Алтай төңкерісіне, Оспан Батырға, сондай-ақ бұрын аты беймәлім болып келген тарихи тұлғаларға қатысты мол деректер алдық. Аталмыш кітаптың құндылығы сол — онда автор барлық көрген-білген оқиғаларын өз лайығында, боямасыз жеткізе білген. Кітаптың соңын ала Оспан батырдың кейінгі іс-әрекеттері туралы асыра айтылған тарихи бұрмалаулар оның жалпы ғылыми құндылығына кінәрат келтіре алмайды.

Зерттеу жұмысын онан сайын тереңдетуге Қытайдағы қазақтанушы ғалым Су Бэйхай мырзаның «Қазақтың жалпы тарихы» (Kasake zu tong shi) деп аталатын кітабы да зор мүмкіндіктер берді. Әсіресе, ондағы сан-цифрлардың маңызы айрықша. Автор ұлт-азаттық қозғалысының бас-аяғын тұжырымдауға байланысты өзекті пікірлерде едәуір ілгері басқан. Мысалы, бұрындары кейбір жекелеген авторлар өз естеліктері мен мақалаларында ұлт-азаттық қозғалысының басталуын тек 1944 жылғы Нылқы көтерілісімен ғана байланыстырып келсе, Су Бэйхай мырзаның ой-түйіндері бізге бір табан жақындайды. Ол 40-шы жылдардағы Синьцзян қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысының бастамасы ретінде 1940 жылғы Өр Алтайдағы Есімхан, Ырысхан көтерілісіне маңыз береді. Бұл Синьцзяндағы қазақ ғалымы, тарихшы Нығмет Мыңжанидың пікірлерімен де сәйкес келеді.

Бұдан бұрын Синьцзян өлкелік халық үкіметінің төрағасы болған, бүгінде бүкіл қытайлық саяси-мәслихат кеңесі төрағасының орынбасары Сәйпидин Әзезидің (1915) «Өмірбаян кітабы» да 1944-1949 жылдардағы Синьцзяндағы аумалы-төкпелі жағдайларды бір қырынан баяндайды. Әсіресе, оның Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарының толықтай азат болуы, үш аймақшылардың Нанкин сапары, гоминьданшылдармен болған саяси күрестер, пантүркистердің әрекеті, Үш аймақ басшыларының әуе апатына ұшырауы, Пекиндегі Қытай халық саяси-мәслихат кеңесінің ашылуы, т.б. оқиғалар жөнінде берер мағлұматы мол. Бұдан сырт зерттеу жұмысында Х.Оралтай, Д. Жаналтай, Х.Алтай, Н.Молдажан, Ғ.Нөкіш, С. Заһир, Ш. Сыдық, Қ. Сиябаев, Қ. Доқастың, Тон Маның мемуарлары, қолжазба естеліктері пайдаланылды.

Жоғарыдағылардың бәрі соңғы жылдары Қытайда жарық көрген Синьцзяндағы “Үш аймақ төңкерісіне” (40-шы жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысқа) қатысты ұйғыр, қазақ және қытай тіліндегі сонғы деректер. Бұлар бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген дүниелер. Осы айтылғандарға қоса 1980 жылдардан бері Қытайдағы мерзімді ғылыми журналарда жарияланған кейбір мақалдарға да көңіл бөлінді.

Синьцзян Ұйғыр автономиялы районы бұрынғы Кеңес Одағына (немесе ТМД-ға) көрші орналасқандықтан, ондағы болып жатқан оқиғалар өз кезінде Кеңес үкіметі мен оның тарихшы, синолог ғалымдарын да бей-жай қалдырмаған.

1930-1949 жылдар аралығында Синьцзян мәселесі Кеңес Одағы мен Қытайдағы қарым-қатынас тархында өте маңызды түйінге айналған. Халықаралық жағдайдың құбылмалығы Синьцзян мәселесіне де өз ықпалын тигізіп отырған. Сондықтан Кеңес Одағында жарық көрген бірсыпыра кітаптар біздің Синьцзян тарихын, әсіресе, ондағы ұлт-азаттық тарихын кең масштабта зерттеп-зерделеуімізге септігін тигізеді. Бұл ретте 1940-1943 жылдары Синьцзянда болып қайтқан кеңестік дипломат В.И.Иваненконың естеліктерін, ғалымдар В.А.Богословский мен А.А.Москалевтің 1911-1949 жылдар аралығындағы Қытайдағы ұсақ ұлттар саясаты және олардың тарихы туралы зерттеулерін, тарихшы Р.А.Мировцкаяның 1920-1940 жылдардағы Кеңес Одағының гоминьданның стратегиялық саясатындағы алған орны туралы зерттеулерін (онда автор Синьцзянның 30-40 жылдардағы Кеңес-Қытай қарым-қатынасындағы орнына тоқталады), кезінде Шығыс Түркістан ұлттық армиясы бас қолбасшысының орынбасары, сондай-ақ Қытай халық азаттық армиясы Синьцзян әскери округінің орынбасар штаб бастығы қызметін өтеген, генерал-майор З.Тайповтың 1944-1949 жылдардағы Синьцзянды мекендеуші ұйғыр, қазақ, қырғыз тектес халықтардың ұлт-азаттық қозғалысы туралы жазған зерттеу еңбегін, зерттеуші-ғалым Н.Н.Мингуловтың аталған дәуірге арналған зерттеу материалын, А.М.Дубинскийдің 1937-1945 жылдардағы Кеңес Одағының АҚШ, Қытай және Монғол Халық Республикасымен болған дипломатиялық қарым-қатынасындағы Монғолия, Синьцзян және Манчжурияға байланысты саясаты, Синьцзянға жасаған түрлі әскери-экономикалық көмегі жөніндегі деректерін, М.И.Сладковский Кеңес Одағы, Қытай, АҚШ қарым-қатынастары, Ялта келіссөзі, Кеңес-Қытай Мәскеу келіссөзі, 1917-1974 жылдардағы Кеңес Одағы мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық байланыстар туралы зерттеулерін, Г.В.Астафьевтің 1945-1949 жылдар аралығындағы АҚШ-тың Гоминьдан үкіметіне берген әскери-экономикалық жәрдемі, коммунизмге қарсы үгіт-насихаты және әрқайсы жерлердегі әскери базасы, авиа-экспедициялық әрекеттері жөніндегі зерттеулері секілді толып жатқан әдебиеттерді айта кеткен жөн. Бұдан сырт М.С.Капицаның зерттеу еңбектері де бірталай соны деректер ұсынады. Зерттеуші Лұқпан Бадуамовтың аталмыш тақырыпқа жазған кандидаттық жұмысымен де танысып шықтым.

Зерттеу жұмысында «Проблемы Дальнего Востока» және «Новая и новейшая история» журналдарының жақынғы жылдардағы сандарында жарияланған мақалалар мен архивтік материалдар бұрын-соңды жаңа деректермен қамтамасыз етті. Біз оларды екшеп, сұрыптап, салыстыра келіп, тікелей және жанамалай түрде пайдаландық. Солай бола тұрса да, ол материалдардың зерттеушінің таным аймағын кеңейтуге оңды ықпал еткені шүбәсіз.

Бұл жұмыс Синьцзян қазақтарымен 1940-1950 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысын арнайы және жан-жақтылы зерттеген алғашқы көлемді зерттеу болып табылады. Бұдан бұрынғы авторлардың жекелеген зерттеу мақалалары мен монографиялық еңбектерінің бұл тақырыпқа қатысты тұстары болғанымен, олардың көбі белгілі бір орын және уақыттағы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларды немесе 30-40-шы жылдардағы жалпы Синьцзян тарихын зерттеуге арналған. Орыс ғалымдарының зерттеулері тек 40-шы жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысына әсер еткен сыртқы факторлар туралы, атап айтқанда, сол кездегі халықарлық жағдайдағы түрлі өзгерістердің ұлт-азаттық қозғалысының мақсат-мұраты мен күрес тәсілінде қандай өзгерістердің тууына итермелегендігі жөнінде мәліметтер берумен шектеледі.

Бұл ретте осы айтылған деректер мен әдебиеттердің барлығын молынан пайдалана отырып, Синьцзян қазақтарының ұлт-азаттық қозғаласының себеп-салдарына, барысына және оның соңғы шешіміне мүмкіндігінше дұрыс талдау жасап, оңды қорытынды шығаруға тырыстық. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Синьцзян жағдайының қат-қабат күрделілігін және тарихи оқиғалардың өте ауқымдылығын негізге алып, ұлт-азаттық қозғалысының тек ғана 1940-1950 жылдар аралығындағы 10 жылдық кезеңін арнайы зерттеуді негізгі нысана еттік. Өйткені аталған дәуір Синьцзян қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысындағы ең бір шешуші, қидаға толы кезең еді. Демек, бұл еңбектің жоғарыдағы зерттеулерден өзгешелігі де, ұсынар жаңалығы да осында деп ойлаймын.

Зерттеу ең алдымен таяу жылдардан бергі Қытайда, Ресейде және Қазақстанда жарық көрген тақырыпқа қатысты деректерге сай жүргізілді. Бұл ретте историография, архивтану және деректану ғылымдарының отандық жетістіктерімен қоса, орыс және қытай оқымыстыларының озық үлгілі зерттеулері басшылыққа алынды. Жұмыс салыстырмалы тарихи және жүйелі-структуралық әдістеме жолымен жазылды. Онда тағы да тарихи фотосуреттер, карталар және өз кезіндегі үгіт парақшалары пайдаланылды. Бұл барыста зерттеу көздері мен қосымша деректер мейілінше салмақтап-сараланды. Оларды талғамсыз, орынсыз пайдалануға немесе өзге авторлар еңбегінен үзіп-жұлып қолдануға жол берілмеді. Сол арқылы тарихи оқиғалардың шын келбетін мейлінше қаз-қалпында һәм бұрмалаусыз көрсетуге тырыстық. Мұның өзі жұмыстың ғылыми өресін, құндылығын онан сайын арттыра түседі деп сенеміз.

Қазақ халқының тұтас ұлт-азаттық қозғалысының бір бөлігі ретінде енді ғана қолға алынған бұл тақырып төңірегіндегі іргелі зерттеулер алда әлі де жалғаса бермек. Осы бағыттағы жұмыстар сайып келгенде жалпы жұрттың бұрындары қыр-сыры белгісіз болып келген Синьцзян қазақтарының ұлт-азаттық тарихын жаңадан танып-білуіне жол ашады; әрі өзге де ғылыми ізденістерге негіз болады. Синьцзян қазақтарының 40-шы жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысының себеп-салдарын, барысын, соңғы шешімін, сондай-ақ оның мән-маңызын арнайы сөз еткен аталмыш еңбек тарих және шығыстану факультеттеріндегі студенттер үшін арнайы курс қызметін атқара алады, көмескі болып келген осынау тарихи кезеңді ғана емес, Синьцзян қазақтарының, сондай-ақ тұтас Синьцзянның ХХ ғасырдағы тарихи жағдайын танып-білуге септігін тигізеді. Тұтастай алғанда осы тақырып аясында бұрын-соңды жарияланған мақалалар мен қолыңыздағы зерттеу жұмысы қазақ историографиясының таным аймағы мен зерттеу бағытын кеңейтуге қызмет етеді деп үміттенеміз.