БӨКЕЙ ОРДАСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАРЫ

XVIII ғасырдың соңында Кіші жүздегі саяси әлеуметтік және шаруашылық дағдарысы әбден күшейген кезде құрылған Бөкей Ордасы Жайықтың батысына өткен кезде, оған келушілер негізінен Байұлы рулары болғанын тарихи мәліметтер айғақтайды. Мұнда барлығы 22775 адам өткен. Бірақ осы жылғы Бөкей бастап өткен қазақтардың үй саны жөніндегі мәліметтер қайшылықты. А. Казанцев, А. Харузин бұл цифрды 3000-ға дейін азайтады /1/. Осындай мәліметтерден Бөкейге еріп, қолдап Еділ Жайық аралығына өткен шаңырақ саны туралы өте кереғар пікірлер туындайды. Бұл қайшылықтың басты себебі 1801 жылы Бөкейден бұрын да Нарын құмында қыстап шыққан шаңырақтар мен Бөкеймен келген шаңырақтарды бөлектеп көрсетілмегендігінде. А. Н. Харузиннің айтуынша XVIII ғ. аяғында адай руының 500 дей шаңырағы Бөкей Ордасына барып қоныстанғанға дейін олар үлкен патирархалды отбасылы болып, ал келгеннен кейін оның ыдырай бастағанын жазды /2/. Бұрыннан қалыптасқан отбасылық жүйедегі мұндай өзгеріс ең алдымен қоғамда болған әлеуметтік, экономикалық дамудың нәтижесінде ғана мүмкін болады. Яғни Бөкей Ордасында жеке меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр-сипатына өзгерістер еніп, орнына дара шағын отбасының шығуы ертеректеу басталды. Ал, Маңғыстауда отбасылық өзгерісі кейінірек болды. Бірақ бұдан патриархалды отбасы қалдықтары сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті деген ұғым тумауы керек. Оның қалдығы XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басына дейін бөлінбеген отбасы ретінде жетті /3/.

Бөкей Ордасындағы XIX ғ. дара отбасы үстемдігінде әкесінен бөлініп кетсе де әкенің және үлкен ағаның ықпалы жүрген. «Үлкен үй» немесе «қара шаңырақ» деп аталатын әкенің үйі қашанда ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті орда ретінде бүгінге дейін жетті. Қара шаңырақты қадірлеу ата-баба әруағын қадірлеумен байланысты нанымның бір түрі болуымен бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі шағын отбасылардың арасындағы қатынастардың сілемін сақтай түсу нышанын да аңғарамыз /4/. Ержетіп үйленген балаларды енші беріп шығарудың зор саяси-шаруашылық маңызы болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге себін тигізді. Еншісін алып бөлек шыққан отауға ағайын-туғандары шама-шарқынша үлес қосқан. Мұндай көмек түрлері «тамыздық», «үме», «немеурін» деп аталады. Сөйтіп Бөкей Ордасында үлкен патриархал отбасы ыдырап «қара шаңырақ» деп аталатын отбасылық туыстық топтар қалыптасты.

Қазақ арасындағы барлық дерлік туыстық және жақындық атаулардан Бөкей қазақтарының айтарлықтай ерекшелігі жоқ деуге болады. Л. Ф. Баллюзек «Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской Орде силу закона» атты еңбегінде Кіші жүз қазақтарындағы құда түсу дәстүрінің ерекшеліктеріне тоқталады /5/.

Ұзатылатын қыз жақын құрбыларын, жеңгелерін ертіп туысқандарын аралайды, ал олар қызға шама-шарқынша сыйлықтар (кілем, тон, шапан, ыдыс-аяқ т.б.) береді. Бұл сыйлықтарды анасы қыздың жасауына қосады. Қыз ұзату тойы тұрмысқа шығатын қыз әкесінің үйінде болатын той. Ұзату тойының басталуының тағы бір дәстүрі – қалыңдыққа арналып жасалатын баскиім- сәукеленің жасалып бітуі. Сәукеле өте сәнділігімен ерекшеленеді. Қыз ұзату тойының басталатын күнін белгілеу қыз әкесінің еркінде. Ол әдетте ауа – райының ашық болуын есептей келіп, бір сәтті күнді белгілейді. Арнайы шақырылған құдалар қалыңдық жағына қалыңмалын және басқа да сый-сияпаттар апарады. Құдаларға салтанат көрсетіліп басты жоралғысы құдаларға арнайы пісірілген құйрық-бауыр асатып жекжаттыққа жол ашылады. Той көркін кіргізуші ақын әнші жігіт «тойбастар» айтады. Той бастар, жар-жар, сыңсу, беташар мен той тарқардың да өзіне тән сазсыз орындалмайтыны белгілі.

Тойбастардың мазмұны мен көркемдік сипатында дәстүрлі қалыптасқан формуладан гөрі авторлық қолтаңбалар басымырақ. Өйткені, әркім оны өз қабілетінше жырлайды. Той жасаушы өз атақ-абыройын асыру үшін той бастарға әйгілі ақын-жырауларды шақырды. Ондай ақын-жыраулардың той бастарын ел озық үлгі санап ауыздан тастамай айтып жүретін болған. Мысалы, тойбастар жөнінде алғаш ғылыми пікір айтқан ғалым А. Байтұрсынов бөкейлік кете руынан шыққан Шернияз ақынның Баймағамбет сұлтанның қызы Ақыл Қаныкейдің тойын бастағанын мысалға келтіреді. Дәстүр бойынша жиын-тойда аста атқарылатын рәсімдік жоралғылардың бәрін әр жүздің ноқта ағасы саналатын рулардың белгілі адамдары бастайтын болған. Н. И. Гродековтың айтуынша Ұлы жүздің қыз ұзату келін түсіру тойларын міндетті түрде жалайыр руының ақын-жыршылары бастайтын болған /7/.

Тойбастардың барлық түрі жұртқа сәлемдесуден басталып, өзін таныстыра отырып той жасаушыны дәріптейді. Сонымен қатар тойдың сән-салтанаты мадақталып, өзін де көтермелей отырып той иесінен көрсетілетін сый-сияпаттың мырзалық белгісі екендігін ескерте кетеді. Қыз ұзату тойындағы той бастардың соңы тілек айтумен, ұзатылған қызға бата берумен аяқталады.

Ақсақалдар құда түсудің осындай ырымдарын жасағаннан кейін кезек жастарға беріледі. Онда айналасын думандатып жүретін өнерлі де тапқыр әйел тойды қыздыра түседі. Ол жаңа құдаларға қолайсыздау, алдын-ала әзірлеген әзіл-қалжың ойындармен жиылған жұртты күлкіге батырады. Оларға оғаш, тұрпайы киімдер кигізіп, бір тізерлетіп тұрғызып немесе өгізге теріс мінгізіп, ауылды аралатады. Көбіне құдалар кәдесін беріп құтылады. Мұнан соң той «ай қабақ ату», «ат бәйгісі» сияқты ұлттық ойындармен жалғасын табады. Бөкейлік қазақтарда бірнеше күнге созылатын қыз ұзату тойының аяғында қалыңдықтың туыстарының бірі қыздарымен қоштасу мақсатында ойын-сауық ұйымдастырады. Оны «болыс үй» деп атайды. «Болыс үй» рәсімінен соң қыз қайтып әкесінің табалдырығын аттамайды. Осы думан кезінде «тартыс» деген салттық ойын ойналады. Көпшілік екіге жарылып қыз үшін таласқа түседі. Ортада арқаннан ұстап қыз тұрады, арқанның екі шетінен ұстаған адамдар арқан тартысады. Яғни бірі болыс үйге қарай, екіншісі қызды жібергісі келмей өз үйіне тартады. Кейде әзіл-шыны аралас бұл ойын бірнеше сағатқа созылуы мүмкін. Күйші Дәулеткерей «Тартыс» атты күйінде қыздың қимастық сезімін тамаша бейнелейді. Мұнан соң ата-анасы қызы мен күйеу баласына ақ жол тілеп, құдаларды аттандырарда келіншектер күйеуден «күйеу аттандырар» атты кәде сұрайды. Үйінен аттанарда қыз елін, жерін, ата-анасын, туған туысқандарын қимай «сыңсу» айтады. Сыңсу да үйлену салты /8/.

Қыздың тума туыстары ата-анасы алдына мал айдатып, барлық жасауын түгелдеп аттандыруға тырысқан. Құдалардың әрқайсысына жөн-жоралғысымен тоғыз-тоғыздан ат, шапан таратады, яғни «киіт» кигізеді. Қалыңдықты қүйеу еліне ертіп бару үшін қыздың шешесі, аға не інісі, жеңгесі, екі-үш қосшы жігіт үлкен дайындықпен аттанады. Қазақ тәртібінде қызын ертіп баруға тек шешенің немесе шеше орнына жүретін жақын жеңгенің баруы – аналық дәуірмен байланысты деген болжамға әкеледі. Оларға да асыл ыдыстармен құйрық бауыр таратудан киіт кигізуге дейінгі сый құрмет жасалады. Бірақ қыз жақтан барған құдаларға дөрекі ойындар мен әжуа-мазаққа тиым салынады.

Күйеу аулына жеткенде «келін келді» деп күйеу жанына ерген серіктерінің бірі көштен озып суыт кетеді де күйеу әкесінен сүйінші сұрап, хабар жеткізеді. Күйеу шешесі ауыл әйелдерімен көш алдынан шығып, шашу шашып, қыз шешесінен жасауды күтіп алады /9/. Келін босағаны оң аяғымен аттап, отқа май тамызады. Сол күні келген құда құдағиға қонақасы беріліп келесі күні ұлы той үстінде «беташар» болады. Жаңа түскен келіннің мінезі жұмсақ, инабатты болсын деген ниетпен аяғының астына бөстек төсеген. Келіннің беті ашылған соң үлкендер бата беріпі ақ тілектерін айтады. Келін тізе бүгіп сәлем салады. Ұлт дәстүрі бойынша жаңа түскен келін атасының, қайны, қайынсіңлілерінің атын атамай өзіне лайықты ат қояды. Мысалы, «мырза», «биата», «шырақ» т.б. Осындай ат тергеу біздің халқымыздың адам сыйлау жөніндегі ізеттілік, көрегендік, кішіпейілділік қасиеттерінің биік көрінісі.

Өлікті жөнелтуге байланысты ғұрыптар. Қара жамылу, аза тұту, ас беруге байланысты әдет-ғұрыптар көбінесе ислам ғұрпын сақтаушы басқа да халықтар дәстүрлерімен ұқсас келеді. Бұл туралы белгілі зерттеуші Л. Я. Штенберг былай деп жазады; нәсілі, географиялық орналасуы және мәдени дәрежесі бір-бірінен алшақ жатқан этнографиялық жағынан әртүрлі халықтардағы қаралы күндерге байланысты ғұрыптардың түгелге жуығы бір-біріне ұқсас болып келетіндігі таң қалдырады /10/.

«Тумақ болған соң өлмек» парыз дей отырып, халқымыз өлімді шамасы келгенше туған-туыс, ел-жұрт болып аса құрметпен аттандыруға ат салысады. Жалпы қазақ қоғамында әрбір өлген адамды соңғы рет алыс сапарға аттандыру оның жасына, жынысына, тегіне, дәулетіне, қоғамдағы жеке басының беделіне байланысты. Марқұмның денесі арнайы тігілген киіз үйге шымылдыққа қойылады. Бөкей Ордасында адам өлісімен жанындағы ақсақалдар оған иман тілеп, бетін жауып үйдің оң жағына құрылған шымылдық ішіне орналастырып, басын солтүстікке құбылаға қаратып шалқасынан жатқызады да, үстіндегі киімдерін шешіп, үстін ақ шүберекпен жабады. Этнограф Ә.Т.Төлеубаев «Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов» атты еңбегінде жерлеу ғұрпының жоралғыларына кеңінен тоқталады. Мәйітті жуушылар саны тақ болуы керек. Ол негізінен марқұмның жақын туыстары және міндетті түрде шеше жағынан бір адамның қатысуымен атқарылады. Бұл істі атқарушылар «сауап» алып, құдайдың рахымына бөленеді. Мәйітті жерлегенше жеке қалдырмай, өлік «қонақ» етіліп, жақын туыстары немесе ауыл ақсақалдары кезектесіп күзетеді. Мәйітті оң жаққа қою оны қонақ ретінде сыйлау ұғымынан туса керек. Сондай-ақ оң жақта отырған қызды қонақ ретінде сыйлаған, яғни қонақ басқа отбасыға, басқа ортаға тиесілі дегеннен шықса керек /11/.

Азалау фольклорын ішкі жанрлық түрлерге арыздасу, естірту, көңіл айту, жоқтау деп жіктеуге болады. Бұл жанрлық түрлер бір-бірімен мазмұндық тақырыбымен, атқарылу ретімен ғана емес, орындалу мәнерімен, саз әуенімен, көркемдік сипатымен де бір-бірімен ажыратылады. Оған оларды жеке-жеке топтап өзіндік сипаттарына арнайы тоқтала отырып көз жеткізуге болады.

Арыздасу - адамның туған жерімен елімен, құрбы-құрдастарымен тіпті жан серігі болған атымен, сұңқарымен, өнерімен қоштасатын жыр түрі. Мұндай қоштасу ажал алдындағы адамның бала-шағасына, жора-жолдастарына азаматтарына арналып айтылады. Бөкейлік қазақтар арасында ол «бақұлдасу», «қоштасу мезгілі» деп аталып келген. Арыздасудың өлеңмен айтылуы шарт емес. Ол көбіне қара сөзбен айтылған.

Арыздасуды кең мағынасында қазақ фольклорындағы қоштасудың бір түрі ретінде қарастыруға болады. Өйткені ол дүниеден қайтқан адамның ғана аузынан шығатын ғұрыптық жыр емес. Оның негізгі мазмұны артында қалып бара жатқан ұрпағына өмірден көрген білгені мен көкірегіне тоқығандарын ойына түйгендерін сөз ету. Өзінен қалатын мұраны табыстау. Тіпті зиратын қай жерге тұрғызу керектігін, әлдекімдердің қарызы мен аманаттарын беруге дейін ет жақындарына тәптіштеп тапсырып кетеді. Мұндайда ертедегі әулетті кісілер алыстағы ағайындарын ат жіберіп алдырып араздасып жүргендер болса, бір-бірінен кешу сұрайтын болған. Мәселен әйгілі Қабанбай батыр жырында қалжыраған Қабанбай сын сағатта аталас батыр інісі Дәулетбайды іздетіп алдырып арыздасып жалған дүниедегі ренішке кешу сұрап аманаттарын айтып кетеді /7/.

Қоштасудың мұндай түрлерін Нұрым Шыршығұлұлы сияқты әйгілі ақын-жыраудың шығармаларынан да табамыз. Сондай-ақ Исатайдың Махамбетке айтқанына тоқталсақ:

Адыра қалған қу Нарын,

Қарағай қайың тал терек,

Қалың орман ну қалды ау

Соңымда қалған елдерге,

Арманымды айтып кетейін

Артымда тірі сен қалсаң

Найза ұстаған ерлерге

Қапыда өткен дүние ай

Талауға түсіп бүлініп,

Халқымның көрген зорлығы ай

Жасөспірім Наушаны,

Жолдасым саған тапсырдым /12/.

Мұнда Исатайдың іштегі нала мұңын, арман-аманатын көреміз. Демек арыздасудың мазмұндық өзегінде өмірден озып бара жатқан адамның отбасына ағайын туғанына, ел-жұртына қош-қош айтуы мен қалдыратын өсиетін аманат ету ғұрпы жатыр. Ол халық арасында өлеңмен де қара сөзбен де айтылады. Салт бойынша о дүниелік адамның аманаты, өсиеті бұлжытпай орындалуы тиіс. Ал оның өлеңмен айтылып көркем жырмен өрнектелуі негізінен ақын-жыраулардың еңбектері. Тіпті артына өсиет қалдыру адамның өлуінен көп бұрын орындалуы да мүмкін.

Бөкей қазақтары арасында қара сөз аралас көңіл айтулар таралған. Ол көп жағдайда шешендіктің тапқырлықтың үлгісі ретінде айтылады. Сондықтан айтушы оның алды артына өзінше қосымша қосып, баяндайды. Мысалы, Едіге бидің Жәңгірге көңіл айтуы. Жалғыз баласы қайтыс болып, соның қайғысынан тұралап төсек тартып жылап жатып алған хан Жәңгір сең жүріп, тасып жатқан өзеннің бір жағына енелерін, бір жағына төлдерін қалдырып; «мені шулатқан құдайдың малын мен де шулатайын», деп жатып алған екен. Көңіл айтуға келген Едіге биге хан «менің осы қайғым қалады ма?» депті, сонда Едіге

Ей, ханым сенің бұл қайғың,

келелі бидің кеңесінде қалады.

Өзенді судың көбесінде қалады,

биік таудың төбесінде қалады.

Қыран құстың қияғында қалады,

жүйрік аттың тұяғында қалады.

Ұлы тойдың ойынында қалады,

сұлу жардың қойыныда қалады.

Осы айтқанымды ісемесең,

Өле-өлгенше мойныңда қалады.,

-деп ханды тұрғызып сейіл құрғызып, құс салып ит жүгіртіп, сұлу қыз алып қайғысын бірте-бірте сергіткен екен.

Жоқтау. Жоқтаудың адам қайтқаннан бастап, бір жыл бойына айтылатыны белгілі. Қатардағы адам қайтыс болғанда жылаушылар аузына түсетін – ел аузында айтыла-айтыла қалыпқа түскен дәстүрлі жоқтаулар. Олар да әр жастағы қаза болған адамдарға лайықталған дайын тіркестер мен клишелер бар, мұндай өлеңдер әдетте жаттанды. Жыраулық поэзияның дәуірлеген кезінде жоқтау отбасы, ауыл-аймақ деңгейіндегі жылау-сықтаудан ел ерлерін жоқтайтын қоғамдық , әлеуметтік мәртебесі жоғары жанрлық түрге айналды. Олар мұндай жоқтауларды күнді түнге ұластыра жырлап, ел шерін шертетін өнер түріне көтерді. М. О. Әуезов айтқандай мұндай жоқтаулар ел қамын ойлайтын әйгілі ерлер жөніндегі тарихи шығармаларға арқау болды. Өлген адамды мадақтап оның әйелі, қыздары, қарындас келіндері шаштарын жайып бүйірлерін таянып, қара салып, жоқтау айтып, ылғи жылаумен болады. Күйеуі өліп қаралы болған әйел күйігінің күштілігін білдіру үшін бетін қан шығара тырнайтын. Мұны «бет жырту» дейді. Жоқтауды өлген азаматтың зайыбы, бойжеткен қыздары, келіндері әйелдер айтқан /6/. Бөкей Ордасы қазақтарына да тән жайт жоқтауды әйелдердің айтуы, өлген азаматтың әйелі ерекше үн салып, терең сезіммен айтқан.

Жоқтауларда дүниенің жалғандығы ажалдың аяусыздығы дүниеден өткен адамдардың жақсы қасиеттері сипатталып қана қоймайды, жоқтап отырған адамның ішкі жан дүниесі мұң-шері де баяндалады. Жоқтаулардың соңы өлген адамға о дүниеде жақсылық тілеумен өзіне өзі сабыр тілеумен түйінделеді.

Жоқтаудың әлеуметтік идеялық тұрғысынан қараған адамға қазақ қауымының ислам дінін місе тұтпай, толық мойындамай өткені бірден байқалады. Оның сыры мынада, көне заманда түркі кезеңінің өзінде V-VIII ғғ. түркі тайпалары өлген адамға қатты қайғырып, жақын тумалары шаштарын жұлып, бетін тырнап, құлағын кесіп өздерін қорлайтын әдет болған. Оның мәнісі «өлген жақсы адамның артында қалып өмір сүргеннің не мәні бар» деп қараған /14/. Ал XI ғасырдан кейінгі жерде жазылған барлық еңбектерде ислам дінінің ықпалы белең ала бастайды. Исламның талабы бойынша өлімге қатты дауыстап жылауға, денесіне зақым келтіруге тиым салады. Олай ету Алланың әміріне қарсы келу дейді.

Жылама деп айтады

Өсиеті ісләмнің дейді.

Дәстүрлі жоқтауларда алдымен құдайды ауызға алып барып дүниенің жалғандығы, пәнилігі сөз болады. Бұл пәниден пайғамбардан бастап қаншама сақабалардың, әулиелердің, хан, сұлтандар мен би - бағландардың, батырлар мен ғұламалардың өткендігін санамалап, тумақ бар жерде өлмектің де бар екендігін көлденең тартады. Одан әрі мәйіттің ата-тегі шежіресін таратып өз басына мадақ айтады.

Мұны Бөкей Ордасының хан сұлтандарына, батыр билеріне елді басқарған адамдарына арналған, әсіресе бізге жеткен жоқтаулардың арасында Байтоқ ақынның Жәңгірдің қайтыс болуына шығарған жоқтауы нақтылай түседі. Байтоқтың бұл жоқтауын 1898 жылы орыстың белгілі зерттеушісі А. Е. Алекторов орысшаға аударып Қазан университеті жанындағы археология, тарих, этнография қоғамының хабаршысына бастырған. 1910 жылы «Шайыр яки қазақ ақынының басты жырлары» деген Орынбордан шыққан кітапқа енді.

Алтынды сарай ақмешіт,

Әуелгі хандар салмаған.

Салмағанның белгісі,

Артында мұра қалмаған.

Атадан аса туған Жәңгір хан,

Екінші Ысмайылдан алғыр хан,

Арғы түбін болжаған.

Атаның алмаған қонысын алып,

Анда сарай салғызған.

Атадан аса туған Жәңгір хан,

Алпыс аршын бой тастап,

Таратқан ойшық басына,

Бір-бір күмбез қалатқан.

Жарлы мен байды тең көрген,

Жесір үшін жер бөлген.

Әулие ханнан айрылдық,

Астана жұртын меңгерген.

Сондай-ақ, Бөкей ордасын «күйдің меккесіне» айналдырған дүлділ өнер иелері өз қайғыларын саз аспаптарымен де білдіре білген. Қазақтың аспапты музыкасының шолпан жұлдызы, бөкейлік - Сейтек Оразалиев қуғын-сүргін көріп, елге оралғанда баласы Ғазиздің аттан құлап өлгенін естіп қатты қайғырып «Ғазиз» атты күй шығарады. Бөкей ордасындағы белгілі музыкалық дәстүрді қалыптастырушы Дәулеткерей Нарын топырағынан шыққан аса көрнекті ғалым М.С.Бабажановтың қазасына қатты қайғырып «Салық өлген» күйін арнады. Нұралы ханның немересі Күнтөренің келіні қайтыс болғанда «Зәуреш» атты әнді Мұхит оның өліміне жоқтау ретінде айтқан.

Жалпы бөкейлік тұрғындар қазақ халқының ғасырлар бойғы қалыптастырған тал бесіктен жер бесікке дейінгі ғұрыптық отбасылық дәстүрлерін жалғастыра отырып, батыс өркениеті мен мәдениетіне қол жеткізген бірден-бір ілгерішіл ұрпақ өсірді.

1. Харузин А. А. Киргизы Букеевской орды (Антрополого-этнологичесий очерк).

Вып. I. –М., 1889. –С. 116.

2. Бұл да сонда.

3. Қыдыралин Ү. Маңғыстау қазақтарының дәстүрлі мәдениеті мен әдет-ғұрыптары. -Атырау, 2002. -148б.

4. Ажигали С. Е. Архитектура кочевников-феномен истории культуры Евразии

(памятники Арало-Каспийского региона). –Алматы, 2002. –С. 168.

5. Баллюзек Л. Ф. Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской Орде силу закона //Күйеу келтір қыз ұзат. -Алматы,1992.–С.96.

6. Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. –Алматы, 2005. -216 б.

7. Матыжанов К.І. Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры. –Алматы, 2004. -197 б.

8. Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, истории и быта киргизов.

Вып. I. -Оренбург, 1892. –С. 154.

9. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья және неке (тарихи этнографиялық

шолу). –Алматы, 1973. -327 б.

10. Штенберг Л. Я. Первобытная религия в свете этнографии. –Л., 1936. –с. 163.

11. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности

казахов (XIX - начало XX в). –Алма-Ата, 1991. –С. 207.

12. Марданов Б. Бөкей Ордасы және Махамбет. –Алматы, 2003. -76 б.

13. История Букеевского ханства (1801-1852гг). -Алматы, 2002. –С. 972.

14. Сдыков М. Н. Формирование населения западного Казахстана в XVIII-XIX

веках. -Алматы, 1996. –С. 245.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются традиционные семейные обряды казахов Букеевской Орды. Показываются особенности изучения этих обрядов в исследуемом регионе, а также в сопредельных с ним территориях.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Бөкей Ордасы қазақтарының дәстүрлі жанұялық салттары қарастырылған.

Аталмыш ұлтаралық қатынастың жақсы болуына және дамуына біздің мемлекетімізде барлық қолдан келген жағдай жасалуда. Бұған сөзсіз шағын этностардың ұлттық-мәдени орталықтары мен Қазақстан халықтарының Ассамблеясының құрылуы және қызметі септігін тигізуде.

Кезінде ұлттық-мәдени орталықтардың ашылуына бұрынғы КСРО-дағы жаңа тұрғыдағы қоғамдық, саяси, идеологиялық, әлеуметтік-демографиялық өзгерістердің ықпалы болды. КПСС-тің «қайта құруды» жариялауы ұлттық-мәдени орталықтардың өмірге келуі мен нығаюына объективті мүмкіндік туғызды. КСРО-ның құлауы және көпұлтты Қазақстанның тәуелсіздік алып демократиялық құқықтық қоғам жолына түсуі, әр түрлі шағын этностардың ұлттық бірлестіктерінің іс-әрекетінің мүмкіншіліктерін, өзара іс-қимылдарын жоғары сатыда дамуына апарды.

XX ғасырдың 80 жылдарының аяғы мен 90 жылдардың басында республикада 34 ұлттық-мәдени орталықтар Қазақстан Республикасының қоғамдық және аймақтық бірлестіктер жөніндегі Конституциясы мен Заңдарына сәйкес өз қызметтерін жүргізді.

Қарастырылып отырған мәселеге сәйкес келесі төрт хронологиялық кезеңнің қалыптасуын айтқан жөн. Бірінші кезең: 1977-1989 жылдары. Осы уақытта ұлттық-мәдени орталықтардың дәрежесі, олардың міндеттері мен өкілеттілігі «кемелденген» социализмнің теориясы мен тәжірибесінің қатаң сәйкестігімен айқындалды. Екінші кезең: 1989-1991 жылдары. Ұлттық-мәдени орталықтарды реттеу үшін 1989 жылдың 14 сәуірінде Қазақ КСР Жоғары кеңесінің «Жеке қоғамдық бірлестіктердің құрылу тәртібі мен қызметі» туралы Жарлығының күшіне енуінен басталып, 1991жылдың 27 маусымында «Қазақ КСР-ғы қоғамдық бірлестіктер» Заңына дейін. Үшінші кезеңнің хронологиялық шеңберінің 1991жылдың 27 маусымнан басталып, «Қазақстан Республикасында қоғамдық бірлестіктер туралы» 1996 жылдың 30 мамырдағы жаңа заңды қабылдағанға дейінгі уақытты қамтыды /1/.

Қазіргі таңда ұлттық-мәдени орталықтардың одақтар мен ассоциацияларға бірігуіне «Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің территориялық мекемелерінің құқықтық тұлғаларды тіркеу тәртібі туралы» (1995ж.) ережесі және «Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер туралы» (1996 ж.) Заңы себеп болды /2/.

1995 жылдың 1 наурызында ұлттық-мәдени орталықтардың маңызды және мәнді сіңірген еңбектерін ескере отырып Қазақстан Республикасы Президентінің жанында Қазақстан халықтарының Ассамблеясы кеңесші-кеңестік орган ретінде құрылды.

Жалпы ұлттық-мәдени орталықтардың негізгі мақсаттары мен міндеттері – білім беру, тіл үйрену, мәдениеттің жаңғыруы, тарихи Отанымен байланысы, басқа көршілес этностардың мәдениеті мен тілін дамытуға көмектесу, республикамызда қолайлы ұлтаралық қарым-қатынастарды туғызу.

Білім беру жүйесіндегі саясат – бұрыннан қалыптасқан ұлттық мектептердің деңгейін көтеру, жаңадан арнайы топтары, сыныптары бар ұлттық мектептерді ашу. Мәдени орталықтардың ұйымдастыруымен жексенбілік мектептердің жұмыс істеп, онда үлкендер мен балалардың өз халқының тілі мен салт-дәстүрін үйренуге мүмкіншіліктері бар. Әдетте аталмыш мектептер сыныптардың бағдарламасын, оқулық кітаптарын т.б. толығымен өз тарихи отандарынан алып отыр. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» жарлығына сәйкес оны жүзеге асыру үшін жыл сайын мектептерде, арнайы және жоғарғы оқу орындарында, мекемелерде, ұйымдарда тілдер апталығы мен мерекелері өткізіліп отыр. Осы шараларды жүзеге асыруда ұлттық-мәдени орталықтардың үлесі ерекше.

Республикалық, аймақтық, жергілікті ұлттық-мәдени орталықтардың белсенді арақатынасы арқасында жоғары оқу орындарында тілші, филолог, лингвист мамандарды даярлайтын топтардың, бөлімдердің, факультеттердің саны өсуде.

Республикада жыл сайын шағын этностардың көркем өнерпаздар фестивальдарының, өлең жарыстарының, тарихи мейрам күндерінің, жазушылар шығармаларын, суретшілер көрмелерін және т.б. талқыға салу шаралары жүйелі түрде өткізілуде. Олар аудандық, қалалық, облыстық, республикалық және халықаралық байқауларға қатысып лауреат атанып отыр. Мәдени орталықтар өз қандастарының жағымды жақтарын, ұлттық ерекшеліктерін және өз халықтарының мәдениетін жан жақты айқындайды. Осы орталықтардың нәтижесінде танысу клубтарының, спорт әуескерлерінің, әр түрлі балалар студияларының және т.б. үйірмелердің ұйымдастырылуы анық байқалады. Халықтар достығы үйлерінде, ұлттық орталықтар мен мектептерде тек қана өздерінің ғана емес, сонымен қатар туыстас т.б. ұлттардың ана тілі, мәдениеті, салт-дәстүрі, өлең-жырларымен танысуы және білуі іске асырылады.

Ұлттық-мәдени орталықтарда жастар орталығының пайда болып, олардың қаланың жоғары оқу орындарымен тығыз қарым қатынаста болып, танымал тұлғалармен кездесулер мен кештер, ұлттық мейрамдар, түрлі жарыстарды ұйымдастырып өткізіледі. Сонымен қатар, орталықтар «Қазақстан 2030» даму стратегиясын, Елбасының жыл сайынғы қазақстандықтарға жолдауын жүзеге асыру барысында белсенділігін танытады. Көп ұлтты Қазақстанға мемлекеттік бірлік үшін, қазақстандық патриотизмді дамыту үшін жыл сайын «Достық апталығы», «Біз - қазақстандықпыз» атты шаралар ұйымдастырылып отырады.

Қазақстанда шағын этностардың ұлттық тілдерінде ақпараттық хабарлар (мерзімді басылымдар, радио және теледидар) өздерінің қызметін тұрақты түрде жүргізуде.

1992 жылы елімізідің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тәуелсіздігіміздің бір жылдығына арналған Қазақстан халықтарының бірінші форумында алға тартқан Қазақстан халықтарының Ассамблеясын құру туралы өзінің идеясын ашық айтты. Қазақстан халықтары Ассамблеясы Қазақстан Республикасының Президенті қарамағындағы консультативті-кеңестік ұйым ретінде құрылды. Ол 1995 жылдың 1 наурызында Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығымен бекітілді. Ассамблеяның бірінші сессиясы 1995 жылдың 24 наурызында Алматы қаласында болып өтті. Қазақстан халықтарының Ассамблеясы туралы 2002 жылғы ережеге байланысты ол Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы кеңесші органы болып табылады. Ассамблеяның шешімдері кепілдемелік сипатқа ие болып ұйымның басшысы ретінде Қазақстан Республикасының Президенті тағайындалды. Ассамблея мүшелерінің ұсынысымен, Республика Президенті бекіткен ұйымның төрағасының екі кеңесшісі де тағайындалды (3;4;5;6). Ассамблея ережесіне сәйкес оның құрамын Қазақстан Республикасының Президенті анықтайды, ал оған кандидаттар Астана және Алматы қалалары және облыстары құрамындағы Кіші халықтар ассамблеясының пропорциалды қағидалары негізінде ұсынылады.

Сонымен қатар Ассамблея мүшелігіне Қазақстанның Кіші халықтар ассамблеясының аймақтық пропорционалдық принциптері бойынша ұсынылды. Кіші халықтар ассамблеясы басты облыстық әкімшілік жанындағы кеңесші орган болып табылды. Олар әр облыстарда ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдіктерінен құралып, ал құрамы ардагерлер кеңесі, облыс әкімшілігі және маслихаттардың келісімімен жеке бекіте отырып басты облыс әкімшілігімен басқарылды.

Іс жүзінде Ассамблея Республика Президентінің жарлығымен немесе үш өкілінің өтініші бойынша шақырылады. Осы жұмысты жүргізу үшін мәжіліс аралығында Ассамблеяның ұлттық-мәдени орталығы, ардагерлер кеңесі, Кіші ассамблея басшылары және оның ішкі құрамдары шақырылады. Ассамблея кеңесі осы органның өкілділігінің орынбасары қызметін атқарады. Ассамблея қызметі республикалық бюджет және облыстық, сонымен қатар өз еркімен қолдау көрсететіндер есебімен қамтамасыз етіледі.

Ассамблеяның ұйымдастырылуы және қызметінің тоқтатылуы Республика Президентінің жарлығымен немесе Ассамблеяның үштен екі мүшелерінің ұсынысымен жүзеге асырылады. Аталмыш жылдары Ассамблеяның қызметі төмендегі шешімдер бойынша бағытталды:

• 
  ұлтаралық келісім және қоғамдағы тұрақтылықты сақтауға үлес қосу;
  
• 
  мемлекеттік саясатты жүргізу, ресми мемлекет қызметкерлерінің арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әр түрлі ұлт өкілдерінің достық қарым-қатынасын, олардың рухани мәдениетін көтеру, халықтарды теңдік қағидаларын сақтау негізінде дамыту;
  
• 
  өркениетті және демократиялық нормаларға сүйенген азаматтардың саяси мәдениетін қалыптастыру;
  
• 
  мемлекетте жүргізіліп отырған ұлттық саясатта әр түрлі ұлттардың мүдделерінің тіркеуін қамтамасыз ету;
  
• 
  қоғамда пайда болған әлеуметтік қарама-қайшылықты шешу жолдарын қарастыру /7; 8/.
  

Бүгінгі күнде Ассамблеяның құрамында 339 мүшесі бар, олар жалпы алғанда аймақтық және республикалық ұлттық-мәдени орталықтардың мүддесін қорғайды. Сонымен қатар Ассамблея қызмет еткен жылдарында Қазақстан қоғамының болашағымен байланысты экономикалық және саяси реформаларды, қоғамның әлеуметтік-саяси өміріндегі маңызды мәселелерді талқылайды.

Қазақстан халықтары Ассамблеясының 13 жылдық қызметінің негізгі нәтижелері мен табыстары:

1. 
   Жалпы республикалық референдумдарды өткізуге ықылас білдіруі.
   

• 
  елдегі саяси тұрақтылықты және ұлтаралық келісімді сақтауға көмек көрсету;
  
• 
  Қазақстан территориясында тұратын ұлт өкілдері арасындағы достық қарым-қатынасты дамыту, олардың рухани мәдени жаңаруына көмек көрсетуге, мемлекеттік саясатты жүргізуді қайта қарау ұсыныстарын жүргізу;
  
• 
  демократиялық және өркениеттік нормаларға сүйенетін саяси мәдениетті азаматтарды қалыптастыру;
  
• 
  Қазақстан халықтарының көптүрлі этникалық қызығушылықтарына баға беру.
  

4. Қазақстанның ұлтаралық қатынастарының мәселесін шешуге ізденісі жолында ТМД елдерінің ішінде біраз тәжірибе жинауы /9/.Республика Конститутциясына 2007 жылы енгізілген өзгерістерге бай-ланысты Қазақстанның сайланған жаңа мәжілісінен Ассамблея мүшелеріне 9 орын бөлінгенінің орны ерекше.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Тлепина Ш.В. Национально-культурные центры Республики Казахстан

(1985-1995гг.): Автореф. дис. канд. ист. наук.- Алматы, 1997.

2. Заславская М.Б. Политические партии и общественные объединения

Казахстана на современном этапе развития. – Алматы, 1996.

3. Об образовании Ассамблеи народов Казахстана: Указ Президента РК от 1

марта 1995 г. // Собрание актов Президента и Правительства РК. -1995. -

№ 8. – С.43.

4. Положение об Ассамблее народов Казахстана: Утвержден Указом

Президента РК от 1 марта 1995 г. // Собрание актов Президента и

Правительства РК. -1995. - № 8. – С.34-47.

5. Назарбаев Н.А. За мир и согласие в нашем общем доме (Доклад

Президента на I сессии Ассамблеи народов Казахстана, состоявшейся в

Алматы 24 марта 1995 года) // Казахстан – мировое сообщество. – 1995. -

№ 1. – С. 3-25.

6. О стратегии Ассамблеи народов Казахстана и положении об Ассамблее

народов Казахстана: Указ Президента РК от 26 апреля 2002 г. № 856 //

Собрание актов Президента и Правительства РК. -2002. -№ 11. – С.82.

7. Ассамблея народов Казахстана: С.м. / Сост.: О.Г.Дымов и др. – Алматы, 1997.

8. Народы Казахстана. Энциклопедический справочник. - Алматы, 2003.

9. Информационно-справочный бюллетень Ассамблеи народов Казахстана. –

Астана, 2002.