Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

1.Қарында бөлінетін фермент?

А.Пепсин, трипсин

В. Липаза

Д. Тромбоцит

С. Фермент

Е. Аталғаың бәрі

2. Бауырда бөлiнетiн фермент?

А. Липаза

В. Тамақ заттарының механикалык өзгерiсi өтедi

Д. Пепсин, трипсин

С. Липаза

Е. Тромбоцит

3. қоректi заттардың қанға сiнiрiлуi?

А. Ащы iшекте

В. Ток iшекте

Д. Тік ішекте

С. Соқыршекте

Е. Аталғанның бәрі

4. Реабсорбция процесi?

А. Ток iшекте+

. В. Ащы iшекте

Д. Ток iшекте

С. Соқыршекте

Е. Аталғанның бәрі

5.Журек неше куыстан турады.?

А. Төрт

В. бес

С. Жеті

А. 4

Д. 2

Негізгі:

1. 
   Х. Сәтпаева, Ж. Ніддібаева, Ә Өтепбергенов Адам физиологиясы. А. Білім 1995ж.
   
2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

1. Айналымдағы және қор қандарының көлемі.

17. 
    ҚСК мен ҚМК ерекшеліктері.
    

Сүтқоректілерде және құстарда қан жүретін жүйенің құрлысы адамдікіндей болады. Төменгі сатылы омыртқасыздардан қан және қан жүретін тамырлары жоқ. Қоршаған ортамен органдарды жасушының арасындағы зат алмасу оларда су өттегі және тамақ заттардың тікелей ұлпа сұйықтығына өту арқылы жүріп отырады. Буа заттар жасуша аралық жолдарда және жылжып жүреді.

Филогентикалық даму барысында ұлпа сұйықтығы жүретін жолдар біраз кейеді. Бірақ қан жүретін жүйе өзінің қабырғалары бар ерекше тамыр пайда болғанда ғана айтуға болады. Омыртқасыздарды мұндай тамыр жүйесі сұйық емес.

Буынтық құрттарда алғаш рет тұйыққа жүру пайда болған жүйесі. Бұл қан алып жүретін аппараттың эволюциясы дүние тамырының тұйық жүйесінің дамуындағы ерекше өзінің жиырлу арқылы тамырлардың толтырылып тұрған сұйықтардың қозғалуын тудыратын арнайы ретті органның прогративті жекеленіп күрделенуі. Құрттарда және ланцентивте жүрек. Оларда тек етті қабырғасы бар соғып тұратын арқа тамырлары ғана болады. Алғашқы кезде жүрек бөлінбеген 1 тұтас түрде болған. Одан соң балықтарда 2 камералы жүрек, қосмекенділерде 3 камералы жүрек 2 жүрекше және қарынша бауырмен жорғалаушыларды толық бөлінбеген 3 камералы жүрек. Яғни 2 жүрекше және толық бөлінбеген қарынша. Құстармен сүт қоректілер 4 камералы сүтқоректілер қатар тортары сатылы бауырымен жорғалаушыларда крокодилдер 4 камералы. Бірақ ол суық денені. Бұл негізінде беретін биоцинтездің процестерінде болатын болып келеді. Яғни сакраз плазмалық римикулумндағы оксин және миозин жүйкелерінің іс-әрекетіне байланысты.

Қан айналудың үлкен және кіші шеңберлерін құрайтын тамырларды олардың қабырғаларының морфологиялық ерекшеліктеріне қарай диаметріне және функцияларды рөліне байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.

6. 
   Қаңқаны және ірі артерияларды 7 ластикалық тани серпілімді және амортицацияланушы қан тамырлануға жатқызады. Оның қабырғалылардың ортаңғы қабатында эластикалық элементтер көп болады. Осылардың арасында қарыншалардың ырғақтығы систоларды кезінде созылған немесе кеңейген тамырлар чистоло кезеңінде серпіліп бұрынғы қалпына келе алады.
   
7. 
   Орташа және майда диаметірлі артериядағы етті тамырлар дағы.
   
8. 
   Диаметрі 15-70-ке дейін микро мм-дей болатын мета артиолдар Артерия веналық анастамоздар. Преканалярлық синтездер. Редистипті немесе педергілі тамырлар деп аталады.
   
9. 
   Капиляцияларды алмасу тамырларына жатқызады.
   
10. 
    Сиымдылық тамырлар. Бұған постикапилярлық венулалар, вендулалар, веналалар, және әрі венералар жатады. Құрлысының жағынан веналар артериясы ұқсас. Бірақ олардың қабырғасының ортаңғы қабаты жұқа болады. Оларға қанның кері ағуына мүмкіндік бермейтін клапондары болады.
    

Негізгі:

2.Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.

18. 
    Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
    
19. 
    В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
    
20. 
    А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
    
21. 
    С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
    
22. 
    З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
    
23. 
    С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
    
24. 
    М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
    

25. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
26. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
27. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
28. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
29. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
30. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    

1. Гемодинамиканың биофизмкалық негіздері.

2. Қан айналым жүйесінің жас ерекшеліктері.

3.Тыныс алу мүшелері

4.Қызметтерінің жас ерекшеліктері
ОБСӨЖ мақсаты: Гемодинамика заңдылықтарына олардың жолдарына. Тыныс алу м‰шелері жєне олардыњ ќызметініњ жас ерекшеліктеріне толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Өкпенің тыныстық беткейі дене қуысында орналасады да, ол кебірсуден сақталады. Өйткені газ алмасу процесі дүрыс жүру үшін ауаның дымқыл болуы қажет.

Өкпенің екі түрі болады - диффузиялық және желдетпелі. Оның алғашқы түрінде газ алмасу диффузия арқылы атқарылады. Мүндай өкпелер шағын жондіктерде (окпелі моллюскалар, шаяндар, ормекшілер) кездеседі. Желдетпелі өкпе қүрлықты мекендейтін омырт-қалыларда болады.

Сүт қоректі жануарлар өкпесі бронхы мен альвеола тарамдарынан түзілген паренхимадан және олардың арасыңдағы денекер үлпалы қүрылым — стромадан (тосеніштен) түрады. Строма арқылы окпе паренхимасына қан мен лимфа тамырлары жөне жүйке талшықтары өтеді. Бүл мүшеде ет талшықтары болмайды, сондықтан өкпе оз бетінше керіліп - сола алмайды. Осымен байланысты эволюциялық даму процесі барысыңда өкпенің ырықсыз желдетілу механизмі қалыптасқан.

Тыныс алу механизмі алма кезек ауысып отыратын дем алу және дем шыгару кезендерінен түрады. Тыныс алудың мүңдай түрі тыныс аппаратында жоғары ьглғалдьгқ сақтау мүқтаждығынан туған, себебі ауаның қүрғақтығы газ алмасу процесін шектейтін фактордың бірі. Осымен байланысты адам мен жоғары сатыдағы жануарларда газ ал-масу беткейі сыртқы ортамен жанаспай, дененің ішіңде орналасады.

Окпе альвеолары кокірек қуысы қимылдарының арқасында желдетіледі. Дем алу (инспирация) арнаулы тьшыс аддыратьш етгердің -инспираторлардьщ (кок ет, сыртқы қабырға аральгқ еттер, шеміршек аралық еттер, қабырға котергіш еттер, тос - бүғаналық еміздікше еттер т.б.) жиырылуының арқасында кокірек қуысының ені мен түрқының кеңеюінің әсерінен жүреді. Аталған еттердің жиырылуы-ның саддарынан қүрсақ ағзалары кейін (темен) ығысып, қабырғалар керіле көтеріледі. Кекірек қимылына сәйкес екпе де керіліп, оның ішіндегі ауа сиреп, қысым атмосфералық қысымнан сынап бағана-сымен 1—3 мм-ге темеңцейді де, сыртқы ортадан ауа екпеге сорыла-ды. Тыныс еттері босаңсыған кезде кокірек қуысы тарылып, екпедегі ауа сығьшады да, дем шығарылады. Дем шыққан соң аз уақытқа үзіліс (тыным) байқалады. Тыныс жиілеп, терендеген кезде дем шыгару (экспирация) арнаулы еттердің - экспираторлардьщжиырылуы арқасьш-да жүреді. Экспираторларга ішкі қабырға аралық еттер, сыртқы жене ортанғы сегізкоз еттері, қүрсақтың қиғаш және тік еттері т.б. жатады.

Тыныс алу процесін қамтамасыз ететін еттердің табиғатына байланысты тыныс үш түрге (типке) белінеді.

1-көкіректік (костальдық) тыныс, тыныс алу механизмінде кекірек қуысы еттерінің - қабырға аралық еттердің, басымырақ қатысуымен сипатталады.

2-қурсақтық (абдоминалдық) тыныс, тыныс алу механизмінде қүрсақ еттерінің - кек еттің, басымырақ қатысуымен сипатталады.

3-аралас (косто-абдоминалдық) тыныста, тыныс алу процесінде аталған еттердің екі тобы да қатысады.

Көкіректік тыныс әйеддерге, қүрсақтық тыныс - ер адамдарға, ал аралас тыныс - жас өспірімдер мен малға тән. Дегенмен, организмнің физиологиялық күйіне байланысты тыныс түрі өзгеруі мүмкін. Көкірек қуысы кеңейсе өкпе керіліп, оның көлемі үлкейеді, ал ол тарылса - өкпе сығылып, колемі кішірейеді. Демек, окпе кокірек қуысына ілесіп, өз көлемін оның қимылдарына байланысты озгертіп отырады. Өкпенің осылай кәкірек қуысы қимыдцарьш қайталап оты-руының екі түрлі себебі бар. Біріншіден, өкпе көкірек қабырғасымен тікелей жанаспайды, олардьщ арасьшда плевраньщ астарлық (париет-талдық) жөне беткейлік (висцеральдық) жапырақшаларымен көмкерілген плевра аралық қуыс болады. Бүл қуыс алғашқы дем алумен байланысты пайда болады. Қүрсақтық даму кезеңінде өкпе іске қосылмайды. Үрықтың (іштолдің) тьшыс алу процесі серік (пла-цента) арқьшы жүреді. Кекірек қуысын өкпе мен жүрек толтырып жатады. Қүрсақтық даму кезеңі аяқталып, нөресте (тол) туылғаннан соң алғашқы тыныс алынған кезде инспираторлардың жиырылуы-ның саддарынан қабырғалар кетеріліп, олардың басы омыртқалар-дағы арнаулы ойыстарға бекиді. Осы кезден бастап кокірек қабырға-сы мен көкірек қуысында орналасқан жүрек пен өкпе арасында аз ғана қуыс пайда болады. Осы қуыстағы қысым атмосфералық қысым-нан с.б. 6-15 мм-ге кем, демек, қуыста теріс қысым қалыптасады. Сол себепті атмосфералық ауа өкпеге тек ішкі - альвеола, - жағынан әсер етеді, сырт жағынан оған қарсы әсер болмайды да, өкпе кекірек қимылына ілесе керіледі. Егер плевра, аралық қуысқа инъекциялық ине қадаса, онда оған атмосфералық ауа сорылады да (пневмото-ракс), қуыстағы қысым атмосфералық қысымға теңесіп, окпе семіп қалады (ателектаз), өкпенің қызметі тоқтайды. Екіншіден, өкпедегі серпімді үлпа элеменгтері және өкпе көпіршіктерінің беттік тарты-лысы оралымды күш тудырып, керілген екпенің бастапқы қалпына оралуын қамтамасыз етеді.

Ауа қабылдап, керілген өкпе тартылып, солуға оңтайланып түра-ды. Оның себебі окпеде оралымдық элементгердің болуыңда. Окпенің оралымдық элементтері қалыптастыратын күшті өкпе үлпасының ора-лымдық күші деп атайды. Оны екі фактор қамтамасыз етеді. Ол альвеолалар қабырғасының оралымдық талшықтары және альвеола қабырғасының беткейлік керіліс күші. Окпе үлпасының оралымдық күшінің 2/3-ін альвеолаларың беткейлік керіліс күші қалыптастыра-ды. Әр түрлі альвеоларда беткейлік керіліс күші әр деңгейде болады, сондықтан дем шығарылған кезде кейбір альвеолалар керілген күйде қалады да, біраз альвеолалар сольш, қабысып қалу қаупі орын алады. Бірақ қалыпты жағдайда олай болмайды. Оның себебі альвеоланың ішкі беткейі суда ерімейтін сурфактант деген заттың мономолеку-лалық қабыршығымен (пленка) сыланған. Сурфактанттың беттік керілісі аз болады да, альвеоланың толық семуіне мүмкіндік бер-мейді, сондықтан альвеолалар қабыспайды. Табиғаты жағынан сур-фактант — альфа-лецитин, - ол альвеола эпителийі торшасының митохондриясында түзіледі.Өкпенің белгілі бір уақыт ішіңде ауа алмастыру қабілетін өкпенің желдетілуі деп атайды. Окпе желдетіліуін әлбетте 1 минут мерзімде өлшейді. Осыдан 1 минут ішінде екпеден еткен ауа мәлшерін әкпе желдетілуінің минуттық кәлемі дейді. Ең терең дем шығарғанның өзінде өкпе толық солмайды, ондағы барлық ауа сығьшып шық-пайды, өкпеде ауа қоры қалады. Қалыпты тыныс алу кезінде адам 500 мл (жылқы мен сиыр 5 л) ауа жүтады. Оның 30 пайызы тыныс жоддарында қалып, тек 70 пайызы, немесе 350 мл (жылқы мен сиырда 3,5 л) альвеолаға жетеді. Адам окпесінің альвеоласьшда қальшты ты-ныстау жағдайыңца 1 л қалдық ауа және 1,5 л қордағы ауа, барлығы 2,5 л ауа қалады (жылқы мен сиырда 20-22 л). Демек, әрбір дем алынғанда альвеола ауасының тек 1/7 бөлігі (2500:350 немесе 22:3,5) ғана алмасады - желдетіледі.

Өкпе желдетілуінің минуттық келемі әзгермелі шама. Ол тыныс жиілігі мен тереңдігіне, өкпенің сиымдылығьша, сыртқы орта темпе-ратурасына т.б. байланысты озгеріп отырады. Өкпе қуыс ағза. Ол белгілі молшерде ауа сиғыза алады. Мысалы, адам еркін дем алған кезде 500 мл ауа жүтып, дәл осы молшерде дем шығарады (жылқы - 5-6 л). Бүл тыныстық ауа.

Адам терең дем алса тыныс ауасына қосымша 1,5 л (жылқы 10-12 л) ауа жүта алады. Ауаның бүл мөлшерін қосымша (үстеме) ауа деп атайды. Қалыпты дем шығарған соң адам тағы да 1,5 л (жылқы 10-12 л) шамасыңда ауа боле алады. Бүл қордагы ауа. Осы аталған тыныстық, қосымша және қордағы ауаның қосыңдысын әкпенің тіршіліктік (әре-кет) сиымдылыгы - ОТС) деп атайды. Адамда ол 3,5-4 л, ал жылқыда 26-30 л шамасында. Ең терең дем шығарылғаннан кейін де өкпеде шамамен 1 л (жылқыда 10 л) ауа қалады. Ауаның бүл бөлімін қал-дық ауа дейді. Қордағы және қалдық ауа альвеолалық ауа түзеді. Өкпенің тіршіліктік сиымдьшығы мен қалдық ауа қосындысын өкпенің жалпы сиымдылыгы (ӨЖС) дейді. Демек, өкпе әрекеті тоқтағанының өзінде өкпеде қалдық ауа қалады, сондықтан бір рет тыныс алған өкпеде әр уақытта ауа болады. Қалдық ауа өкпені суға батыртпайды.

Тыныс алу процесі кезінде организм атмосфералық ауаны қабыл-дайды. Атмосфералық ауа әр түрлі газдардың қоспасы. Оның қүра-мында 20,82% оттегі, 0,03% көмір қышқыл газы, 79,03% азот, 0,15% су буы болады. Ал, деммен шыққан ауа қүрамында 16,3% оттегі, 4,4% көмір қышқыл газы, 79,7% азот кездеседі. Демек, организм тыныстық ауадан 5 пайызға жуық оттегі сіңіріп, 4,4% көмір қышқыл газын бөледі, азот газ алмасу процесіне қатыспайды.

Мүндай жағдай газ алмасу процесінің белгілі заңдылықпен жүретінінің дәлелі. Организмде газдар өздерінің үлес қысымына сәйкес алмасады. Үлес қысым деп ауадағы әрбір газдың өзі тудыратын қысым мөлшерін айтады. Мысалы, атмосфералық ауадағы оттегінің үлес қысымы с.б. 158,25 мм, көмір қышқыл газдың үлес қысымы - 0,3 мм, азот қысымы - 596,45 мм. Альвеола ауасында оттегі қысымы -101 мм, көмір кышқыл газ қысымы - 40 мм, азот қысымы - 573,8 мм. Ал, вена қанының қүрамында 12 көлем пайыз оттегі, 50-56 көлем пайыз көмір қышқыл газы және бір көлем

пайыз азот болады, осыдан ондағы оттегінің үлес қысымы 40 мм, көмір қышқыл газының қысы-мы - 46 мм, азоттың қысымы 573 мм шамасыңда сақталады. Артерия қаны, вена қаны, үлпалық сүйық және альвеола ауасындағы азоттың үлес қысымы өзгермейді, сондықтан азот газ алмасу процесіне қатыс-пайды. Ал, басқа газдар үлес қысымы жоғары жақтан үлес қысымы төмен жаққа өтеді. Сондықтан оттегі альвеоладан вена қанына, ал көмір қышқыл газы вена қанынан альвеола қуысына өтеді. Артерия қаны оттегімен қанығып, көмір қышқыл газынан тазарады, сондық-тан ондағы оттегінің үлес қысымы с.б. 95 мм, көмір қышқыл газ қысымы 40 мм деңгейінде сақталады. Үлпа сүйықтығында аталған газдардың бүл көрсеткіші тиісінше 20-40 жөне 60 мм, сондықтан отгегі қаннан үлпалық сүйыққа (95-20=+75), ал көмір қышқыл газы -үлпалық сүйықтан (60-40=+20) қанға өтеді. Сонымен, организмде газ алмасу процесі газдардьщ үлес қысымьшьщ градиентіне сәйкес жүреді: газ қысымы көп жақтан қысымы аз жаққа өпгеді. Газдьщ қан мен альвео-ладағы үлес қысымы теңескен кезде газ алмасу процесі тоқтайды. Сол себепті отгегі мен көмір қышқьгл газының концентрациясы артерия қаны мен дем ауасында бір деңгейде болады.

1.Тыныс ж‰йесініњ ќ±рылысы мен мањызы.

2.Баланыњ тыныс алу ж‰йесініњ ерекшеліктері.

3.¤кпеніњ тіршілік сиымдылыѓы.

4.¤кпедегі газдыњ алмасуыныњ негізі.

5.Тыныс алу м‰шелерініњ реттелу жолдары.

6.Зат алмасудыњ ќалдыќтарын денеден шыѓарудыњ ќажеттілігі мен мањызы
Қолданылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

1. Белсенді бұлшық еттердің қанмен қамтамасыз етілуін анықтайтын факторлар.

2. Бұлшық ет жұмысы кезіндегі қан ағымының қайта таралуы.

3.Тыныс алудың реттелуі.

4.Тыныс алу бөлімдерінің ерекшеліктері.
ОБСӨЖ мақсаты: Бұлшық ет жұмысы кезіндегі гемодинамикалық негізгі көрсеткіштердің түрлеріне. Тыныс алудың реттелуіне оның ерекшеліктеріне. Тыныс алу орталығы және оның бөлімдеріне толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Қанның газдық қүрамы күрделі. Артерия қанында 18-20 көлем пайыз оттегі (100 мл қанда 18-20 мл оттегі), 40 көлем пайыз көмір қышқыл газы және 1 көлем пайыз азот болады. Вена қанында 12 көлем пайыз оттегі, 50-56 көлем пайыз көмір қышқыл газы және артерия қанындағы мөлшерде азот болады. Қалыпты жағдайда қанда оттегінің 0,3 көлем пайызы, ал көмір қышқыл газдың 2,7 көлем пайызы ғана ерітінді күйінде тасымалдана алады. Бүл газдардың негізгі мөлшері химиялық қосылыстар түрінде тасымалданады деген сөз.

Оттегі қан арқылы гемоглобинмен қосьглыс түрінде (оксигемог-лобин - Нв0₂) тасымалданады. Қалыпты жағдайда 1 г гемоглобин 1,34 мл оттегіні қосып алады. Отгегімен қаныққан 100 мл қандағы оттегі мөлшері қанның оттектік сиымдылыгы деп аталады. Қанның оттегімен қанығу деңгейі тек гемоглобин мөлшеріне ғана емес, оттегінің үлес қысымының деңгейіне байланысты да өзгереді. Оттегінің үлес қысымы төмен болса, оксигемоглобин баяу өрі аз мөлшерде түзеледі. Қысым с.б. 10 мм-ге жеткенде гемоглобиннің 55 пайызы, 62 мм-ге кеткенде - 90 пайызы, ал 100- мм-ге жеткенде - 96 пайызы оксигемоглобинге айналады. Қалыпты жағдайда артерия қанындағы оттегінің үлес қысымы с.б. 95-110 мм тең, демек қан-дағы барлық гемоглобин оксигемоглобин түрінде болады. Жоғары-да келтірілген деректер оттегінің меншікті қысымының 60-100 мм аралығында ауытқуы түзілген оксигемоглобин мөлшерін онша көп өзгерте қоймайтынын байқатады. Осының нөтижесінде атмосфе-рада оттегінің мөлшері 10 пайызға төмендегеннің өзінде тыныс айтарлықтай бүзылмайды.

Тыныс алу процесіне қатысатын екінші газ - көмір қышқыл га-зының тек қана 2,7 көлем пайызы еріген күйде, 4-5 көлем пайызы гемоглобинмен қосылыс түрінде (НвС0₂) тасымадданады да, негізгі бөлігі бикарбонаттарға айналады. Қанда еріген көмір қышқыл газы тыныс алу жөне қан айналым процестерін реттеуде, капиллярлардағы зат алмасу процестерінде зор рөл атқарады.

Үлпаларда түзілген көмір қышқыл газы үлпалық сүйық арқылы қан плазмасына өтіп, одан кейін эритроциттердің ішіне енеді де, карбогидраза ферментінің ықпалымен суға қосылып көмір қышқы-лы (Н₂С0₃) түзіледі. Бүл қышқыл қышқылдық қасиеттері жағынан қалыпты гемоглобиннен (отгегінен ажыраған гемоглобиннен) басым. Бүл процесті төмеңдегшіе бейнелеуге болады.

Сонымен, көмір қышқыл газын эритроциттер калий бикарбонаты түріңде тасымаддайды. Эритроцит мембранасы көмір қышқыл газын жақсы өткізетін болғаңдықтан оның ішіңде көмір қьппқыльшьщ кон-центрациясы өсе түседі. Бүл қышқыл Н⁺ жөне НС0₃" иондарына ажырайды да, НС0₃" иоңдарының артық мөлшері плазмаға шығады, олардьщ орнына плазмадан эритроциттерге С1" ионы енеді. Осының нәтижесінде плазмада №⁺ иондары босап, олар НС0₃" иондарымен қосылады да, натрий бикарбонаты түзіледі. Демек, плазма арқылы көмір қышқыл газы натрий бикарбонаты түрінде тасымалданады.

Нв₄О₂ + О₂ = Нв₄ (О₂)₂

Нв₄ (О₂)₂ + О₂ = Нв₄ (О₂)₃

Нв₄ (О₂)₃ + О₂ = Нв₄ (О₂)₄

Жоғары сатыда дамыған организмдердің тамаша ерекшеліктерінің бірі - олардың өз денесінде қажетті заттардың қорын жинау қабілеті. Осымен байланысты организмде белоктардың, көмірсулардың, май-лардың, минералды заттардың т.б. қорлары болады. Организм тіршілігін сақтау үшін оттегі де өте қажет, соңдықтан тыныс тоқтаса санаулы минутта тіршілік тоқтайды, организм өледі. Организм үшін ауа қүрамында оттегінің болуы ғана шарт емес, ауадағы оттегінің физикалық күйі маңызды. Себебі организмдегі тотығу процесі оттегінің табиғи молекуласының қатысуымен емес, оның теріс зарядталған иондарының қатысуымен жүреді. Ал мүңдай иондар тыныс жол-дарында онда бөлінетін шырыштың өсерімен пайда болады. Өкінішке орай оттегі иондары көп сақталмайды, олар бар болға-ны 10 минут ішінде бүзылады. Осымен байланысты организмде оттегі қоры жиналмайды.Көп жағдайда заттардың оттегімен қосылуын тотьпу деп санайды. Электрондық теорияға сәйкес тотығу - атомның, молекуланың не ионның электроңды беруі. Тотығу нөтижесінде әдетге энергия бөлінеді. Ал гемоглобин қүрамында темір молекуласы болуымен байланысты ол оттегімен түрақсыз, қайтарымды қосылыс - оксигемоглобин түзеді. Гем қүрамындағы темірдің әрбір атомы оттегінің бір молекуласы-мен байланысады, басқаша айтқанда гемоглобиннің бір молекуласы оттегінің төрт молекуласын қосып алады. Бүл қүбылысты мына реакция түріңде бейнелеуге болады:

Бүл реакциялардағы оттегінің гемоглобинмен қосылуы тотығу процесіне жатпайды, себебі реакция кезінде темір атомы электрон жо-ғалшайдьі, темір екі валентті күйінде қалады. Сол себепті бүл процесс тотығу (оксидация) емес, оттегімен қанығу (оксигенация) деп аталады.