ТУРИСТІК - ӨЛКЕТАНУ ЭКСПЕДИЦИЯСЫ – ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕСІНІҢ БІР ТҮРІ

Невзоров Г.Г., Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің спорт және туризм кафедрасының аға оқытушысы

Жастарға экологиялық тәрбие берудің мәселелері, әсіресе қоғамның жаңа даму сатысында, экономиканың жандану, эпидемиялық аурулармен күрес, ғылыми-техникалық жетістіктердің ерекшеліктерінің өсу динамикасы қатарына кіреді. Бұл мәселелерді шешетін жаңа мыңжылдыққа қадам басқан, өмір табалдырығын жаңа аттаған бүгінгі мектеп оқушылары. Қазіргі мектептерге табиғатты қорғауды жоғары экологиялық ахуалды қамтамасыз етіп, оны жан-жақты қорғайтын, қоғамымызды алға жетелейтін жаңа білімдік-тәрбиелік құрылым қажет. Мектеп оқушыларының экологиялық бағыттарын қалыптастыру, туристік-өлкетану қызметіне белсенді түрде тарту экология орталықтарына, натуралистерге, саяхат және өлкетанушыларға, балалар мен жасөспірімдердің орталықтарын көптеп құруға және осы бағыттағы педагогикалық қызметке байланысты. Соңғы жылдардағы зерттеулер, туристік-өлкетану қызметінің әсіресе өсіп келе жатқан өскелең ұрпақтар және жоғарғы сынып оқушыларының дамуына ықпал ететін тиімді құрал екендігін көрсетті. Бұл қызмет оқушыларға табиғатпен қоян-қолтық араласуға, олардың бойында құнды жеке сапалар; көпшілдікке, қарым-қатынасқа, беріктілікке, шешімділікке және табиғатқа көмекке келу мүмкіндіктерін қалыптастырады.

Туризм оқушыларды жағымсыз қылықтарға қарсы тұруға (темекі тарту, арақ ішу т.б.) мықты денсаулық негізін қалыптастыруға, пайдалы және қызық істерге, салауатты өмір салтына тәрбиелейді. “Оқушыларды өз еркімен экологияға бағыттау табиғат және қоғамда жүзеге асырылатын практикалық істер және нәтижелі экологиялық оңды істердің есебін жүргізу” мәселесі туристік-өлкетану қызметі үрдісінің нәтижесінде қалыптасып отыр. Кезінде ғалым Ян Амос Каменский табиғатты қорғау қажеттілігіне тәрбиелеудің біртұтас жиынтығын құрайтындығын дәлелдеген болатын. Педагогика теориясындағы бұл тұжырымдама күні бүгінге дейін қолданылып келеді. Ж.Ж. Руссо табиғаттың даму жолдарын, адамзат болашағының қарышты дамуын алғашқы түсінушілердің бірі болды, адамзаттың даму жолдарын көрсетіп берді.

К.Д. Ушинский балаларды табиғат жиынтығына тәрбиелеуге үлкен маңыз берді. Ол бұл принципті бірнеше бағытта дамытты, оқушылардың табиғатты қорғау, табиғатпен жақындастыру арқылы оқыту, тәрбиелеу мазмұнын ашып берді.

Соңғы жылдардағы зерттеулер экологиялық тәрбиенің оқушылардың жан-жақты жеке дамуымен байланысты екендігін көрсетті, ал экологиялық көзқарас адам бойында органикалық бөлім құрып, педагогикалық әсерлердің жан-жақты дамуының қорытындысын қалыптастырды.

Оқушы жастарды туған табиғатпен жақындастыру, өз Отанының тарихы мен мәдениеті туралы түсініктерін қалыптастырудың негізгі бірден-бір құралы болып табылатын бұл – туристік-өлкетану қызметі. Өлкетану туристік жорықтарымен тығыз бірлікте әртүрлі бағыттағы білім беретін экскурсиялар, оқушылардың шығармашылық зерттеулері, ізденіс жұмыстары оқушылардың барлық жастағы топтарына қажет. Бұл жағдай оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлшегі.

Экологияның орасан қиындықтарын түсіну жолында В.И. Вернадскийдің үлкен еңбегі бар. Экология мәселелерін Э.В. Гирусов, Ю.М. Лотман, А.Д. Урсул, Н.Ф. Рейсмерс т.б. да қарастырды.

Соңғы кездерде табиғатты қорғау мәселелерін экологиялық білім және оқушыларға тәрбие беруді Д.И. Водзинский, А.Н. Захлебный, И.Д. Зверев, П.В. Иванов, Б.Г. Иоганзен, А.П. Сидельковский, А.Д. Солдатенков, И.Т. Суравегина, И.Ф. Харламов, С.П. Фокиндер өз зерттеулерінде қарастырған. А.А. Остапец-Свешников, И.Т. Суравегин, Т.И. Сущенко, И.П. Пилат, М.Н. Ямницкий, И.Л. Беккер және т.б. табиғатты қорғау қызметін ұйымдастыру әдістемелерін, экологиялық білім мен тәрбие, өлкетану қызметін (СӨҚ) жетілдіру бағытында оқушыларды тәрбиелеу жұмыстарын жүргізді.

Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, А.А. Бодолев, В.М. Коротов, Б.Т. Лихачев, В.С. Мухина, Д.Б. Элькониндер психологиялық-педагогикалық идеялардың бірлігін қалыптастыруды, тәрбие жұмысында және жеке адамды қалыптастыру сияқты мәселелерді шешті.

Ірі халықаралық конгрестерде (Мехико, Белград) қоршаған ортаны қорғау (ОООС), экологиялық тәрбие, оның ішінде ең тиімді құралы жазғы демалыс лагерлері деп танылды. Туристік-өлкетану экспедициялары – экологиялық бағыттағы тиімді тәрбие жұмысының бірі. Оқулықтарда, әдебиеттерде осындай туристік-өлкетану жорықтары арқылы экологиялық тәрбие мәселелерін шешу жолдары қарастырылмаған. Бұл бізге “Туристік-өлкетану экспедициясы жоғарғы сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудегі қызметтің бір түрі” деген зерттеу тақырыбын таңдап алуға мүмкіндік берді.

Зерттеу мақсаттары:

1. 
   Жоғарғы сынып оқушыларының бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыруды туристік-өлкетану экспедицияларының мүмкіндіктеріне қарап анықтау;
   
2. 
   Туристік-өлкетану экспедициясының экологиялық жоспарын құру;
   
3. 
   Жоғарғы сынып оқушыларының бойында туристік-өлкетану экспедициялары арқылы экологиялық мәдениетті қалыптастыруда экологиялық жоспар жасап көру;
   
4. 
   Жоғарғы сынып оқушыларының бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыруда саяхат-өлкетану экспедицияларының нұсқауларын жасап шығару;
   

Міне, сондықтан да экологиялық тәрбиені жоғары деңгейде қалыптастыру жолдары мынадай жағдайда ғана жеткілікті дәрежеде болады:

- қоршаған ортаны жетілдіріп және қорғау қажетттіліктерін оқушылар сезініп, жеке дара тіршіліктердің үздіксіз даму, жағдайларын ескеріп отырған жағдайда;

- білімдік-тәрбиелік жұмыстар негізінде осындай сезімдерді қалыптастыратын экологиялық ынталандыру жағдайларын қалыптастыру арқылы;

- экологиялық туристік-өлкетану қызметі оның ең жоғарғы экспедициялық түрі болып есептелгенде;

- белгілі бір мақсатттағы тәрбиелік жұмыс табиғатпен белсенді түрде жақындасу негізінде қалыптасады.

Зерттеудің әдістемелік базасы адамның табиғатпен әлеуметтік бірлестігі негізіндегі үнемі қозғалыста болатын дүниеге деген жаратылыстану ғылыми-педагогикалық және философиялық бір тұтас көзқарасы болып табылады. Мұның барлығы жеке адамның рухани жүйесін қалыптастыратын шығармашылық қызмет пен адамгершілік этикасына негізделген тәрбиенің ықпалына байланысты.

Біз жүйелі түрдже туризм, өлкетану және саяхат әсерімен қалыптасқан жеке адамдардың психологиялық-педагогикалық құндылықтарын қарастырғанда отандық және шет ел педагогикасының негізіән салушылардың түпнұсқалы еңбектеріне сүйендік. Біздің замандастарымызыдың көптеген еңбектерінде оқушылардың табиғатпен қарым-қатынасы, олардың туризм мен саяхат нышандарын қолдана білуі, өз отаны мен туған өлкесін танып біліп, оның өткені мен бүгінгі тарихын білулеріне ерекше мән берілген.

Бұл зерттеулер жеке адамдардың, жоғарғы сынып оқушыларының қалыптасуына қажетті заңдылықтардың нақты жүйесін аша білген отандық және шетел психологтары мен педагогтарының еңбектерінде одан әрі қолдау тапты, мысалы: И.Зверев. А.Н. Захлебный, А.Н. Сидельковский, И.Т. Суравегина, А.Б. Петровский, И.С. Кон т.б. Әсіресе осы бағытта жүргізілген ғылыми ізденістердің ішінде маңызды орынды Ресей білім Академиясының жеке адамдарды зерттеу институтының ғалымдарының еңбектері алады. (Б.Т. Лихачев, Н.С. Дежникова, А.А. Остапец-Свешников және т.б.)

Ғылыми ізденіс барысында жинақтау, сұрыптау, талдау және ғылыми тұрғыдан қорытынды жасауда мынадай зерттеу әдістері қолданылады.

- өткенге шолу жасау және алдыңғы қатарлы тәжірибені тарату туристік-өлкетану бірлестіктері экология орталықтары, шығармашылық ізденістегі мұғалімдер мен педагог – ынталандырушылар тәжірибелері;

- педагогикалық зерттеулер, жүргізілген сауалнама түрлері (ауызша, жазбаша). Туристік-өлкетану қызметінің нәтижелерінің алғашқы есебі туралы құжаттарды оқып-үйрену, оқушылардың шығармашылық жұмыстары, педагогтардың есебі, жеке пікір алмасулар, социологиялық сұхбаттар, психологиялық-педагогикалық тест жұмыстары, әлеуметтік-педагогикалық тәжірибе жүргізу;

- зерттелініп отырған мәселені талдау деңгейін анықтау мақсатында ғылыми ізденіс қорытындыларын практикаға енгізу бағытындағы психологиялық-педагогикалық, дәрігерлік биологиялық, әдістемелік және философиялық әдебиеттерге талдау жасау;

- оқу-тәрбие үрдісіне оқыту және бақылау бағдарламалары түрінде компьютерлік техниканы қолдануды енгізу;

- экологияландырылған туристік-өлкетану экспедициялары құралдары арқылы жаңашыл тәжірибе жүргізу.

Ғылыми ізденістің психологиялық-педагогикалық құрылымның, ғылыми мәліметтер қорын педагогикалық практикаға енгізудің зерттеу көзі ретінде Қазақстан Республикасы, Орал қаласындағы балалр мен жасөспірімдердің Батыс Қазақстан облыстық туризм және саяхат орталығы базасында жұмыс жүргізетін оқушылар бірлестігі, сондай-ақ оқушылардың ауылдық жерлерде, облыс аудандары көлемінде жұмыс жүргізіп келе жатқан туристік-өлкетану бірлестіктері құрылды: (Зеленов, Теректі, Тасқала, Казталов, Жаңақала, Қаратөбе, аудандары).

Ал ғылыми өзгерістерді өмірге енгізудің тәжірибе негізі ретінде Теректі ауданындағы Ақсуат ауылының “Ландшафт” туристік-экологиялық клубы және Орал қаласының №32 орта мектебі пайдаланылды. (Бақылау топтары №7, 9, 23, 35-ші мектептерде құрылды.) Сондай-ақ Мәскеудің “Родина” атты балалр мен жасөспірімдердің туристік және саяхат тәжірибе орталығының директоры – А.А. Остапец-Свешниковтың тәжірибесі таратылды.

Зерттеу жұмысының жаңалығы мынадай:

- экологияландырылған туризм-өлкетану қызметімен жүйелі түрде айналысатын жоғарғы сыныптар пен ересек жастағы оқушылардың экологиялық тәрбиесінің түрлері мен мазмұнын анықтау;

- өздерінің өмір сүрулерінің қажетті шарттарының бірі – табиғатқа деген дұрыс көзқарасты зерттеу экспедициясының құралдары арқылы қалыптастыру, осы негізде дені сау, жаны таза, қызықты да пайдалы істермен айналысатын өскелең ұрпақты тәрбиелеу;

- оқушыларға тікелей әсер ететін тиімді де пайдалы әдістердің негізгі жүйесін анықтау;

- жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесінің маңызды құралы ретіндегі зерттеу экспедицияларының маңыздылығын аша түсу;

- жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы қызмет түрлерін кеңінен пайдалану.

Қол жеткен нәтижелердің дәлдігі, теориялық тұжырымдамалардың нақтылығы сонымен бірге ерекше зерттеу әдістерінің іріктеп алынуы, зерттеу жұмыстарының нақты мақсаттары Ресей жеке тұлғаларды дамыту институтында, 1989-1996 жылдар аралығында өткізілген ғылыми-практикалық конференцияларда, 1992-1996 жылдар арасында Қазақстан Республикасының білім беру министрлігінде өткізілген семинарларында педагогтар мен практиктердің пікірлері арқылы дәлелденген. 1996 жылғы 24-27 қыркүйек аралығында “Жеке адамдарды туристік-өлкетану, экологиялық қызмет құралдары арқылы дамыту” мәселесі бойынша өткізілген қалалық, облыстық және Республикалық маұғалімдер семинарларында қосымша білім, туристік-өлкетану жұмыстарының педагог-ұйымдастырушылары, батыс өазақстан Гуманитарлық Университетінің әртүрлі факультеттерінде студенттер үшін өткізілген мамандандырылған семинарлар мен курстарда. Орал қаласында өткен халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда, институттың жеке адамды дамытудың біріккен орталығы мен балалар-жасөспірімдер туристік және экология облыстық орталығында өткізілген шараларда да бұл мәселе кеңінен талқыланып, қолдау тапқанын айта кету керек.

Ізденіс-зерттеу жұмыстарының қорытындысын тәжірибеге енгізу автордың оқу-сараптама қызметі арқылы балалар-жасөспірімдер туризм және экология облыстық орталығының басшысының шығарған ғылыми және ғ,ылыми-әдістемелік нұсқауларының арнай”ы саяси-қоғамдық және педагогикалық басылымдары мен кітаптар, кітапшалар жинақтары, сонымен бірге облыстық және Республикалық радио, теледидарлар арқылы жүргізіледі.

Осы тақырып бойынша жүргізілген зерттеулер 1986-1996 жылдар аралығында үш кезеңде Батыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөчспірімдердің саяхаты және туризм орталығында жэүйелі түрде үйірмелер мен бірлестіктерге қатысып жүрген жоғарғы сынып оқушылары арасында жүргізілді.

Бірінші кезең бойынша материалдарды жинау және қорыту туристік-өлкетану қызметінің (СӨҚ) педагогикалық тәжірибелерін пайдалану, оқушылардың білім деңгейлерін және тәрбие құралдары арқылы және спорттық-нұсқаушылық, әдістемелік шеберліктерін жетілдіру мақсатында жүргізіледі. Ғалым-зерттеушілердің білімдері толыға түседі.

Бұл кезеңде үлкен көңіл болашақта зерттеу қызметімен айналысатын оқытушылар құрамын әзірлеуге бөлінуі тиіс.

Екінші кезеңде Орталықтың бірлестіктерінде және топтарында оқу-тәрбие үрдісінің үлгісі қалыптасты, оқушылардың туристік-өлкетану қызметтерінің теориялық экологиялық тұжырымдамасы жасалды, оқу-тәрбие үрдісінің қорытындылары туралы ақпараттар бере алатындай ерекше әдістемелер іріктеп алынды, оқушыларды рухани жағынан жан-жақты жетілдіру туралы ақпараттар енгізілді.

Үшінші кезеңде, он жылдың ішінде, оқушылардың ересек жастағы топтарына тәрбиелік әсері бар экологиялық бағыттағы тәжірибелік байқау жұмыстары жүргізілді, әсіресе Республика және Батыс Қазақстан экологиялық бағдарламасы бойынша Жайық өзенінің бойымен жүйелі түрде жүргізілген туристік-өлкетану экологиялық экспедицияларына қатысқан жоғарғы сынып оқушылары мен ересектер арасында жүргізілді.

Бұл экспедиция мүшелері – Батыс Қазақстан мен Республика көлемінде экология бағдарламасын жүзеге асыруға тікелей ат салысқан өкілдер.

Соңғы үш жылда экспедиция Москва халықаралық балалар мен жасөспірімдер туристік-өлкетану (МХАБЖСӨ) академиясының “Алтын Компас” жоғары жүлдесімен марапатталды.

1998 жылы ең жоғарғы практикалық тәжэірибесі бар “Дубай-98” Біріккен Ұлттар Ұйымының ұйымдастырған оңдығының құрамына кірді.

Жоғарғы сынып оқушыларының туристік-өлкетану қызметіндегі экологиялық білімдеріне талдау жасау.

Оқушылардың табиғатты қорғау қызметін жетілдіру, сол арқылы және жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық білім деңгейлерін одан әрі жетілдірумен, қосымша білім берумен тығыз байланысты.

Бұл мәселеде облыстық (аудандық) балалар мен жасөспірімдер туризм және экология орталықтарындағы мұғалімдердің қосымша білім қызметіне ерекше көңіл бөлінеді. Бұл біздің көзқарасымыз бойынша толық анықталды деуге болады, өйткені экологиялық жағдайларға байланысты туындаған қиыншылықтармен күресу жекелеген адамдар арасында осы мәселені теріс түсінушілермен жұмысты бәсеңдетуге болмайтындығы дәлелдеп отыр.

Бүкіл дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының (БДҰ) 80-ші жылдардағы көрсеткіштері бойынша адамның денсаулығының 20%-і қоршаған орта жағдайынан (экология), 50%-і салауатты өмірде кездескен жағдайларға байланысты және тек 10%-і денсаулық сақтау қызметінің даму деңгейінің төмендегінен екендігі анықталды. Жарақаттанғандар мен ауруларды құтқаруда медицинаның рөлі жеткілікті болғанымен, өкінішке орай жалпы денсаулық сақтау мә”селесінде оның ықпалы аз болып отыр.

Қазіргі экологиялық баспасөз мәліметтеріне қарағанда Тәуелсіз елдер достастығы аймағы бойынша алып қарар болсақ, 2005-ші жылға қарай экологияның адамға әсері туралы мынадай тұжырым жасалынып отыр. Экологияның адамға әсері 40%-ке дейін өспек, ал тұқым қуалаушылық мәселесінің келеңсіз жайттарына сай адамға тұқым қуалау факторының әсері 30%-ке дейін деп күтілуде. Осы айтылған деректерге сүйене отырып, адам денсаулығының 25%-ке, ал медицинаның өмір салтына әсерінің 5%-ке кемитіндігін болжай аламыз.

Библияда айтылғандай адам табиғатқа қарсы келу арқылы өзін құдайға қарсы қояды. Өмірдің мәңгі өзгермес заңы бойынша табиғат-ананы Құдай өз қолымен жаратқан емес пе? Құдай табиғаттың тұтастығын, теңдігін сақтау, оны қорғау, сондай-ақ адам мен Құдайдың, қоғамның үндестігін қорғаудағы бірден-бір қорған деп саналады. Американ оқымыстыларының прагматикалық көзқарастарымен салыстырғанда (Паэлла, Пиншо, Фернау) орыс фәлсафашылары мен оқымыстылары Н.Бердяев, В.Солвьев, П.Флоренскийлер адам мен қоршаған орта бірлікте болуға тиіс, олар жаратылыстың бөлшектері екендігін дәлелдеген. Олар жалпы өркениетті қайта қалпына келтіруге көшуді ұсынған.

В.Вернадский адам мен табиғаттың бірлігі идеясын дамыта отырып, басқа әлем қабаты туралы армандап, жалпы айналаны қоршаған ортаның ерекшелігі туралы ілімді дамыта түсті.

Ю. Горский мен басқа авторлар экологиялық жағдайды шешудің жолдарын былайша түсіндіреді:

- қоршаған ортаны қорғау және оны қалпына келтіруді басты мақсат еткен біртұтас дүниежүзілік ұйым құру және планетарлық жүйені орталықтандыру;

- табиғатты қорғауды әр жеке адамның ісіне айналдыру, осы бағыттағы ұлттық-мемлекеттік білім беруді жетілдіру;

- ақпараттық өркениетті қалыптастыру, яғни ақпараттың даму, өмір сүру, басқару үрдістерінде басқа да байлықтар сияқты рөл атқаруы керек.

Бұл ғылыми қорытындылармен басқалар келіспеуі де мүмкін, бірақ үшінші мыңжылдыққа қадам басқалы тұрған жас ұрпақ өкілдерімен жұмыс жасап жүрген ұстаздар қауымы үшін бұл қоршаған ортаны қорғауды оджан әрі жетілдіру, өз өмірін рухани жағынан жаңарту дағдыларын үйрету мен қалыптастыру қызметінде өскелең ұрпақпен жұмыс жүргізудің негізі болуы тиіс.

Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелермен және әдебиеттермен танысу біздің болжамдарымызда дәлелденгендей жалпы білім беретін мектептердің барлық түрлері мен мектептен тыс мекемелердің іс-қимыл бірлігінің нәтижесіндегі жетістіктің кепілі болатындығы туралы пікірдің қалыптасуы – бұл бағыттағы оңды нәтижелерге тек жоғарғы сынып оқушыларымен жүйелі түрде жүргізілген экологиялық туристік-өлкетану қызметі арқылы ғана қол жеткізілуге болатындығына көзімізді жеткізді.

Мектептер қызметі мен мектептен тыс мекемелердің өзара байланысы қажеттілігін осы бағыттағы әдебиеттерге жасаған талдауларында көптеген көрнекті оқымыстылар, алдыңғы қатарлы, озық ойлы халық ағарту ісінің ұйымдастырушылары С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, А.В. Луначарский, Н.А. Семешко, В.А. Сухомлинскийлер дәлелдеп берді.

Н. К. Крупская мектеп пен мектептен тыс мекемелердің жалпы идеологиялық міндеттерін айқындай отырып: “Мектеп және мектептен тыс жұмыстар өзара бір-бірімен байланыста болу керек, мектептен тыс жұмыстың мектеппен байланыста болуы арқылы біз оқушылардың бойында жаңа ойлар туғызып, олардщы ұйымдасқан түрде тәрбиелеуіміз керек” – деп жазды.

Әсіресе жоғарғы сынып оқушыларының бойында шығармашылық қабілеттер мен қызығушылықтарды дамытуда, мектептен тыс мекемелер және кейбір балалар мен жасөспірімдердің туризм және экскурсия орталықтары (БЖСЭО), облыстарда және аудандарда қызмет ететін орталықтар негізгі нысана болды. Бұл мектептен тыс мекемелер – жорықтарды, экскурсияларды, байқауларды, олимпиадалар мен өлкетану конференцияларын және т.б. саяхат жұмыстарының негізгі ұйымдастырушылары болды.

Осы саладағы мекемелердің көпшілігінде көрсетілген қызмет түрлері экологиялық жұмыстармен және экологиялық тәрбие жүйелерімен тығыз байланысып жатыр. Біздің көпжылдық тәжірибелеріміз экологиялық қызметтер мен біріккен туристік-өлкетану және экскурсиялық жұмыстарына жоғарғы сынып оқушыларының қатыстырылуы, берілген әдебиеттерде дәлелденгеніндей пән мұғалімдері мен сынып жетекшілерінің және тұрғын үй кешені тәрбиешілері мен оқушылардың ата-аналарының қоғамдық – пайдалы қызметтерге тартылуы қолайлы жағдайды қалыптастырып, бұған қатысушылардың жалпы экологиялық мәдениетін көтерді. Жоғарғы сынып оқушылары мен өскелең ұрпақтың шығармашылық қызметтерінің ұжымдық түрлері практика көрсеткендей, әсіресе табиғат пен қоршаған ортаның өсімдіктер мен жануарлар дүниесі арасында тығыз байланыс болғанда ғана нәтижелі болатынын көрсетті.

В.А. Сухомлинскийдің пікірінше экологиялық тәрбие беру дегеніміз – баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың санасына табиғат дегеніміз –біртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың бірлігінен құралатындығын жеткізу.

Өзінің шығармашылық мұраларында тамаша, талантты ұстаз мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісінде мынадай жүйелер бірлігі басты назарға болуы қажет деген болатын: біз өмір сүріп отырған қоғамда табиғат байлықтары өз маңызын еш уақытта да жоймауы қажет; біздің заманымызда адам табиғат пен өз еңбектерінің жемістерін пайдаланып қана қоймайды, ол табиғаттың берерінен де көп мөлшерде осы жемістерді жинау үшін жағдай туғызады.

В.А. Сухомлинский экологиялық тәрбиемен тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақыттарда да айналысу қажеттілігін атап көрсетті.

И.Д. Зверевтің пікірінше, экологиялық тәрбие мен білімнің негізгі мақсаты мектеп оқушыларының қоршаған ортаға, оның қызметіне деген жауапты көзқарасын қалыптастыратын берік ғылыми білімдерді меңгерту болуы қажет. Экологиялық тәрбие берудің көрсеткіші ретінде жастардың табиғи ортаға деген көзқарасы, оның адамгершілік нормаларын айтуға болады.

Жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық тәрбиелілігі олардың экологиялық санасына байланысты, яғни олардың барлық қызметі мен мінез-құлықтарын, бұрынғы ой-пікірлері мен көзқарастарына өзгеріс енгізудің қалыпқа келтіруші құралы деп түсінуге болады.

Міне, сондықтан да экологиялық экспедициямен, туристік-өлкетану қызметімен айналысушылардың экологиялық жоспарларында ұйымдастыру, әдістемелік, экологиялық білімдерді қолдану, қолданбалы туристік-экологиялық дағдылары мен таным ерекшеліктерін пайдалану, атқарылған жұмыстың нәтижелерін ескеріп отыру сияқты бөлімдер қамтылған.

Жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық-өлкетану тәрбиесінің педагогикалық үрдісі психологиялық-педагогикалық қайшылықтарды шешу мен ғылыми болжамдарды салыстыру әдістері, осы негізде қоршаған орта мен туған өлкенің ұдайы өндірісін, табиғи ортаны сауықтыру мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.

Дәстүр бойынша, экологиялық тәрбие мәселесіне халықтық педагогика аса ткөп мән берген. А.Б. Измайлова табиғатпен қарым-қатынас үрдісі, оқып-үйрену және пайдалану баланың өмірінің алғашқы күндерінен басталады. Бесік әні, ертегілер мен ойындардағы мейірімді үй жануарлары мен құстар туралы ойлар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер баланың сәбилік кезінен бастап табиғатты тануына әсер етіп, бала табиғатпен үздіксіз байланысқа түседі.

Уақыт өткен сайын баланың табиғат туралы білімдері оның байлықтарын ешқандай шығынсыз байытып отыру туралы біліммен толықтырылды. Осылайша теориялық және практикалық білім мен дағдыларды тоғыстыру арқылы баланың бойындағы тіршілікке, тірі табиғатқа, оның өткені мен, бүгінгісіне деген дұрыс экологиялық көзқарас қалыптастыра отырып, экологиялық жағынана жетілдіру.

Атақты отандық және шет елдік педагогтардың табиғатқа деген көзқарастарына сүйенер болсақ, табиғатқа деген сенімді көзқарас ресми түрде қалыптаса қойған жоқ. Қуатты тәрбие күштеріне сүйене отырып, олар адам мен табиғаттың бірлігінің тиімді жолдарын іздестірді, ал егер осы бағытта тапқан жаңалықтары болса оны тәрбие мақсатында пайдаланып отырды.

Бүгін біз туристік-өлкетану, экскурсиялық қызметтің экологиялық ағарту мәселесімен байланысты жақтарының және жоғарғы сынып оқушыларымен жүргізілген жұмыстарды қазіргі педагогикадағы облыстық туризм орталықтарының қосымша білім беретін педагогтарының көмегімен жүзеге асырылған оқушылардың тиімді экологиялық тәрбиесінің жемісі екендігін сенімді түрде айта аламыз.

Б.Т. Лихачев жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мәселесін қарастыра келіп, мектеп жасынан бастап бұл Я.А. Каменскийдің өсиет етіп кеткен тәрбиенің табиғатпен байланыстылығын адамның тәрбиесінің жетекші құралы деп түсіндірді.

Жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың экологиялық білімі мен тәрбиесінің үрдісіндегі негіз ретінде мектеп оқушыларының қоршаған ортамен байланысы, бірлігі алынған. Қазір балаларға санасы мен көзқарасына әсер ететіндей тұтас экологиялық тәрбие жүйесін бере отырып, табиғаттағы, космос кеңістігіндегі және қоғамдағы барлық құбылыстарға адамның қатысы бар екендігін ұғындыруы қажет.

А.А. Остапец-Свешников өзінің көптеген зерттеулерінде экологиялық білімге, әсіресе, сынып-сабақ жүйесінде жоғары мән берілетіндігін, бірақ бұл білімдердің күнделікті өмірде қолданыла бермейтіндігіне тоқталып өтті. Бұл педагогикалық қызметтегі кемшілікті туристік-өлкетану қызметі арқылы, экологиялық өлкетану арқылы, яғни қоршаған ортаны танып-білу, тәрбие мен сауықтыру шаралардың нәтижесінде адамның қоршаған ортаға деген теріс көзқарасын жоюға болады.

Н.С. Дежникова экологиялық тәрбиені балалардың рухани дамуына әсер ететін, олардың экологиялық көзқарастарын қалыптастыратын біртұтас жүйе ретінде қарастырады. Оның ойынша, экологиялық тәрбиенің деңгейі оқушылардың қоршаған ортаға деген құнды көзқарастары туралы қалыптасқан білім жүйелерімен анықталды. Сондай-ақ жоғарғы сынып оқушыларының білім жүйелерімен анықталады. Сондай-ақ жоғарғы сынып оқушыларынң И.Мичуриннің “адам-табиғаттың бір бөлшегі, ол табиғатқа биологиялық жағынан ғана емес, рухани жағынан да тәуелді, табиғаттағы барлық байлықты дұрыс жолмен ғана пайдалануға болады, табиғаттан адам үйлесімділік пен тұтастықты, сұлулықты үйренуі керек” деген қағидасын тиісті дәрежеде түсінулері қажет.

Оқушылармен жүргізілетін экологиялық жұмыстар тәжірибесі арқылы мынадай пайымдаулар жасауға болады: ағаш отырғызу, бұталар мен гүлдерді баптау, бау-бақшалардағы жұмыстар мен саяжайлардағы атқарылатын жұмыстар, үй жануарларын өсіру – мұның бәрі кішірек жастағы оқушылармен жүргізуге болатын жұмыстар, ал бұл жоғарғы сынып оқушыларына өте көп әсер ете бермейтін іс-әрекеттер.

Зерттеу қызметіндегі жауапты, практикалық ізденістердің болмауы, біржақтылық бұл жұмыстың көлеңкелі тұстарын туғызып келеді. Қазіргі мектептердегі экологиялық тәрбиенің төмен дәрежеде жүргізілетіндігі, оны күшейту үшін зерттеу жұмыстарын, жобалау-зерттеу, қоғамдық-пайдалы қызметті экономикалық даму деңгейімен байланыстыру қажеттілігіне көз жеткіздік.

Қазіргі нарық заманындағы экологиялық мәдениеттің жай-күйін қарастыра келіп, А.А. Прутченков экологиялық мәдениетті экономикалық саяси, құқықтық, адамгершілік мәдениетпен байланыстырды. Сондықтан жоғарғы сынып оқушыларының бойында экологиялық мәдениетті дамыта түсу үшін қазіргі мектептер мен білім беру мекемелерінің қызметінің оқу-тәрбие үрдісін жалпы жеке мәдениеттің құрамдас бөліктерін толық қамту арқылы жүргізу қажет.

Тек қана экологиялық және экономикалық ғаламдық ой жүйесі мына шешімді пікірге жақындата түседі: “Терең ойлап, шешімді қимылда”.

Егер мектептегі экологиялық білім авторлық бағдарлы – тұжырымдамаларға толы болса, (И.Д.Зверев, Д.Н. Кавтарадзе, А.А. Вербицкийлердің) ал қосымша білім беру мекемелерінің жүйесіндегі экологиялық тәрбиеде жоғарғы сынып оқушыларының кейбір ерекшеліктерін ескеретін бағдарлама-әдістемелік жақтары қамтылмаған.

Сонымен қатар мұғалімдердің экологиялық кәсіби әзірліктерінің төмендігі жоғарғы сынып оқушыларының өмірге көзқарастарын қалыптастыруға және келесі ұрпақтың сенімді де қауіпсіз болашағын қамтамасыз етуге кедергі болып келеді.

Қазіргі ғылыми әдебиеттерде экологиялық тәрбиенің мынадай міндеттер мен мақсаттарды қамтуына көңіл бөлінеді.

1. адамның қоршаған ортаға әсері және оның заңдылықтарын орындалуын анықтайтындай алдыфңғы қатарлы ой-пікірлер мен ғылыми деректерді қамтуы;

2. қоғамның материалдық және рухани күштерінің қайнар көзі – табиғи және әлеуметтік ортаның жан-жақты, бай құндылықтарын түсінуі;

3. табиғат байлықтарын тиімді пайдалану дағдыларын, білім, таным мәселелерін меңгеру, өзіңді қоршаған ортаның жағдайын бағалай білу қабілетін дамыту, оны жақсартудың шараларын қабылдау, адам қызметінің табиғатқа тигізер зиянын алдын-ала болжай білу;

4.табиғатқа зиян келтірмеу бағытындағы тиісті ережелерді саналы түрде орындап отыру;

5. табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген сұранысты дамыту;

6. табиғи және әлеуметтік ортаны жақсарту қызметін, табиғат қорғау идеяларын жетілдіру.

Білімдік-тәрбиелік міндеттерді шешуде мынадай ережелерге сүйенген жөн:

- табиғи және әлеуметтік ортаға деген жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру – тәрбиенің құрамдас бір бөлігі;

- қоршаған ортаның интеллектуалдық және көңіл-күй бірлігі мен оны жақсартудың және практикалық қызметі.

Туристік-өлкетану экспедициялары – жоғарғы сынып оқушыларын экология мәселелеріне тартудың қызметтік түрі.

А.А Остапец-Свешников тәрбиенің, соның ішінде экологиялық тәрбиенің туризм және өлкетану құралдары арқылы тиімді жүргізілетіндігін дәлелдей отырып, бүгінгі таңда экология жан-жақты күрделі құбылыс ретінде адам мен қоғамның табиғатпен бірлігін қарастырады, соның ішінде қоғамның ішкі келбетіндегі қайшылықтар мен дағдарыстарды, ішкі әлеуметтік құбылыстарды, сондай-ақ ұлтаралық қайшылықтарды да қамтитынын дәлелдеп берді. Бұл жағдайды қалпына келтіріп, тиімді түрде шешудің жолы қоршаған ортаны танып, оны сауықтырудың құралы туристік - өлкетану қызметі. Міне осы бағытты негізге ала отырып, біз ғылыми-зерттеу, ұйымдастыру – практикалық және ізденіс - өлкетану қызметін ұйымдастырдық.

Кез-келген туристік-өлкетану қызметі экологиялық мәдениет қалыптастыра алмайтындығын еспкерте кетуді жөн көрдік. Бұл үшін туристік -өлкетану қызметінің өзі экологияландырылған болу керек, біріншіден туристік-өлкетану қызметі тұтастай өлкетану бағытында болу керек, екіншіден барлық байланыстар мен бірліктер экология бағытында болу керек. Бұл екі міндет бүгінгі күні бір бағытқа, яғни біртұтас өлкетану-экология бағытына біріктірілген, осы мәселе бүкіл туристік-өлкетану қызметін экологияландыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Зерттеушілер мен тәжірибелі мұғалімдер біздің ойымызша мына жағдайды ескрулері қажет, яғни дүниежүзілік экологиялық тепе-теңдікті бұзушы тек адам баласы ғана емес, сонымен қатар жаратылыс-табиғат дағдарыстары, мысалға жер сілкіну, су тасқыны, түрлі эпидемиялық аурулар және т.б. жағдайлар да табиғатқа кері әсерін тигізуде.

Сонда да экологияны бұзуға әсер ететін сол ауданның жаратылыс табиғат дағдарыстары сияқты құбылыстар экологиялық өлкетану, айналаны қоршаған ортаны қалпына келтіру мәселелері, табиғи және мәдени – қорғау жұмыстары, осы бағытта жүргізілетін шаралармен байланысты.

Бүгінгі таңда экологияның ықпалымен туристік-өлкетану қызметіне арналған терминологиялық сөздік қоры кеңейді. Мынадай түсініктер пайда болды: экологиялық экспедиция, экологиялық өлкетану, турист-өлкетану экологиясы, экологиялық жүйе және т.б. Экологиялық жұмыс үш негізгі құрамнан тұрады: экологиялық бағыттағы экспедицияларға дайындық; осы шараны өткізу және оның қорытындыларын шығару (жинақталған материалдарға талдау жасау, оны топтарға бөлу, сұрыптау, қосымша мәліметтер жинау, алынған нәтижелер бойынша есеп беру).

Жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастыру мен жоғарғы дәрежеде экологиялық тәрбие беруде маңызды орынды экологиялық кодекс немесе турист-өлкетанушының адамгершілік кодексі алады. Бұл кодекстерде жеке адамның табиғатқа, қоғамға, өзіне деген қарым-қатынастарын реттеп отыратын негізгі заңдар мен ережелер, салт-дәстүрлер туралы қамтылған.

Бұл ережелер Ресей мен Қазақстан сияқты тәуелсіз мемлекеттердің негізгі заңдары – Ата заңдарында бекітілген.

Диалектикалық дамудағы туристік-өлкетану қызметін қарастыра келіп, ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адамзат қоғамының бұрынғы стереотипі өзгергендігіне көз жеткізуге болады. Бұрынғы өмір салты бойынша тұрғылықты халықтың көп бөлігі мекен-жайларын өзгертпеді, қазір оның орнына динамикалық стереотип келді. Жағдайдың өзгеруіне деген сұраныс бүгінгі күні қаладағы қиындықтарға байланысты өмірдің қажеттілігіне айналып отыр. Ғалымдардың анықтағанындай (А.А. Остапец-Свешников., А.П. Сидельковский және т.б.) тұрғылықты халықтық қажеттілігіне қарай ұйымдастырылған демалыс, физикалық және психикалық күштерді қалпына келтіре алмайды.

Бұны біздің жүргізген бақылауларымыз да дәлелдеді. Бүгінгі қала жағдайындағы іскер адамға өмірге деген көзқарастың сан түрлілігі, жағымды да көтеріңкі көңіл-күй және тыныш өмір қажет.

Бұл жағдайлар қазіргі туризм қызметінің тұжырымдамасының негізіне салауатты өмір салтын енгізу қажеттілігін дәлелдейтін, өз туған өлкесін, оның тарихын, табиғатын, экономика мен мәдениетін білуге деген қызығушылықты оятады. Жастарды бәрі де қызықтыруы керек, мысалы, қайда, қай жерде туғандығы, қайда тұратындығы, қай жерде жұмыс істегісі келетіндігін, болашақта қайда тұрғысы келетіндігі т.б. мәселелер. Міне осындай жәйлар арқылы жастар бірсарынды өмірден жаңа өмірге, алыс сапарларға ұмтылып еркін қиялға беріліп, өз демалыстарын жәйлі ұйымдастыра алады. Ал жайлы демалыс тек табиғатпен қарым-қатынас арқылы, тыныштықта, таза ауада, үлкен, шуы көп қалалардың лас ауасынан аулақ жерде, өркениеттің жоғары деңгейінде, тірі табиғатпен еркін қауышу арқылы, өз бойындағы физикалық және психикалық ауыртпалықтардан арылу арқылы, өз жақын-жуықтарыңмен, жора-жолдастарыңмен, дос-жаранмен демалу арқылы жүзеге асырылады.

Өзінің туған өлкесіне саяхат жасау арқылы турист-өлкетанушы сол аймақтағы экологиялық апаттармен бетпе-бет кездесіп, өзінің педагогикалық әсері мен іс-қимылы арқылы бұл аймақтағы экологиялық дағдарысты болдырмауға тырысады. Сондықтан экологиялық - өлкетану жұмыстары белгілі бір нақты міндеттерді шешетіндей мақсатты түрде жүргізілуі тиіс.

Адамзат қоғамының ұзақ жылдар бойы даму жолына талдау жасай отырып, оның өз өмірлік келбетін бірнеше рет өзгерткеніне көз жеткізуге болады. Әуелінде бұл жабайы өмір сүру, өз бетімен аң аулауды кәсіп етуге негізделсе, сонан соң көшпелі өмір, ең соңында тұрақты яғни қазіргі өркениетке жақындау түрі деп бөлінеді. Міне, осылайша адамзат қауымы өз тарихында тамақ тауып ішу бағытындағы қозғалыста, ізденісте байланысты болды, яғни адамның өмір сүруі, оның өзін-өзі асырауы, табиғат байлығын игеріп, оны өз пайдасына жарату қабілетіне байланысты болды. Адам баласы киімді де, тамақты да, тұрғын үйді де табиғаттан тауып отырды. Бүгінгі күнге дейін еліміздің кейбір жерлерінде көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүріп келе жатқан халықтар мен тайпалар бар.

Адамзаттың өмірінің алғашқы екі кезеңі (аңшылық және көшпелі) ғылымда дәлелденгендей адамның биологиялық дамуында өз қолтаңбасын қалдырып отыр. Бұл – бір жерден екінші жерге қоныс аудару, жаңа да жайлы мекендерді, іздеу керемет көзқарастарды қалыптастыруға, табиғатпен үнемі қарым-қатынас жасауға тырысуға, от-жалынға деген құштарлыққа деген сұраныстардың қазіргі адамдардың бойынан байқалуы деген сөз.

Міне, осы арқылы біз тіпті ерте кездегі философтардың адамды тәрбиелеудегі табиғи ортаның, табиғаттың әсерінің бүгінгі таңда да тәрбие мен білім беретін мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде табиғатпен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеудегі тұжырымдамаларының өміршеңдігіне көз жеткізіп отырмыз.

Осы айтылған пікірлердің негізінде туристік өлкетану қызметінде экологиялық бағыттағы тәрбие басты орын алатындығын, бір-бірімен ауысып келіп отыратын экологиялық жүйе мектептен тыс мекемелер арқылы брілетін экологиялық білімнегіздеріне байланыстылығын, экологиялық тәрбие жеке адамның экологиялоық мәдениетін қалыптастырудың бірден-бір құралы екендігін, экологиялық тәрбиеде білім мен дағдыдан басқа жас өскелең ұрпаққа өз отанының түрлі аймақтарында табиғат қорғау қызметіне тікелей аралау қажеттілігін ұғындық.

М.Н. Панкина туристік жетекшілер, мектептердегі дене тәрбиесі пәнінің мұғалімдері, мектептен тыс білім берумен шұғылданатын мекемелер қызметкерлерінің тәрбие жұмысының бағыттарын қарастыра келіп, берілетін пәннің экологиялық бағыты мына сипатта болуы керек деген болатын:

• 
  айналаны қоршаған ортаның сауықтыру деңгейі туралы сенімді көзқарас қалыптастыру;
  
• 
  биеленушілердің бойында туған табиғатқа деген экологиялық дұрыс көзқарасты жетілдіре отырып, туристік жорықтар мен туристік базалардың, спорттық лагерлер мен экспедициялардың ұйымдастырылу үрдістерін қалыптастыру;
  

• 
  өз денсаулығын және өзіңе жақын адамдардың денсаулықтарын сақтаудың бірден бір шарты қоршаған ортаны қорғау қажеттілігі екендігіне көз жеткізу;
  
• 
  айналаны қорғау жағдайында экологиялық табиғи байлықтарды қорғау ережелерін сақтау;
  
• 
  экологиялық бағыттағы сауықтыру шараларын дұрыс ұйымдастыру;
  
• 
  адамдардың шоғырланған жерлеріндегі табиғат өзгерістерін болжау;
  
• 
  табиғат кешендерін тиімді физикалық, адамдарды сауықтыру орталығына айналдыру.
  

• 
  табиғи ортаны денсаулықты нығайту мақсатында жақсарту қажеттілігіне байланысты үгіт насихат жүргізу;
  
• 
  пәнаралық байланысты қамтамасыз ету мақсатында биология мен географиядан қазіргі заман талабына сай жаңа үлгідегі сабақтар өткізу;
  
• 
  сыныптан тыс сабақтар – ауызша журналдар, баспасөз-конференцияларын, сынып сағаттары және экологиялық бағыттағы ғылыми-танымдық кештер өткізу;
  
• 
  айналаны қоршаған ортада сауықтыру шараларын ұйымдастыру;
  
• 
  экологиялық ережелерді сақтай отырып, туристік жорықтар ұйымдастыру;
  
• 
  дене шынықтыру бағытындағы құрылыстар мен арзан материалдардан спорттық қалашықтар тұрғызу.
  

Е.В. Ельцов және басқалары қазіргі экология ғылымының көп салалылығына тоқтала келіп, оның адамдар денсаулығының көрсеткішіне әсеріне зор мән береді.

Зерттеулерге қарағанда экологиялық жағынан қолайсыз жағдайларда өткізілген дене тәрбиесі кері әр түрлі физикалық көрсеткіштерге кері әсер етеді, мысалы: жүрек соғысының жиілігі, көздің көру қабілетінің нашарлауы т.б., тыныс жолдарының тарылуы. Көру, демалу, есту жылдамдығы бұрынғыға қарағанда өзгеріске ұшырайды (Г.В. Дуганов, 1976 жыл). Дене шынықтырумен айналысушылардың жұмыс істеу қабілеті мен жалпы денсаулық жағдайы қайтадан қалпына келеді. Бұндай нәтижелерге туристік қызметпен айналысушыларға да жетуге болады.

Отандық педагогикада сезім, көңіл күй арқылы экологиялық тәрбие мен экологиялық мәдениетті жетілдіру қызметіне тарту арқылы жоғары жетістіктерге жетуге болатындығына көңіл бөлінеді. Жасөспірімдерді жүйелі түрде туристік-өлкетану қызметіне тартуц арқөылы деп дәлелдейді. А.С. Макаренко жаңа жетістіктергежетуге, өзіңді басқа бір жаңа қырыңнан тануға, барлық қиындықтарды жеңуге, дүниені танып-білуге болады деп негізделген.

Тәжірибеде дәлелденгендей, алғашқы уақытта жасөспірімдер үшін саяхат жасау, ол арқылы жетістікке жету, жаңа дүниені танып білудің өзі үлкен жетістік.

Жорық кезінде көңілді де жайлы болу үшін балалардың жалықпауын қамтамасыз етіп, олардың көңіл-күйлерін көтеру үшін оған дайындалу кезінде-ақ жорықтың тартымды да қызықты ұйымдастырылуына көңіл бөлу қажет. Мысалы, өзіңіз жорыққа шығатын жердегі көне көз қариялардан сол жердің табиғат жағдайларын сұрастыру, сондай-ақ табиғи ортаны жетілдіру бағытындағы адамдар қызметінің бағыттарын, сол мекендегі табиғи ортаның жан-жақты жабдықталу жағдайын біліп алу аса тиімді болар еді.

Өзіңіз жорыққа шығатын бағытта тиімді істерді жүзеге асырғыңыз келсе, А.А. Остапец-Свешниковтың туристік-өлкетану қызметінің жүйесін басшылыққа алыңыз. Бұл жүйе арқылы сіз жорықтар мен экскурсиялардың өте пайдалы да тиімді істер екендігіне көзіңізді жеткізесіз. Әсіресе ең бастысы бұл педагогикалық технология болып табылады.

Осы тұжырымның дәлелді болуы үшін А. Остапецтің “экологиялық тәрбиенің жан-жақты құралы” атты еңбегінен мысал келтіре кетуді жөн көрдік. “Бүгінгі таңда экология жан-жақты, ауқымды құбылыс ретінде адам мен қоғамның табиғатпен қарым-қатынасын қарастырып қана қоймайды. Сонымен бірге ішкі қоғамдық барлық шиеленістер мен дағдарыстарды, ішкі әлеуметтік құбылыстарды, ұлтаралық және ішкі қайшылықтарды қарастырады”.

Адам – қызыл кітапқа енбеген табиғаттың бір бөлшегі және оның ең биік туындысыф. Тек оны сақтау үшін оны қоршаған аймақтың экологиясын сақтауға мұқият көңіл бөліп, үздіксіз түрде оның өмірінің сапасын арттырыпотыру қажет. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесін құртуға, суды, ауаны, жер бетін ластауға болмайды, өйткені экология мәселесі біздің қолымызда. Бірақ біз экологияға зиян келтіруші жекелеген адамдармен немесе топпен күрескен кезде экологиялық тәрбие ережесі блйынша өзімізге де, табиғатқа да, жалпы адамзатқа да зиян келтіретіндігі әрекеттер арқылы қимылдауымыз керек.

Бұл арқылы кез-келген экологиялық жағдайды тиімді тепе-теңдік нәтижесінде халықтар мен мемлекеттердің бірлігін сақтау ережесі бойынша шешуге болады. Бейбітшілік халықтар арасында ад, ішкі жағдайда да қажет. Ауқымды экологиялық мәселелер тек халықтар бірлігі арқылы шешіледі.

Қазіргі уақыт экологиялық білімге мектепте де, сыныптық-сабақ жүйесінде де ерекше көңіл бөлініп келеді, бірақ ескерілмей келе жатқан тұстары мыналар: өмірмен байланысынң жлқтығы, алынған білімді тәжірибеде қолданбайтындығы тек, ауызша ғана айтылып, іс жүзінде жүзеге асырылмайтындығы.

Міне, бұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы туристік-өлкетану қызметі, біз бюұндай қызмет арқылы айналаны қоршаған ортаны танып қана қоймай, тәрбие, сауықтыру мәселелерін шешкен болар едік. Көп жылдардан бері Мәскеу мектептерінің негізінде жүзеге асырылып келе жатқан “мектеп-қоршаған орта” атты бағдарламаның құрылымдық жүйесінің негізін экологиялық бағыттағы туристік-өлкетану жұмыстары құрайды.

Экологиялық саяхат (серуен, жорық, экспедиция және т.б. кіреді) экологиялық өлкетанумен бірліктегі экологияландырылған қоршаған ортаны танып білуге кең көлемде мүмкіндік беретін, туристік-өлкетану қызметі.

Оқушылар мен төменгі сынып балалары үшін туризм – бұл табиғатқа жорық, серуен болып есептелсе, ал жасөспірімдер үшін ол - әрі жорық, әрі экскурсия, жастар үшін ол – экспедиция.

Өлкетану арқылы өз аймағыңның, өз Отаныңның, қоршаған ортаның тарихын танып білуге болады, ал туризм арқылы айналаны, өзің жүрген жерді, табиғатты, оның тылсым сцырларын жете біле аласыз, табиғат қорғау мәселесі бойынша шығармашылық есеп бере аласыз.

“Дидактикалық очерктер” деген еңбегінде П.Ф. Каптерев былай деген болатын. “Бір кезде оқу бағытындағы серуендер мен білімдік саяхаттар тәрбиенің көрнекті бөлшегіне айналатын уақыт та келер, себебі өз Отанының әр түрлі аймақтарын көрмеген адам білімді, мәдениетті адам деп есептелмейді. Біз тіпті былай деп батыл түрде айта аламыз, бір кезде әлемге саяхат жасау – оқу-тәрбие үрдісінің, жалпы білім берудің бір бөлшегі болып есептелетін уақыт та туар, сонда ғана оның тиімділігіне, көрнектілігіне көз жеткізуге болады.

Ал қазіргі уақытта ұстаздар қауымының алдында тұрған міндеттердің бірі - әрбір білім саласында мүмкіндігінше көз жеткізген көрнекті мәселелерді пайдаланып, отыру, бұлай болмаған жағдайда білімнің нақтылығы мен негізділігін қамтамасыз ете алмаймыз”.

Туристік-өлкетану қызметі бүгінгі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық күрделі кезеңде де айналаны қоршаған ортаны танып-білудің бірден-бір тиімді құралы болып отыр, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамның толық құқылы жүйесі ретінде өмір сүруін қамтамасыз етуге және адамның физикалық, адамгершілік, танымдық, еркін түрде дамуын жүзеге асыруға септігін тигізіп келеді.

Бүгінгі таңда экологиялық мәдениетсіз жас ұрпақты өмсірге аттандыру мүмкін емес, ол тек айналаға ғана зиян емес, сонымен қатар кәсіпкерлікті мақсат еткен жастар үшін экологиялық мәдениет те аса қажет.

Ал жас буынды тек мектепте, сабақ-сынып жүйесінде өмірге дайындау жеткіліксіз.

Ол үшін әрбір жас ұрпақ өкілі өзін қоршаған ортаның табиғи, әлеуметтік-мәдени жағдайын білуі қажет, әр оқушы өзінің айналасындағы дүниені танып-білуі керек. Әрбір шығармашылық ізденістегі ұстаз оқушының жан-жақты дамуы үшін, оның жеке тұлға ретінде әлеуметтік жағынан дамуын қамтамасыз ету үшін мұндай жағдайдың қажеттілігін түсінеді. Соңғы уақыттарда мектеп оқушыларының, балалар мен жасөспірімдердің мектеп қабырғасынан айналаға қоршаған ортаға көптеп шығуын қамтамасыз ететін бағдарламалар кең етек алып келеді, мысалы: “Мектеп - дүние есігі”, “Мектеп – қоршаған орта” және т.б. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру туристік-өлкетану қызметі арқылы жүргізіледі. Жанұялық жорықтарға, қайықпен, байдаркамен жүзуге балалармен қатар, тіпті әлі аяғын жаңа басып жүрген бүлдіршіндер де қатысады. Мектеп жасына дейінгі балалармен төменгі сынып оқушыларымен табиғатқа жорық экскурсиялар жасау арқылы туған жерлерінің табиғатын танып білуде, танымдық-тәрбие, сауықтыру бағытындағы жұмыстар жүргізіліп отырады. Жасөспірім ұлдар мен қыздар көп күндік экспедицияларға шығуға тырысады. Осылайша өз ортасын, айналаны танып біледі.

Көптеген оқушыларда пәндік деңгейде ойлау ғана қалыптасқан, әсіресе бұл жағдай жасөспірімдерге тән. Бір пәнді тек ауызша ғана оқытып қою жеткіліксіз, ауызша оқу әдісі сол пәнді баланың жете меңгеруіне мүмкіндік бермейді. Оқу материалын сөз арқылы және көру арқылы меңгертудің айырмашылығы өте зор. Сөз немесе ауызша түсіндіру арқылы бала материалды 10-15% көлемінде қабылдайтын болса, ал көру арқылы 70-75% -ін қабылдайды екен. Бұл жерде дана қазақтың мына мақалы тегін айтылмағандығына көз жеткізуге болады: “мың рет етігенннен гөрі, бір рет көрген артық”. Сондай-ақ пәнді меңгеру үшін тек түсіндіру, сөз арқылы ұғындыру жеткіліксіз, ол үшін мынадай қосымша талдауштарды қолдану қажет: сезіну, түсіну және т.б. қажет: сезіну, түсіну және т.б. табиғаттағы барлық құбылыстар, сезім, түйсік, есту, қабілеттерін пайдалану арқылы ғана пәндік байланысты қамтамасыз етіп, пәнді дұрыс меңгертуге болады.

“Өркениеттің дамуы арқылы адам табюиғатының жабайы жақтары жойылса да, әсіресе жастық кезеңде санасыз іс-қимыл қозғалыстар шартты түрде қалыптасқан әдет бойынша жасалынатындығы белгілі” (И.П. Павлов). Ф. Энгельс былай деген болатын. “Біз табиғатқа басқа халықтарды жаулап алуға қарағандай көзқараспен қараймыз. Керісінше, біз өз қанымызбен, болмысымызбен, бүкіл миымызбен оған бағыныштымыз, біздің артықшылығымыз мынада: біз басқа тіршілік иелеріне қарағанда табиғаттың заңдылықтарын түсініп, оны дұрыс қолдана білеміз”.Қазіргі адамдардың бойында көшпелі ата-бабаларынан қалған түйсіктермен қатар, одан да ежелгі дәуірден бері келе жатқан кейбір шартты дағдылар сақталған, мысалы: аң аулау, жиналып, топталып жорыққа шығу т.б. Осы көзқарас тұрғысынан қарағанда қазіргі жасөспірімдердің саяхатқа, алыс сапарларға, қиялға берілу сияқты құлшыныстары осындай сананың, дағдының көрінісі емес пе екен деген ой тудырады.Баланың мұндай сұраныстарын қамтамасыз етудің бірден-бір жолы – қазіргі білім берудің маңызды түрлерінің бірі – экологияландырылған туристік-өлкетану қызметі. Туристік-өлкетану қызметінің айналаны қоршаған ортаны танып-білудегі маңызын барлық экологтар мойындап отыр. Әрине, қоршаған ортаны, танып-білудің бұдан басқа да түрлері бар екендігі белгілі.

Шет елдерде, мысалы, зерттеу саяхаттары экологиялық қызметтің кең тараған түрі болып табылады (біздіңше экспедиция), табиғи қорық-кешендерде, ұлттық бақтарда ұйымдастырылған лагерлер, бұл лагерлерде балаларға алғашқы қауымдық құрылысты елестеттіндей жағдайлар жасалған. Ал біздің елімізде бұл бағыттағы жұмыстар мектеп орман шаруашылығы мен жас натуралистер станциялары арқылы жүргізіліп келеді. Тіпті мысалға алар болсақ, Карелиядағы “Берендей” мектептік орман шаруашылығы немесе Калуға облысындағы “Козелск” орман шаруашылықтары табиғат қорғау жұмыстарын жүргізе отырып, экологиялық қызметпен ғана айналысып қоймай, қазіргі түсінік бойынша табиғат пен әлеуметтік ортаның бірлігін қамтамасыз етуді тиісті дәрежеде жүргізе алмай келеді. 70-ші жылдары біз орман шаруашылығымен айналыстық. Мәскеу облысындағы Валуйск орман шаруашылығында екі жазғы лагерь ұйымдастырдық, сондай-ақ орманды сақтау мен санитарлық тазалық, кептіру орындарын тазалау, питомниктердегі жұмыстарға көңіл бөлуді қолға алдық. Әрине, арнайы ұйымдастырылған экологиялық лагерлер (әдеттегі жазғы лагерлер) арқылы сол аймақтың табиғи және әлеуметтік ортасын терең зерттеп білуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге экологияны жан-жақты түсініп, оның кең мағынадағы мәнін ашып беруге, айналаны қоршаған ортаға деген дұрыс көзқарас туғызуға мүмкіндік бере бермейді, туристік-өлкетану қызметіне, әсіресе сол зерттеліп отырған аймақтың жылдың әр мезгіліндегі табиғи жағдайы мен туристік-өлкетану қызметіне көп мән бермейтіндігі анықталды.Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: туристік-өлкетану қызметі жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бірден-бір құралы, бұған тең келетін экологиялық қызмет түрін әлі кездестірмедік. Бірақ туристік-өлкетану қызметінің қай түрі де, экологияландырылған болуы тиіс, біріншіден ол кең көлемдегі өлкетану қызметін атқаруы шарт, яғни құбылыстар мен оқиғалардың, үрдістердің, фактілердің ғылыми-жаратылыстық байланыстарын экология аясында қарастыруды қамтамасыз етеді. Осы екі мақсатты өлкетанудың экологиялық өлкетану деген бағыты біріктіреді. Экологиялық өлкетану белгілі бір мөлшерде туристік-өлкетану қызметін экологияландырады. Дегенмен, туристік қызметтің әрбір бөлшегі экология талаптарына сай келгенде ғана (яғни бағыттың анық болуы, оның нақты жоспарының болуы, тоқтайтын жердің, дем алатын жердің белгіленуі, жергілікті халықпен тіл табысу және т.б.)., экологиялық мақсаттың орындалғаны.

Экологиялық лагерлерді адамның денсаулығына зиян келтіретіндей жерге орналастыруға болмайды, лагерлер тек экологиялық жағынан қолайлы аймақтарда орналасуы тиіс, ал оқушылардың туристік-өлкетану қызметін, экологиялық экспедицияларын жоспарланған кезде лас, қолайсыз жерлерде оқушылардың ұзақ болмауларын қамтамасыз етуге тиіспіз. Табиғат пен қоғамның әртүрлі қарым-қатынастарын жете түсініп білу үшін мұндай аймақтарда болу, оны көзбен көру қажетті құбылыстардың бірі. Міне, осындай экологиялық экспедициялар ғана экологиялық өлкетанудың тиімді түрі деуге болады. Осындай қызмет түрлері арқылы табиғат пен қоғамның арақатынасын, экологиялық қолайсыз жағдайлардың басты себептерімен жолдарын, оны жақсарту әдістерін саралаймыз. Тек қана мұндай экспедициялар тұрақты түрде және белгілі ибір мақсатта тиімді жүргізілгенде ғана экологиялық құндылықтарды тиісті дәрежеде сұрыптай отырып, қоршаған ортаның экологиясын жақсарта түсудің практикалық қызметін одан әрі арттыруға мүмкіндік береді.

Біздің ойымызша экологиялық докторинаны жасап шығару үшін дамыған алдыңғы қатарлы елдердегі сияқты дайын тенденцияларға жүгінудің қажеті жоқ, керісінше бүгінгі күн талабына сай келетін, біздің еліміздегі табиғат, қоғам мен адамның қарым-қатынасының бүгінгі жадайын анықтау қажет.

Батыстың экологиялық қағидаларына сүйенер босақ (қоршаған ортаны табиғат байлықтарын тиімді қолдану арқылы қорғау) әсіресе Америка Құрама Штаттарында кең таралған жаңа экологиялық этика бойынша экологияның үш тенденциясы бар: биоцентристік, экологиялық және экономикалық. Бірінші тенденция адамның басымдылығын, үшінші тенденция табиғаттың басымдылығын, ал екінші тенденция осы екі басымдылықтың тепе-теңдігін дәлелдейді. Өмірде дәлелденгендей тек екінші тенденция ғана (оның ішінде екі түрлі бағыт бар: жаратылыстану-ғылыми және діни) жаңа экологиялық этиканы жасап шығаруға негіз бола алады. Дейтұрғанмен, біздің ойымызша ең дұрыс та тиімді тұжырымның негізін әрі тепе-тең, әрі қосынды, яғни үшінші мен төртінші тенденциялардың қосындысы болып табылатын төртінші тенденция құрайды. Осы тенденция арқылы адамзаттың дамуына әсер ететін жағдайларды белгілі бір дәрежеде түсінуге болады, яғни біз мынадай тұжырымға сүйенеміз: тек адам баласы ғана дүниежүзілік экологиялық тепе-теңдікті бұзуға кінәлі емес, тек жаратылысты апаттар мен дағдарыстар ғана кедергі келтіріп отырған жоқ (жер сілкіну, су апаты, түрлі қауіпті аурулардың таралуы), одан да зор табиғи апаттар ұрпақтың өмірін жойды, миллиондаған адам баласы табиғатқа қарап ауыз ашып отырмай, жаңа экологиялық этианы жасап шығарып, адам баласының қазіргі заманғы ойлау жүйесіне сәйкес тиімді де, біртұтас табиғи құндылықтарды белгілей отырып, бүгінгі және ертеңгі күнгі өмірдің, табиғаттың және адамның талаптарына жауап бере алатындай жаңа сатыға көтерілуі тиіс. Адамның қолымен жасалынған жасанды табиғи кешендер өзінің пайдалылығы мен сәнділігі жағынан экологиялық таза аймақтардан кем түспейді, олардан асып түсіп те жатады. Экологиялық түсініктерді қалыптастыруда біздің ойымызша, міндетті түрде қазіргі адамның өмірін сақтау оның өмір сүру жағдайын жақсарту, бұл құндылықтарды арттыра түсу – басты қажетті шарттардың бірі. Мысал үшін, экологиялық өлкетану тек қоршаған ортамен шектеліп қана қоймай, адам өмірін жақсартуға бағытталған табиғи және мәдени – қорғау жұмыстарына осы бағытта жүргізілген шараларға қатысқан адамдар қызметінің қаншалықты тиімділігін қамтуы шарт.

Әрбір жорық кезінде оған қатысушы адамдардың әрқайсысына жоспарланған тапсырмаларды бөлу арқылы белгілі бір мақсат пен міндеттер негізінде қарым-қатынастың жаңа деңгейі қалыптасып отырады.

Біртіндеп “жаңа жетістіктерге” кешегі күннің қуаныштары қосылып отырады, мысалы, біріккен жорықтар, саяхаттар туралы естеліктер, жорық кезіндегі пайдалы істер мен жарқын көріністер, қызықты оқиғалар, көпшілікпен тындырылған жұмыстар немесе жеке адамның ой-толғаныстары. Осылайша, топ ішілік қарым-қатынастар бірлгі Я.А. Каменскийдің өсиетіндегідей табиғатпен бірліктің негізіне ұласады. Ал осы естеліктердің тәрбиелік мәніне тоқталар болсақ , өткен жорықтар кезінде күнделікке жазылған естеліктерді оқу арқылы (күнделіктің редакторы,тілшісі) біз бұрынғы өткен күндерді еске түсіре отырып, бүгінгі күнге тәжірибе жинақтай түсеміз.

Бұл бағытта жорық кезіндегі эпологтардың, өсімдік пен жануарлар дүниесін зерттеушілердің, георафтар мен тарихшылардың ақпараттарның да құндылықтарына көз жеткізуге болады. Бұл ақпараттардың барлығы тәрбюиенің тиімділігін арттырады, өйткені адам өзінің өткенімен бүгінгісіне есеп беріп, өз қателіктеріне талдау жасайды, олардан қорытынды шығарады. Бұл жерде тең маңыздысы – экологиялық қолайсыз жағдайдың себептерін анықтайтын пәндік байланыстар.

Н.Т. Данилко., Б.И. Лой., В.П. Толкач және басқалар туристік-өлкетану қызметін болашақ мектеп мұғалімдерін қалыптастырудың ең тиімді құралы ретінде қарастыра келіп, жорық, экскурсияларға қатысушылардың техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтай білулері, от жағу, дала жағдайында тамақ дайындау қызметтерінің талапқа сай болуына көңіл бөлуді және жорық, экскурсиялар арқылы тек табиғатты қорғау, қоршаған ортаға деген дұрыс көзқарасты қалыптастырып қоймай, сонымен қатар үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, салауатты өмір салтын насихаттап, экологиялық жағынан мәдениетті, болашақта экологиялық тәрбиенің мемлекеттік мәселелерін шеше алатындай жас ұрпақ тәрбиелеу қажеттігін атап көрсетті.Жоғары сынып оқушысы (14-17 жастағы жасөспірім) өзінің сана сезімінің жоғарылығымен, жауапты шешім қабылдай алатындығымен, адамдық қасиетінің оянуымен, әсіресе достық пен махаббатты, тән жақындығын түсіне білуімен ерекшеленеді.

“Мен кіммін?”, “Мен қандаймын?”, “Мен нендей мақсатқа жетуге тырысамын?” деген сұрақтарға жауап бере отырып, жас адам өз бойында мынадай қасиеттрді қлыптастыруға ұмтылады:

1. 
   Сана-сезім бұл өзің туралы толық ойлап, түсіну, өз-өзің туралы толық ойлап түйсіну, өз-өзіңе есеп беру, өзіңе деген көзқарас, өзіңнің сыртқы келбетіңе, ақыл-ойыңа, адамгершілік қасиеттеріне жауаптылықпен қарау өз кемшіліктерің мен жетістіктеріңді түсіне білу, осы арқылы өзіңді одан әрі жетілдіру, тәрбилеуді қолға алу;
   
2. 
   Өзіндік көзқарас – бұл өз ой-пікіріңнің, тұжырымыңның, өмірге деген көзқарасыңның болуы, осы қасиеттер арқылы белгілі бір дәрежеде өзіндік ойлау қабілетіңнің бір жүйеге тоғысуы.
   
3. 
   Өзіңді қоршаған ортағасаналы түрде, сынмен қарауц, өз шешіміңді қалытастыру, яғни өмірдің мәнін махаббат бақыт, саясат және т.б. туралы өз көзқарасыңды қалыптастыру туралы естеліктер, жорық кезіндегі пайдалы істер мен жарқын көріністер, қызықты оқиғалар, көпшілікпен тындырылған жұмыстар немесе жеке адамның ой-толғаныстары. Осылайша, топ ішілік қарым-қатынастар бірлігі Я.А. Каменскийдің өсиетіндегідей табиғатпен бірліктің негізіне ұласады.
   

Жасөспірім кезеңі балалық пен ересектіктің арасындағы “үшінші дүние” сияқты кезең, өйткені биологиялық, физиологиялық, жыныстық жетілудің аяқталып, ал әлеуметтік жағынан әлі жетілмеген кезең. Жастық дегеніміздің өзі өзіңнің болашақ өміріңе қажетті өмірлік мамандығыңды таңдау, өз өмірің мен мекен-жайыңның болашағын анықтау, өмірдің мәнін түсіну, өмірлік кзөқарасты қалыптастыру арқылы шешім қабылдау болып табылады, жасөспірім кзеңіндегі ең басты экологиялық үрдіс – бұл ана-сезім мен өзіндік жеке тұлға ретінде көзқарастың қалыптасуы. Бұл бірнеше бағытта шығуы мүмкін:

• 
  өзіңнің ішкі дүниенің ашылуы;
  
• 
  уақыттың өзіңе бағынбайтындығын сезіну, өмірдің мәнін түсіну, өз болашағыңды жоспарлау;
  
• 
  өзің туралы ойыңның қалыптасуы;
  
• 
  сана-сезімнің қалыптасуы арқылы жыныстық сезімталдықтың оянуы, оны түйсіну.