Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТУРАҺЫНДА
УДК 821.512.141.0 ББК 83.3 (2 Рос=Баш) Н 94 Издано при финансовой поддержке Федерального агентства по печати и массовым коммуникациям в рамках Федеральной целевой программы «Культура России» Нәҙершина Ф. А. Н 94 Риүәйәт һәм легендаларҙа халыҡ тарихы. Тулыландырылған баҫма. — Өфө: Китап, 2011, —360 бит. ISBN 978-5-295-05201-9 Фольклор прозаһының тарихи йүнәлешле тармағын өйрәнеүгә бағышланған был китапта риүәйәт, легенда, йыр-риүәйәт, хөрә- фәти хикәйә һәм хәтирә жанрҙары тикшерелә. Боронғо (архаик) ҡараштар сатҡыһын һаҡлаған миф-легендаларға, халыҡ тормошондағы әһәмиәтле ваҡиғаларҙы сағылдырған тарихи риүәйәттәргә айырыуса ҙур урын бирелде. Көнкүрешкә бәйле ҡайһы бер сюжеттар ҙа иғтибарҙан ситтә ҡалманы. Китаптың «Ҡушымта» бүлегендә мотивтар күрһәткесе бирелде (рус һәм инглиз телдәрендә). Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ. УДК 821.512.141.0 ТП-148/11 ББК 83.3 (2 Рос=Баш) ISBN 978-5-295-05201-9 © Нәҙершина Ф. А., 2011 
АВТОР ТУРАҺЫНДА Фәнүзә Айытбай ҡыҙы Нәҙершина — башҡорт фольклорының көнүҙәк мәсьәләләрен өйрәнеүгә ҙур өлөш индергән ғалимдарҙың береһе, филология фәндәре докторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты, Салауат Юлаев ордены кавалеры. 200-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт авторы (шул иҫәптән 35 китап: монографиялар, фольклор томдары һәм йыйынтыҡтар). Уның «Халыҡ һүҙе» (1983), «Халыҡ хәтере» (1986), «Халыҡ хәтере: башҡорт халыҡ риүәйәт, легендаларының тарихи ерлеге, жанр үҙенсәлектәре» (2006) исемле монографиялары афористик жанрҙарҙы һәм тарихи прозаны сағыштырма планда өйрәнеү әлкәһендә мөһим аҙым булды. Ул — «Башҡортостан тарихы: боронғо дәүерҙәрҙән XIX быуаттың 60-сы йылдарына тиклемге осор» (1996), «Салауат Юлаев: энциклопедияһы» (2004), «Башҡорт энциклопедияһы» (2005—2010), «Башҡорт халҡының тарихы» (2009) китаптары авторҙарының береһе. «Башҡорт халыҡ ижады» серияһында башҡорт һәм рус телдәрендә донъя күргән «Йомаҡтар» (1979, 1993), «Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр» (1980, 1993, 2006), «Риүәйәттәр, легендалар» (1980, 1987, 1997) томдары — юғары ғилми кимәлдә әҙерләнгән хеҙмәттәр. Фәнүзә Айытбай ҡыҙының «Русса-башҡортса мәғәнәләш мәҡәлдәр һүҙлеге» (2008), «Алтын ҡумта» (1985), «Рухи хазиналар» (1992), «Башҡорт халыҡ көйҙәре, йырлы-бейеүле уйындар» (1996) исемле һ. б. йыйынтыҡтары ла ыңғай баһа алды. Ғалимә «Халҡым йыры» (1995) (музыкаль өлөшөн әҙерләүсе — Флүрә Килдейәрова), «Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре» (1997), «Башҡорт халыҡ риүәйәттәре, легендалары» (2001), «Баш- ҡортса-инглизсә-русса мәғәнәләш мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге» (2002, авторҙашы менән), «Урал батыр» (2003, 2005), «Салауат Юлаев — башҡорт фольклорында» (ике томда, 2008), «Башҡорт халыҡ ҡобайыр-иртәктәре» (2010) китаптарын башҡорт, рус, инглиз телдәрендә баҫтырып сығарып, башҡорт фольклоры ғилемендә яңы йүнәлешкә нигеҙ һалды. Фәнүзә Нәҙершина тарафынан әҙерләнгән халыҡ ижады материалдары (риүәйәттәр һәм легендалар, йомаҡтар, мәҡәл һәм әйтемдәр) һәм мәҡәләләре төрөк телендә лә донъя күрҙе. 5 Ф. А. Нэҙершина фольклор, әҙәбиәт ғилеме әҫәрҙәрен рус теленә тәржемә итеүҙә ҡатнаша. Донъя, элекке Союз күләмендә һәм әле лә уҙғарылған ғилми конгрестарҙа, конференцияларҙа докладтар менән йыш сығыш яһай. Ғалимә йәмәғәтселеккә 1984—1990 йылдарҙа күрһәтелгән «Йыр тарихы —халыҡ тарихы» исемле телевизион тапшырыуҙарҙың авторы һәм алып барыусыһы булараҡ та таныш. Башҡортостан телевидениеһы төшөргән «Рухи хазиналар әҙенән» (Асылыкүл, Дим буйы башҡорттарының ижады), «Күңелдәре тулы моң уның» (ҡурайсы Кәрим Дияров хаҡында) тигән документаль фильмдар ҙа Фәнүзә Нэҙершина авторлығында ижад ителде. 
ИНЕШ һәр халыҡтың ижадында кешелектең тарихи хәтерен мәңгеләштергән һәм шуның менән ифрат ҙур әһәмиәткә эйә булған жанрҙар бар. Риүәйәт, легенда һәм уларға яҡын башҡа хикәйәләр тап ана шундайҙарҙан. Бындай хикәйәләрҙең ижтимағи вазифаһы халыҡтың үҙе тарафынан ғәжәп тапҡыр рәүештә «тарих» тигән тәрән мәғәнәле атама менән әйтеп бирелгән. Фольклористикала уларға ҡарата йыш ҡына «тарихи проза» тигән термин ҡулланыла. Әлбиттә, был тиккә генә түгел: риүәйәт, легендаларҙың жанр тәбиғәте махсус рәүештә күренештәрҙең, хәл-ваҡиғаларҙың килеп сығышын анлатыуға, мәғлүмәт тапшырыуға, тарих һөйләүгә нигеҙләнгән. «Донъя ҡайһылай яралған? Ҡояш ниңә юғары? Айҙағы таптар нимәнән килә?.. Ата-бабаларыбыҙ, беҙ үҙебеҙ кемдәр? Тәүтөйәгебеҙ ҡайҙа?» — ошондайыраҡ күп һанлы һорауҙарға яуап биреү бурысын үҙ өҫтөнә алған хикмәтле хикәйәләр ул легендалар һәм риүәйәттәр. Шуға ла уларҙы белеү йола талаптары рәтенә индерелгән боронғо ата-бабаларыбыҙ тарафынан. Был хаҡта М. В. Лоссиевский бына ни тип яҙып ҡалдырған: «Элек- электән төплө урынлашҡан йола буйынса, башҡорт бөтәһенән дә элек өс нәмәне яҡшы белергә тейеш. Шуның береһе —үҙ ырыуыңдың шәжәрәһен, тарихын белеү, икенсеһе — йондоҙҙарҙың «серенә» төшөнөү һәм уларға ҡарап эш итә белеү, өсөнсөһө — халыҡ риүәйәттәрен, йырҙарын белеү» (174, 275—276). Ысынлап та, риүәйәт һәм легендаларҙың танып белеү әһәмиәте баһалап бөтөргөһөҙ. Легендаларҙы, риүәйәттәрҙе һәм улар системаһына ингән башҡа төр хикәйәләрҙе бергә туплап, тәртипкә һалып, төркөмләп ҡараһаң, күп планлы һәм бик тәрән йөкмәткеле, киң эпик ҡоласлы әҫәр күҙ алдына баҫа. Уны ғилми яҡтан ентекле өйрәнеү — халыҡ тарихының төрлө дәүерҙәрен байҡау ул. Бындай эш хатта архаик осорҙоң ҡайһы бер һыҙаттарын төҫмөрләргә, халыҡтың тарихи ҡараштарын билдәләргә форсат бирә. Үҙенсәлекле һүҙ сәнғәте әҫәрҙәре булараҡ, халыҡтың фекерләү кимәлен, эстетик ҡараштарын сағылдырыу йәһәтенән дә риүәйәт, легендалар әһәмиәтле сығанаҡ булып тора. Хәҙерге осорҙа, бер яҡтан, рухи битарафлыҡҡа әйҙәү, икенсе яҡтан, уға ҡаршы тороу рәүешендә халыҡтың үҙ тарихын, үҙ булмышын белеүгә ынтылышы көсәйә 7 башлаған шарттарҙа, ата-бабаларҙың тарихи хәтеренә, уларҙың мәҙәни мираҫына иғтибарҙы йүнәлтеүҙең мәғәнәһе айырыуса оло. Тик был мираҫҡа ғилми, тарихи күҙлектән ҡарай белеү, объектив баһа биреү шарт. Фольклор прозаһының үҙенсәлекле бер тармағын өйрәнеүҙең көнүҙәк бурыстар иҫәбенә инеүе шул тармаҡҡа ҡараған жанрҙар тәбиғәтен ғилми-теоретик яҡтан тикшереү ихтыяжынан да килә. Был тәңгәлдә башҡорт фольклористикаһында байтаҡ ҡына эштәр башҡарылған (ул хаҡта артабан һүҙ буласаҡ), әммә тикшереләһе проблемалар ҙа аҙ түгел әле. Улар иҫәбенә тарихи прозаның жанрҙар составын аныҡлау, риүәйәт, легенда, хөрәфәти хикәйә, хәтирә жанрҙарының тәбиғәтен асып биреү, был жанрҙарҙың үҙ-ара һәм башҡа жанрҙар менән бәйләнеш мәсьәләләрен яҡтыртыу, шул бәйләнештәр нигеҙендә хасил булған жанр төрҙәренең тәбиғәтен һәм боронғо тамырҙарын юллау кеүек мәсьәләләр инә. Халыҡ хикәйәләрен сюжеттары буйынса төркөмләү, легенда, риүәйәт һәм уларға яҡын башҡа төр хикәйәләрҙең ысынбарлыҡты сағылдырыу рәүешен, йәғни тарихи ерлектәрен өйрәнеү ҙә зарур. Был инде тарихи ҡараш талап иткән ифрат ҡатмарлы мәсьәлә, ул материалды үҙ ерлегендә гснә түгел, ә бәлки, башҡа бик күп халыҡтарҙың ижады менән бәйләнештә ҡарап, үҙенсәлекле һәм уртаҡ, дөйөм күренештәрҙе асыҡлауҙы һорай. В. Я. Пропп, П. Г. Богатырев, К. В. Чистов, Б. Н. Путилов, С. Н. Азбелев, В. М. Гаңак, В. П. Аникин, Е. М. Мелетинский, И. Н. Кравцов кеүек ғалимдарҙың дөйөм теоретик һәм методологик характерҙағы хеҙмәттәре, В. К. Соколова, Э. В. Померанцева, X. Г. Короглы, С. А. Каскаба- совтарҙың фольклор прозаһының айырым тармаҡтарына бағышланған эштәре ҙур әһәмиәткә эйә («Библиография»ны ҡарағыҙ). Тикшеренеүҙә ҡайһы бер алыҫ сит ил ғалимдарының хеҙмәттәренә мөрәжәғәт итеү ҙә кәрәк булды. Әлбиттә, иң мөһим сығанаҡ хеҙмәтен күп йылдар буйы тупланған фактик материалдар һәм башҡорт фольклор ғилеме өлкәһендәге тикшеренеүҙәр үтәне. Материалдар төрлө. Уларҙың бер төркөмө саф фольклор яҙмаларынан торһа, икенселәре шәжәрәләр, тарихи-этнографик әҙәбиәт эсендә авторҙарҙың теге йәки был фекерен дәлилләү өсөн ҡулланылған ҡыҫҡа сюжеттарҙан ғибәрәт. * * * Башҡорт легендалары һәм хөрәфәти хикәйәләре хаҡындағы тәүге мәғлүмәттәр X быуатҡа ҡайтып ҡала. 922 йылда башҡорттар араһында булып киткән ғәрәп хәлифәлеге илсеһе Әхмәт Ибн-Фаҙлан яҙмаларында башҡорттарҙың мәжүси ышаныуҙары хаҡында ифрат ҡиммәтле мәғлүмәттәр бар. Боронғо башҡорт ҡәбиләләренең ҡоштарға табыныуын дәлилләү ниәтендә, сәйәхәтсе атаҡлы «Сыңрау торна» легендаһының ҡыҫҡаса йөкмәткеһен килтерә (139, 1311). Риүәйәт һәм легендаларҙың үрнәктәрен урта быуаттарҙың үҙенсәлекле әҙәби тарихи ҡомартҡылары булған шәжәрәләрҙә осратырға мөмкин. Революцияға тиклем башҡорт халҡының тарихы һәм мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһынған ҡайһы бер ғалимдар (М. Лоссиевский, П. Назаров, В. Юматов) хатта шәжәрәләрҙең үҙҙәрен «риүәйәт», «хроника», «тарихи яҙма» тип атаған (174, 368—385; 200, 54, 84; 336, 45—48). Башҡорт шәжәрәләрен ентекләп өйрәнгән тарихсы-этнограф P. Ғ. Кузеев та генеалогия йылъяҙмаларында риүәйәт һәм легендаларҙың йыш осрауын билдәләй һәм уларға таяна (41, 9, 178, 185, 187). Ысынлап та, шәжәрәләрҙәге исемдәр теҙмәһе теге йәки был ырыу башлығы заманында булып үткән тарихи ваҡиғаларҙы, ҡәбилә- ырыу тормошон ҡушып һөйләү, уларға бәйле рәүештә халыҡ телендә йөрөгән төрлө риүәйәт, легендаларҙы иҫкә алыуҙар менән аралашып киткеләгән. «Башҡорт шәжәрәләре» китабына ингән шәжәрәләрҙең күпселеге нәҡ бына шундай ысулға ҡоролған. XVI быуатта яҙыла башлаған Юрматы ырыуы шәжәрәһе, мәҫәлән, туранан-тура мифологик легенданан башлана: «Борын заманда бу ердә нуғай ирде. Зәй, Шишмә дигән ерләрдә һәр тарафдан күчеп йөрөрләр ирде. Анча нә- гаһ ул ердә аждаһа йылан бәйдә булды. Бер ничә көнлек ердән ятар ирде. Мыңар куб йыллар кичде, аның берлән орыш ҡылдылар. Күб хәлайыҡ һәләк булды. Шунан соң ул йылын ғәйеб булды. Хәлайыҡ оманда ҡалды...» Ошо шәжәрәгә ингән әүлиә ҡәбере хаҡындағы хикәйәләү ҙә боронғо дини мифологик легендаларға барып тоташа. Шәжәрәнең юрматылар тарихына ҡағылған төп өлөшө иһә халыҡ телендә йөрөй торған тарихи риүәйәттәргә бик яҡын тора (41, 27—28). Ҡыпсаҡ ҡәбиләһенең Ҡарағай-Ҡыпсаҡ ырыуы шәжәрәһе «Бабсаҡ менән Күсәк бей» исемле эпик ҡомартҡы йөкмәткеһен риүәйәт формаһында теркәп ҡалдыр ыуы менән иғтибарҙы йәлеп итә (41, 110-111). Ҡайһы бер шәжәрәләргә, хатга төрки телендә һөйләшеүсе күп кенә халыҡтарға билдәле булған легендаларҙың өҙөктәре, йәғни дөйөм төрки сюжеттар (әйтәйек, төрки халыҡтарының сығышы хаҡындағы риүәйәт һәм легендалар) килеп инә (41, 93). Ҡыҫҡаһы, шәжәрәләрҙе (бында исемдәр теҙмәһенән генә торған текстар иҫәпкә алынмай) башҡорт халҡының риүәйәт һәм легендаларын өйрәнеүҙә мөһим бер сығанаҡ итеп ҡарарға хаҡлыбыҙ. Шулай ҙа тарихи-этнографик әҙәбиәт эсендә һаҡланып ҡалған материалдар араһында төп урынды XVIII—XIX бб. ғалимдарының яҙмалары биләй. 1 Йәйә эсендәге тәүге һан һылтанма яһалған хеҙмәттең был китапта бирелгән «Библиография»лағы рәт һанын, өтөрҙән һуң торғандары уның биттәрен күрһәтә. Нөктәле әтерҙән һуң килгән һандың тәүгеһе — сығанаҡты, икенсеһе бит һанын күрһәтә. Халыҡ хикәйәләренең танып белеү әһәмиәтен аңлап, уларға мөһим информация сығанағы итеп ҡараған тарихсыларҙан В. Н. Татищев менән П. И. Рычковтың эшмәкәрлеге иғтибарҙы йәлеп итә. Башҡорттарҙың килеп сығышы, уларҙың артабанғы яҙмышы, рус дәүләтенә ҡушылыу кеүек мәсьәләләргә ҡағылғанда, Башҡортостандағы ер-һыу атамаларына бәйле күҙәтеүҙәрендә был ғалимдар, ғилми хеҙмәттәр менән бергә, халыҡ риүәйәттәре һәм легендаларына мөрәжәғәт иткәндәр (281. Т. 4, 66; Т. 7, 402; 252, 372-377, 380-381).
XIX быуаттың икенсе яртыһында Рәсәйҙә революцион-демокра- тик йүнәлештәге ижтимағи фекерҙең көсәйеүе һөҙөмтәһендә, фән һәм мәҙәниәт әлкәһендә тыуған активлыҡ Башҡортостан ерлегенә лә йоғонтоһоҙ ҡалманы. Алдынғы ҡарашлы рус ғалимдарын башҡорт халҡының азатлыҡ өсөн алып барған көрәше, данлы тарихы, үҙенсәлекле тормош-көнкүреше, йыры һәм моңо ҡыҙыҡһындырҙы. Ф. Д. Нефедов, М. В. Лоссиевский, Р. Г. Игнатьевтарҙың Салауат темаһына мөрәжәғәт итеүе (206, 83—100; 173, 221; 122, 147—166) осраҡлы хәл түгел. Башҡорт халҡының милли геройына бағышланған мәҡәлә һәм очерктарында был яҙыусылар, тикшеренеүселәр, тарихи документтар менән бергә, ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәренә, беренсе нәүбәттә, риүәйәт һәм легендаларға таянып эш иттеләр.
10 Башҡорттарҙың рухи һәм матди мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусы рус ғалимдары араһында атаҡлы этнограф С. И. Руденконың хеҙмәттәре лә ҙур әһәмиәткә эйә. «Башҡорттар» тигән монографияһында ла, айырым мәҡәләләрендә лә С. И. Руденко 1906 — 1907, 1912 йылдарҙа халыҡ теленән яҙып алынған күп кенә хөрәфәти хикәйәләр һәм ырым-ышаныуҙарҙы иҫкә ала (247, 314 — 327; 248, 17—31). Материалдарҙың бер өлөшөн ул «Башҡорттарҙың әкиәт һәм ышаныуҙары» тигән исем менән 1908—1909 йылдарҙа француз телендә баҫтырып сығарған (68, 10). Октябрь революцияһына тиклемге осорҙа башҡорт риүәйәт-леген- даларын, хөрәфәти хикәйәләрен яҙып алыуҙа Б. Юлыев (334, 245— 248), А. Әлимғолов (14, 210—213) кеүек халыҡтың үҙ араһынан сыҡҡан һәүәҫкәрҙәрҙең исемдәрен дә телгә алып китергә кәрәк. Ҡыҫҡаһы, үрҙә телгә алынған дәүерҙәрҙә халыҡ хикәйәләрен яҙып алып, уларҙы ғилми әйләнешкә индереү йүнәлешендә уңышлы ғына аҙымдар яһалған. Әммә риүәйәт, легенда һәм хөрәфәти хикәйәләрҙе планлы, системалы рәүештә йыйыу, өйрәнеү, матбуғатҡа сығарыуҙағы төп эштәр XX б. ғалимдары тарафынан башҡарыла. Уларҙың эшмәкәрлеге Башҡортостан ерлегендә яралған ғилми ойошмалар, ижади союздар, юғары уҡыу йорттары эсендә яйға һалынды. Дөрөҫ, быуаттың тәүге яртыһы һаман да материал туплау осоро булып ҡала. Ләкин әҫәрҙәрҙе ҡағыҙға теркәп, нәшер итеүҙә ул яңы үрҙәр яуланған үҙенсәлекле дәүер булды: был осорҙа легенда, риүәйәт, йыр-ри- үәйәттәр башҡорт телендә яҙып алынып, үҙ яңғыраштарында донъя күрҙеләр. Йөкмәткеләрендә бай танып белеү мәғлүмәттәре һаҡлаған йыр-риүәйәттәргә яңы тарихи-ижтимағи шарттарҙа иғтибар айырыуса көсәйҙе. Мөхәммәтша Буранғоловтың газета-журналдарҙа сыҡҡан материалдары (75; 73), Әбүбәкер Усмановтың хәрби-патриотик темаға бағышланған йыйынтыҡтары (296; 297) нәҡ шул хаҡта һөйләй.
Легенда һәм риүәйәттәрҙең айырым тармаҡтарына ҡараған проблемалар буйынса Башҡорт дәүләт университетында кандидатлыҡ диссертациялары яҙылып (272; 25), уларҙың авторҙары Ә. М. Сөләймәнов менән Б. Ғ. Әхмәтшин үҙҙәренең эҙләнеү һөҙөмтәләрен матбуғатта яҡтырттылар (269, 103-126; 270, 90-110; 331, 116-120; 23, 253- 268). Башҡорт топонимик риүәйәттәренең жанр үҙенсәлектәренә 11 бағышланған мәҡәлә художестволылыҡ мәсьәләләрен алға ҡуйыу менән әһәмиәтле. Университеттың рус әҙәбиәте һәм фольклоры кафедраһында J1. Г. Бараг тарафынан әҙерләнгән йыйынтыҡтарҙа (202; 263) Башҡортостанда йәшәгән төрлө милләттәрҙең ижади бәйләнештәрен өйрәнеү буйынса ҡыҙыҡлы материалдар тупланған. Был йыйынтыҡтарға ингән легенда һәм риүәйәттәрҙең ҙур ғына өлөшө башҡорт ауылдарында башҡорт информанттарынан яҙып алынған. Беҙгә тиклем булған фактик һәм ғилми-тикшеренеү характерындағы материалдар, нигеҙҙә, ошолар. Монография авторының халыҡ хикәйәләре менән ҡыҙыҡһыныуы «Башҡорт халыҡ ижады»ның күп томлыҡ серияһына легенда һәм риүәйәттәр томын (55) төҙөү ваҡытында (1970 йылдарҙың аҙағы) башланды. Архив яҙмаларын, баҫылған текстарҙы өйрәнеү, СССР Фәндәр академияһының Башҡортостан филиалы (хәҙерге Рәсәй Фәндәр академияһы Өфо ғилми үҙәге) Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты ойошторған фольклор экспедицияларында (ағзалары: Мөхтәр Сәғитов, Салауат Галин, Нур Зарипов, Әнүр Вахитов, Ниғмәт Шоңкаров һәм ошо юлдарҙың авторы) риүәйәт, легендаларҙы, хөрәфәти хикәйәләрҙе йыйыуға ныҡ иғтибар бирелеүе һөҙөмтәһендә, ифрат бай материал тупланды. Уның йыйылыу территорияһы Башҡортостан менән генә сикләнмәй, башҡорттар йәшәгән Ырымбур, Силәбе, Свердловск, Пермь, Курган әлкәләрен дә үҙ эсенә ала. Халыҡ прозаһы әҫәрҙәрен, бигерәк тә уның бөтөнләй тиерлек өйрәнелмәгән тармағын— хөрәфәти хикәйәләрҙе йыйыуға беҙҙең тарафтан Башҡорт дәүләт педагогия институты (хәҙер М. Аҡмулла исемендәге университет) студенттары ла ылыҡтырылды. Был материалдарҙың күпселеге аҙағыраҡ төркөмдәргә бүленеп, күләмле инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар менән ғилми йыйынтыҡта донъя күрҙе (212, 100—173). Риүәйәт, легенда һ. б. төр хикәйәләрҙең тарихи ерлеге, жанр үҙенсәлектәре хаҡында мәҡәләләр баҫылды (190, 191—192; 191, 93—101; 192, 18—30). Эҙмә- эҙлекле рәүештә алып барылған эш халыҡ прозаһын монографик планда өйрәнеү, нәшер итеү мөмкинселеген тыуҙырҙы (211). һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының риүәйәт, легендаларының русса баҫмалары (40; 42), башҡортса томдың икенсе тулыландырылған баҫмаһын (380 текст) (56), башҡорт, рус һәм инглиз телдәрендә нәшер ителгән «Халҡым йыры» (Өфө, 1995), «Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре» (62), «Башҡорт халыҡ риүәйәттәре һәм легендалары» (63), «Салауат башҡорт фольклорында» (2 томда, риүәйәт һәм легендалар томы 261 тексты үҙ эсенә ала) исемле ҙур күләмле йыйынтыҡтарҙы әҙерләү барышында авторға яңы материалдар, яңы ғилми әҙәбиәт менән эш итергә тура килде. Ә был инде, үҙ нәүбәтендә, монографияның да күпмелер дәрәжәлә киңәйеүенә, элек яҡтыртылған ҡайһы бер ҡараштарҙың асыҡланыуына, аспекттары тулыланыуына сәбәпсе булды. «Халыҡ хәтере»нең (211) тиҙ арала таралып бөтөүе, юғары уҡыу йорттары студенттарының, уҡытыусыларҙың, ғөмүмән, Башҡортостан тарихы менән ҡыҙыҡһыныусыларҙың китапты һорауҙары инде уның 12 тулыландырылған баҫмаһын әҙерләү кәрәклегенә ышандырҙы. Ғилми даирәләрҙә ҡулланылыу өсөн 100 дана менән генә сығарылған икенсе баҫма ла (212) шунда уҡ таратылып бөттө. Уҡыусылар иғтибарына тәҡдим ителгән был хеҙмәт өс бүлектән тора. Беренсе бүлек тарихи прозаға ингән жанрҙарҙың тәбиғәтен өйрәнеүгә нигеҙләнде. Халыҡ хикәйәләрендә ысынбарлыҡтың сағылыу проблемаһы икенсе һәм өсөнсө бүлектәрҙә ҡаралды. Риүәйәт, легенда һ. б. хикәйәләрҙең тарихи ерлеген күҙәтеү ике ҙур идея-тематик төркөм эсендә башҡарылды: «Боронғо ышаныуҙарға ҡоролған легендалар һәм хөрәфәти хикәйәләр», «Тарихи, тормош-көнкүреш риүәйәттәре». Бындай төркөмләү, бер яҡтан, ҡараштар тарихын, аң үҫешен сағылдырған сюжет, тема һәм мотивтарҙы бер тирәгә туплаһа, икенсе яҡтан, ижтимағи тормош, социаль-тарихи йөкмәткеле әҫәрҙәрҙе берләштерә. Йыйынтыҡтар өсөн ҡулайлы булған вағыраҡ төркөмдәр бында үҙен бик үк аҡлап бөтмәй, сөнки йыйынтыҡтарҙа материал әҫәрҙәге төп мотив буйынса төркөмләнә. Ә бит күп осраҡтарҙа бер үк риүәйәттә төрлө темаға ҡараған мотивтар һыйышып йәшәй. Тәҡдим ителгән төркөмдә төрлө типтағы сюжеттарҙа осраған оҡшаш, яҡын мотивтарҙы бер бүлеккә туплап, системалы ҡараш тыуҙырыуға ярҙам итә. Китаптың «Ҡушымта» өлөшөндәге «Мотивтар күрһәткесе» (рус һәм инглиз телдәрендә) авторҙың дөйөмләштереп әйткән фекерҙәрен, күҙәтеүҙәрен таратыбыраҡ күҙаллауға мөмкинлек бирер тип уйлайбыҙ. жүктеу/скачать 2.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|