Ресурстардың Сипаты, Мерзімдері мен Деңгейі

•  Елеулі түрдегі бұрмалаулардың жоғары тәуекелдігі болуы мүмкін баптары бойынша жоба бойынша жасақты таңдау (қажет болғанда, келісім сапасын бақылауды шолушы) және мүшелері аудиттің жұмысына тағайындау, сонымен қатар тиісті түрде тәжірибелі жасақтың мүшелерін тағайындау.

•  Маңызды бұрмалаулар деңгейі жоғары тəуекелділіктің барлық баптары бойынша уақыт бюджетін қарастыру арқылы келісім бюджеті.

315 АУДИТТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТЫ

Субъектіні Жəне Оның Ортасын Білу Негізінде Елеулі Бұрмалаулардың Тəуекелділігін Анықтау Мен Бағалау

(Қаржылық есептілік аудиттеріне қатысты 2009 жылдың 15 желтоқсанынан немесе сол күннен кейін басталатын кезеңдерде күшіне енеді)

Параграф

Бұл АХС ауқымы .........................................................................................................1

Күшіне Ену Күні ..........................................................................................................2

Мақсаты ......................................................................................................................3

Анықтамалары...........................................................................................................4

Талаптары

Тәуекелдікті Бағалау бойынша Шаралар және Байланысты Қызметтер .........5-10

Кәсіпорынды, Оның Саласын, Ішкі Бақылауын Білу .......................................11-24

Маңызды Бұрмалаулар Тəуекелділігін Анықтау мен Бағалау .........................25-31

Құжаттама ..................................................................................................................32

Қолданбалы және Басқа Түсіндірме Материал

Тәуекелдікті Бағалау бойынша Шаралар және Байланысты Қызметтер ....A1-A16

Кәсіпорынды, Оның Саласын, Ішкі Бақылауын Білу ...............................A17-A104

Маңызды Бұрмалаулар Тəуекелділігін Анықтау мен Бағалау ………...A105-A130

Құжаттама ...................................................................................................A131-A134

1-қосымша: Ішкі бақылаудың құрамдас бөлімдері

2–қосымша: Маңызды бұрмалаулар тəуекелділігіне қатысты шарттар мен жағдайлар

«Субъектіні жəне Оның Ортасын Білу Негізінде Елеулі Бұрмалаулардың Тəуекелділігін Анықтау мен Бағалау» 315 (АХС) Аудиттің халықаралық стандарты «Тəуелсіз Аудитордың Жалпы міндеті жəне Аудиттің Халықаралық Стандарттарына сай Аудитті Жүргізу» 200 АХС стандартымен бірге оқылуы тиіс.

Кіріспе

Бұл АХС ауқымы

1. Аудиттің халықаралық стандартының мақсаты субъекті мен оның ортасын білу, маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін бағалау туралы білім алу үшін стандарттарды белгілейді жəне нұсқау береді.

2. 2009 жылғы 15 желтоқсаннан бастап немесе осы күннен кейінгі кезеңдегі қаржылық есептілік аудиттеріне қатысты күшіне енеді.

3. 
   Аудитор субъекті мен оның ортасын білуі жəне қаржылық есептіліктің алаяқтықпен қателер тудырған маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін бағалауды анықтауға қажетті ішкі бақылауы жөніндегі аудиторлық шараларды дайындау мен орындауға қажетті мəліметтерді алуы керек.
   

4. Бұл АХС мақсатымен келесі терминдер төмендегі маңыналары бар:

(a) Assertіons (Бекіту) – субъект басшылығының тікелей немесе басқалай ұсыныстары, қаржылық есептілікке қосылады. Аудитор бекітулер арқылы пайда болуы мүмкін мүмкін бұрмалаулардың әр түрлі типтерін қарастыруы мүмкін.

(b) Business risk (Іскерлік тәуекелдік) –Субъектінің мақсатқа жету және стратегияларын орындауға қабілетіне кері әсерін етуі мүмкін шын мәніндегі жағдайлар, оқиғалар, әрекеттер немесе әрекетсіздер немесе сәйкес емес түрде мақсаттар мен стратегияларды белгілеуден туындайтын тәуекелдік.

(c) Internal control Ішкі бақылау) – Қаржылық есептіліктің сенімділігіне, әрекеттердің тиімділігіне мен тиістілігіне, сонымен қоса қолданыстағы заңнама мен нормативтік актілерге сәйкестікке қатысты фирманың мақсаттарына жету бойынша ақпараттың дұрыстығын растау үшін басқару өкілеттігіне ие тұлғалар, басшылық пен басқа персонал қуаттайтын ішкі бақылау. «Бақылау» термині ішкі бақылаудың құрамдас бөлімдерінің бірі немесе одан да көп кез келген аспектілерін сипаттауға қолданылады.

(d) Risk assessment procedures (Тəуекелдікті бағалау бойынша рəсімдер) – Субъект пен оның қоршаған ортасын түсіну үшін жасалған рəсімдер, оған қаржылық есептілік пен бекіту денгейінде елеулі бұрмаланушылық тəуекелдігін бағалау үшін ішкі бақылау кіреді.

(e) Significant risk (Елеулі тəуекелдік) – Аудитті өткізу кезінде аса көп назар аударуды керек ететін тəуекелдік.

Талаптары

Тәуекелдікті Бағалау бойынша Шаралар және Байланысты Қызметтер

5.   Аудитор қаржылық есептілікте және бекіту деңгейіндегі елеулі бұрмалаушылық тәуекелдіктерін анықтау мен бағалау негізін қамтамасыз ету үшін тәуекелдікті бағалау шараларын орындауы тиіс. Тәуекелдікті бағалау шаралары өздері аудитор пікірін негіздемесін беретін жеткілікті және лайықты аудиторлық дәлелдерді қамтамасыз етпейді. (Сілт: Пара. A1-A5)

6. Тәуекелдікті бағалау шаралары мынадай болуы мүмкін:

(а) Аудитордің пікірі бойынша алаяқтық немесе қателікпен туындайтын елеулі бұрмалау тәуекелдігін анықтауына көмек беруі мүмкін ақпарат бар басшылықты жəне персоналға сұрау жүргізу. (Сілт: Пара. A6)

(b) Аналитикалық шаралар. (Сілт: Пара. A7-A10)

(c) Байқау жəне тексеру. (Сілт: Пара. A11)

7.       Аудитор клиентінен қабылдауы немесе жалғастыруына қатысты үдерістен алынған ақпарат елеулі маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға сәйкес болуын тексеруі қажет.

8.     Жоба бойынша әріптес субъекті үшін басқа келісімдерді орындағанда, әріптес алынған ақпарат негізінде маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға көмектесетін басқа да шараларды қарастырады.

9.     Егер аудитор субъекті мен алдыңғы аудитте орындалған аудиторлық ақпараттармен аудитордың алдыңғы тәжірибесінен алған ақпаратты қолданғысы келсе, онда аудитор ағымдағы кезеңге әрер етуі мүмкін алдыңғы аудиттен бері пайда өзгерістер болғандығын тексеруі қажет. (Сілт: Пара. A12-A13)

10.   Жоба бойынша әріптес пен басқа шешуші мүшелері субъектінің қаржылық есептілігі елеулі бұрмалауға сезгіштігі мен субъектінің дерекетері мен жағдайларына қолданыстағы қаржылық есеп беру жүйесінің қолданылуын талқылауы қажет. Жоба бойынша әріптес талқылауға шақырылмаған жоба бойынша жасақтың мүшелеріне қандай мәселелер туралы ақпарат алуын шешуі тиіс. (Сілт: Пара. A14-A16)

11. Аудитродың фирмасы мен оның ортасын білуі келесі аспектілерді білуден тұрады:

(а)  Қаржылық есептіліктің тұжырымдамасы негізінің сыртқы факторлары мен нормативтік акті салалары; (Сілт: Пара. A17-A22)

(b)  Фирма сипаты, оның ішінде:

(i) Әрекеттері;

(ii) Меншігі мен басқару құрылымдары;

(iii) Фирма жасатын мен жоспарып отыратын инвестициялар типтері мен арнаулы субъектілердегі инвестициялары; және

(iv) Фирма қалай ұйымдастырылғаны мен аудиторға қаржылық есептілікте күтілген әрекеттердің кластары, шоттық сальдолар мен ашуларды түсіну үшін несиелендірілуі туралы білім (Сілт: Пара. A23-A27)

(c) Фирманың бухгалтерлік саясаттарды таңдауы мен қолдануы, сондағы өзгерістер себептері. Аудитор фирмасының бухгалтерлік саясаттары қызмет өзіне мен қолданыстағы қаржылық есеп беру жүйесі мен қатысты салада қолданылатын бухгалтерлік саясаттарға сәйкес келуін тексеруі қажет. (Сілт: Пара. A28)

(d) Мақсаттар мен стратегиялар, олармен байланысты қаржылық есептілікте маңызды бұрмалаулар тудыратын бизнес тəуекелділіктері. (Сілт: Пара. A29-A35)

(e) Фирманың қаржы қорытындыларын бағалау мен шолу. (Сілт: Пара. A36-A41)

Фирманың ішкі бақылауы

12. 
    Аудитор аудитке қатысты ішкі бақылау туралы білім алуы тиіс. Алайда аудитке қатысты көптеген бақылаулар қаржылық есептілікке қатысы бар болуы мүмкін. Қаржылық есептілікпен байланысы барлық бақылау емес аудитке қатысы жоқ. Аудитор бақылау жеке немесе тұтастай алғанда аудитке қатысы бар болуы туралы кәсіптік білім алуы қажет. (Сілт: Пара. A42-A65)
    

12. 
    Аудитор аудитке қатысты бақылаулар туралы білу кезінде анау бақылаулар әзірлендемесін бағалауы қажет. Сонымен қатар, аудитор бақылаулар субъектінің қызметкерлеріне қосымша ретінде шараларға қолға алу арқылы орындалған-орындалмағандығын шешуі керек. (Сілт: Пара. A66-A68)
    

Бақыланатын орта

14. Аудитор бақыланатын орта туралы білім алуы қажет. Бұл білім алудың бір бөлігі ретінде ол мыналарды бағалауы қажет:

(a) Басшылық басқару өкілеттігіне ие тұлғалар қадағалауымен адалдық пен этикалық мінез-құлқы бойынша мәдениетті құраған мен қолдаған; және

(b) Бақылау ортасын элементтеріндегі күштер коллективтік түрде ішкі бақылау басқа компоненттеріне қатысты тиісті негіздеме қамтамасыз етеді. Сонымен қатар басқа құрамдас бөлімдер бақылау ортасындағы кемшіліктер бұл басқа құрамдас бөлімдерді бұзып тастаған ба деп тиісті негіздеме қамтамасыз етеді. (Сілт: Пара. A69-A78)

Фирманың Тәуекелдікті Бағалау Үдерісі

15. Аудитор келесі әрекеттерді орындауы қажет:

(a) Қаржылық есеп беру мақсаттары өздеріне тән бизнес-тәуекелдіктерді айқындауы қажет;

(b) Тәуекелдіктер маңыздылығын бағалауы қажет;

(c) Олардың пайда болуының мүмкіндігін бағалау; және

(d) Бұл тәуекелдіктерді жою үшін шараларды шешуі қажет. (Сілт: Пара. A79)

16. Егер кәсіпорын сол сияқты үдерісті енгізген болса («субъектінің тәуекелдікті бағалау үдерісі» термині), аудитор сол туралы ақпарат пен нәтижелері туралы білуі тиіс. Егер аудитор басшылық анықтауға қабілетті болған жоқ елеулі бұрмалау тәуекелдіктерін айқындаса, аудитор осыған ұқсас негізгі тәуекелдік болуын бағалауы қажет. Сол сияқты тәуекелдік болса, аудитор үдеріс тәуекелдікті айқындауғы қабілеті болған жоқ себебін түсінуі керек пен субъектінік тәуекелдікті бағалау үдерісіне қарағанда ішкі бақылаудағы шын мәніндегі кемшіліктер болуын анықтауы керек, сонымен үдеріс жағдайлар өздеріне сәйкес келуін бағалауы қажет.

17.    Егер субъект сол сияқты үдеріс айқандай алмаса немесе арнаулы үдерісі жоқ болса, аудитор қаржылық есеп беру мақсаттарына қатысты бизнес-тәуекелдіктің айқындалғандығы және олар қалай жойылғандығын талқылауы қажет. Аудитор құжатталған тәуекелдікті бағалау үдерісі болмауы жағдайларға байланысты болуын бағалауы тиіс, немесе ішкі бақылаудағы шын мәніндегі кемшілікті көрсететін-көрсетпейтіндігін айқындауы қажет. (Сілт: Пара. A80)

Қаржылық есеп берудің жүйесі және хабарлауға қатысты ақпараттық жүйе мен байланысты бизнес-процесстер

18. Аудитор қаржылық есеп беру жүйесі мен хабарлауға қатысты ақпараттық жүйе мен байланысты бизнес-процесстер, төмендегі аймақтарды қоса, туралы білуі тиіс:

(a) Субъектінің қаржылық есептілік үшін шын мәні бар операцияларындағы әрекеттердің класстары;

(b) Әрекеттер басталған, құжатталған, өңдеуден өткізілген, қажетті сияқты түзетілген, бас бухгалтерлік кітапқа енгізілген және қаржылық есептілікке есебіне алынған ақпараттық технологиялар мен қол жүйелері шеңберіндегі үдерістер;

(c) Сәйкесті бухгалтерлік жазулар, көмекші ақпарат пен әрекеттерді бастау, құжаттау, өңдеуден өткізу мен есепке алуға қолданылатын қаржылық есептіліктегі арнаулы шоттар; бұл жөнсіз ақпаратты түзету және ақпараттың бас бухгалтерлік кітапқа енгізілетінінің тәсілін қамтиды. Жазулар қол немесе электрондық нысаны бар болуы мүмкін;

(d) Ақпараттық қаржылық есептілік үшін шын мәні бар әрекеттерге қарамастан жүйе жағдайларды қалай қамтуы қажет;

(e) Субъектінің қаржылық есептілігін, бухгалтерлік баға берулер мен ашулар дайындауға қолданылатын қаржылық есеп беру үдерісі; және

(f)   Журналдық жазуларды анталап тұратын бақылаулар, қайталама емес, әдеттен тыс әрекеттер немесе өзгертулерді құжаттауға қолданылатын стандарттық емес журналдық жазулар. (Сілт: Пара. A81-A85)

19. Аудитор кәсіпорын қалай қаржылық есеп беру рөлдері мен жауапкершіліктері мен қаржылық есеп беруге қатысты шын мәніндегі мәселелер туралы ақпарат беруінің жолдары туралы білуі тиіс: (Сілт: Пара. A86-A87)

(a) Басшылық пен басқару өкілеттігіне ие тұлғалардың хабарласуы; және

(b) Сыртқы хабарлау, мысалы реттеуші орындарға хабарлау.

Аудитке қатысты бақылау қызметтері

20. Аудитор аудитордың пікірі бойынша бекіту деңгейінде елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалау мен бағаланған тәуекелдіктер бойынша бұдан әрі аудиторлық шараларды дамытуды түсінуін қажет ететін аудит болып саналатын аудитке қатысты бақылау қызметтері туралы білуі қажет. Аудит мақсатымен аудитор әрекеттердің әр бір шын мәніндегі класы, шоттық баланс пен қаржылық есептіліктегі немесе өздеріне қатысы әрбір бекітудегі ашуларға барлық бақылау қызметтері туралы білуі қажет емес. (Сілт: Пара. A88-A94)

21. Аудитор субъектінің АТ барысында туындайтын тəуекелділіктерді қалай қабылдайтынын білуі керек. (Сілт: Пара. A95-A97)

Бақылауды мониторингілеу

22. Аудитор қаржылық есептіліктің ішкі бақылауының мониторингі үшін субъект пайдаланатын барлық негізгі қызмет түрін білуі керек, сонымен бірге, аудитке байланысты бақылау қызметтеріне қатыстылары жəне кəсіпорын өз бақылау қызметтеріне түзету əрекеттерін қалай бастамалайды. (Сілт: Пара. A98-A100)

23. Егер субъект ішкі бақылау бар болса¹⁸⁴, аудитор ішкі бақылау аудитке қатыстылары бар-жоқтығы туралы білім алуы қажет:

(a) Ішкі бақылауға жауапкершілігінің сипаты және ішкі бақылау өнеркәсіптің ұйымдастыру құрылымына қалай жарайтыны; және

(b) Ішкі бақылау көмегімен орындалған немесе орындалуы тиісті қызметтер. (Сілт: Пара. A101-A103)

24.    Аудитор субъектінің мониторингі барысында қолданылатын ақпарат көздері және мұндай мұндай мониторингіне негізінде ақпарат мақсат үшін тиісті түрде лайықты болатынын басшылық қарастыратыны туралы білуі қажет. (Сілт: Пара. A104)

Маңызды Бұрмалаулар Тəуекелділігін Анықтау мен Бағалау

25.   Аудитор маңызды бұрмалау тәуекелдігін төмендегі жағдайларға сәйкес анықтау мен бағалауы тиіс:

(a) Қарыжылық есептілік денгейі; және (Сілт: Пара. A105-A108)

(b) Әрекеттер класстары, шоттық баланстар мен ашуларға арналған бекіту деңгейі; (Сілт: Пара. A109-A113)

Бұдан әрі аудиторлық шараларды дайындап атқаруға негіз салады.

26.   Бұл мақсатпен аудитор:

(a)   Субъектті мен ортасы туралы білуге қатысты бүкіл үдеріс барысында тәуекелдіктер, тәуекелдіктерге қатысты бақылауларға, және әрекеттердің кластары, шоттық баланстар қаржылық есептіліктегі ашуларды қарастыру арқылы анықтауы тиіс; (Сілт: Пара. A114-A115)

(b) Анықталған тәуекелдіктерді бағалау. Олар тұтастай алғанда қаржылық есептілікке анық қатысы бар-жоқтығы мен көптеген бекітулерге ықтимал әсері ететін-етпейтініне баға беру;

(c) Аудитор тестілерді жүргізісі елетін сәйкесті бақылауларды ескере отырып, бірдеме бекіту деңгейінде басқаша болатынына қатысты анықталған тәуекелдіктерді анықтау; (Сілт: Пара. A116-A118)

(d) Бұрмалаудың ықтималдығын қарастыру, көпшілікті бұрмалаулардың ықтималдығын қоса алғандығы, және ықтимал бұрмалаудың елеулі бұрмалауды туындауы мүмкін болар жиілілік мәні бар, жоқ па деп қарастыру.

27.  25 параграфта көрсетілген тәуекелдікті бағалау бөлігі ретінде анықталған тәуекелдіктер біреуі аудитордың пікірі бойынша шын мәніндегі тәуекелдік болып саналса деп аудитор шешуі тиіс. Пікірін көрсету кезінде аудитор тәуекелдікке қатысты анықталған бақылаулардың әсерлерін алып тастауы тиіс.

28.  Тәуекелдіктер шын мәніндегі тәуекелдіктер болып саналатын-саналмайтындығы бойынша пікірін көрсету кезінде, аудитор кем дегенде төмендегі жайларды қарастыруы қажет:

(a)  Тәуекелдік алаяқтық тәуекелдігі бола ма;

(b)  Тәуекелдік соңғы шын мәніндегі бухгалтерлік және өзге дамытуларға

байланысы бар ма және соған сәйкес арнаулы назар аудару қажет па;

(c)   Әрекеттердік күрделілігі;

(d)   Тәуекелдік байланысқан тараптармен шын мәніндегі әрекеттерді қамти ма;

(e)   Тәуекелдікке қатысты қаржылық есептілікті өлшеудегі шыншылдығының деңгейі, атап айтқанда белгісіздікті өлшеу көптеген ауқымын қамтитын өлшеулер; және

(f)  Тәуекелдік субъект үшін бизнес әдеттен тыс бағдары сыртындағы шын мәніндегі әрекеттерді немесе әдеттен тыс болуы мүмкін қамти ма. (Сілт: Пара. A119-A123)

29.   Егер аудитор шын мәніндегі тәуекелдігі бар болуын айқындаса, аудитор тәуекелдікке қатысты субъектінің бақылаулары, бақылау қызметтерін білуі қажет. (Сілт: Пара. A124-A126)

Шын мәніндегі шаралар өздері жеткілікті мен тиісті аудиторлық дәлел қамсыздандырмайтын тәуекелдіктер

30.   Кейбір тәуекелдіктер жағдайында, аудитор тек қана елеулі шаралардан жеткілікті мен тиісті аудиторлық дәлелдемені алу мүмкін емес немесе ыңғайлы еместігі туралы пікірі жасауы мүмкін. Кейбір тәуекелдіктер сипаттамалары әдетте адами аз қатысуымен немесе қатысуынсыз жоғары автоматтандырылған өңдеуді қамтамасыз ететін әрекеттер немесе шоттық баланстар кәдімгі мен шын мәніндегі класстарын жөнсіз немесе толық емес түрде құжаттауға қатысы бар.

Мұндай жағдайларда, субъектінің тәуекелдіктерді бақылаулары аудитке қатысы бар. Сонымен қатар, аудитор білуі тиіс. (Сілт: Пара. A127-A129)

Тəуекелділіктерді бағалауды тексеру

31. Бекіту деңгейінде елеулі бұрмалаулардың тәуекелдіктеріне аудиторлық баға беру аудит барысында өзгеруі мүмкін, себебі қосымша аудиторлық дәлелдер алынады. Аудитор бұдан әрі аудиторлық шараларды орындаудан аудиторлық дәлелдеме алған жағдайда, немесе егер жаңа ақпарат алынған болса, бұл ақпарат аудитормен әдетте бағалауға негізделетін аудиторлық дәлелдерге сәйкес емес болса, аудитор бағалауға қайта қарауы мен соған сәйкес бұдан әрі аудиторлық шараларды жетілдіруі тиіс. (Сілт: Пара. A130)

32. Аудитор құжаттауы қажет:¹⁸⁵

(а) 10 параграфқа сәйкес жоба бойынша жасақпен талқылауын, сондай-ақ қол жеткен елеулі шешімдерді;

(b) 11 параграфта берілген субъект пен оның ортасына қатысты алынған əр аспектілерін, 14-24 параграфтарда берілген ішкі бақылаудың əр компонентін, ақпарат көздерін, тəуекелділікті бағалау шараларын;

(c) 25 параграфқа сəйкес қаржылық есептілік деңгейіндегі және бекітулер деңгейіндегі анықталған жəне бағаланған маңызды бұрмалаулар тəуекелділігі;

(d) 27-30 параграфтарға сəйкес бағаланған, анықталған тəуекелділіктер мен байланысқан бақылауларды. (Сілт: Пара. A131-A134)

***

Қолданбалы және Басқа Түсіндірме Материал

Тәуекелдікті Бағалау бойынша Шаралар және Байланысты Қызметтер (Сілт: Пара. 5)

A1.  Субъект пен оның ортасы, ішкі бақылауы туралы білім аудит барысындағы ақпаратты жинау, жаңарту жəне талдаудың тұрақты жəне динамикалық процесі («субъектті білу» деген термин сияқты сипатталады) болып табылады.

Бұл білім кепілдемелер құрылымын белгілейді, оның шеңберінде аудитор аудитті жоспарлайды жəне аудит барысында кəсіби көзқарасын білдіреді. Мысалы:

• Қаржылық есетілік елеулі бұрмалануының тәуекелдігін бағалау;

• 320 АХС сәйкес маңыздылықты белгілеу;¹⁸⁶

• Есептік саясатты таңдау мен қолдану сəйкестілігін, сондай-ақ қаржылық есептілік ашуларының бара-барлығын қарастыру;

• Арнайы аудиторлық тəсіл қажет болатын салаларды анықтау, мысалы басшылықтың тараптардың байланысты операциялары, тоқтаусыз қызметі тиістілігі немесе олардың бизнес мақсатын анықтау;

• Аналитикалық шараларды орындауға қажет жобаларды əзірлеу;

• Елеулі бұрмалау бағаланған тәуекелдігіне жауап қайтару, сонымен қатар жеткілікті мен тиісті аудиторлық дәлелдер алуға қажет болатын бұдан әрі аудиторлық шараларды әзірлеу мен атқару;

•   болжамдардың жəне басшылықтың ауызша немесе жазбаша ұсынымдарының орындылығы сияқты, алынған аудиторлық дəлелдердің жеткіліктілігі мен сəйкестілігін анықтау.

A2.  Себебі мұндай шараларды орындау барысында алынған ақпаратты аудитор елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалауды қолдау үшін аудиторлық дəлел ретінде пайдаланады. Сондай-ақ сол сияқты шаралар елеулі шаралар немесе бақылау тестілеу сияқты жоспарланған жоқ болса да, аудитор операциялар сыныбы, сальдо шоттары жəне ашулар және байланысты

растаулар бақылау операциялық тиімділігіне байланысты аудиторлық дəлелдер алады. Аудитор мəні бойынша шаралар немесе бақылау тестерінің орындалуын тəуекелділікті бағалау шараларымен бір мезгілде орындауды таңдайды, себебі бұлардың бірлесуі тиімді болып келеді.

A3.   Аудитор субъект пен оның ортасын, ішкі бақылауы туралы білуге қажет ауқымды анықтау үшін кəсіби көзқарасты қолданады. Субъект пен оның саласы туралы білу АХС-на сəйкес аудиттің орындалуының маңызды аспектісі болып табылады. Аудиторға қажетті жалпы түсіну тереңдігі басшылықтың кəсіпорынды басқаруда иеленіп отырғанынан аз болады.

A4. Баға берілуі қажет болатын тәуекелдіктер қателер немесе алаяқтықпен туындайтын тәуекелдіктер қамтиды. Тәуекелдіктер екеуі бұл АХС-та көрсетілген.

Мысалы, алаяқтық тудырған маңызды бұрмалаулар тәуекелдігін анықтауға қажет болатын ақпаратты алу үшін тәуекелдікті бағалау шаралары мен байланысты қызметтерге қатысты талаптар мен нұсқау 240 АХС-та берілген деп алаяқтық шын мәні болып шығады.¹⁸⁷

А5.   Аталған бөлімде аудитор субъект туралы білу барысында (11-24 параграфтарды қараңыз) субъект пен оның саласынын аспектілерін, сондай-ақ 6 параграфта көрсетілген маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға қажетті шараларын зерттейді. Сондай-ақ аудитор алынған ақпарат негізінде маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға көмектесетін басқа да шараларды қарастырады. Мысалы:

• Аудитор сыртқы көздерден алынған ақпарат, мысалы аналитиктер, банктер мен рейтингілік агенттіктер есебі, сауда жəне экономикалық журналдар, заң жəне қаржылық баспасөз материалдары субъект туралы ақпарат алуы қажет.

•   Аудитор субъектінің сыртқы заң кеңесшісінің сұрау жүргізуі немесе субъектіне қызмет көрсетуді сараптау мүмкіндігін қарайды.

A6.  Алайда сұрау арқылы аудиторға қажет ақпараттың көпшілігі қаржылық есептілікке жауапты басшылықтан алынады. Субъектінің басқа қызметкерлерінен: өндірістік жəне ішкі аудит мамандарынан, жауапкершілік деңгейі əртүрлі мамандардан алынатын сұраулар маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауда пайдалы болады. Мысалы:

• Басқару өкілеттігіне ие тұлғаларға бағытталған сұраулар, қаржылық есептілік дайындалған ортаны білуге;

•  Ішкі аудит мамандарына бағытталған сұраулар, олар жыл бойына ішкі бақылау тиімділігі мен үлгі жобасына қатысты аудиторлық шаралар

мен басшылық анау шаралардан алынған мәліметтерге қандай қызмет көрсеткенін анықтауға;

•   Жалпы сипаттағы жəне ерекше сипаттағы операцияларды есепке алу, өңдеуге қатысқан қызметкерлерге сұрау жүргізу, ол аудиторға есеп саясатының белгілі бір баптарын қолдану мен таңдау сəйкестілігін анықтауға;

•  Ішкі заң кеңесшісіне бағытталған сұраулар сот дайларына, заңнама мен нормативтік актілерге сəйкестікке, субъектіне əсер ететін алаяқтық немесе күдікті алаяқтыққа, варанттарға, сатылған облигацияларға, әріптестермен келісімдерге және келісім шарттарына қатысты мәселелер туралы ақпарат береді;

• Маркетинг бөлімінің мамандарына бағытталған сұраулар субъектінің маркетингілік стратегиясындағы, сатулар бағыттарындағы, немесе клиенттермен келісім-шарттардағы өзгерістерді білуге көмек береді.

A7. Тәуекелдікті бағалауға қатысты шараларға құсас аналитикалық шаралар аудитор білген жоқ субъектінің аспектілерін анықтауы мүмкін және бағаланған тәуекелдіктерге қатысты аудиорлық шараларды дамыту мен енгізу негізін қамтамасыз ету үшін елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалауға көмек беруі мүмкін. Тәуекелдікті бағалауға қатысты шаралар ретінде орындалған талдамалы шаралар қаржылық пен қаржылық емес ақпарат, мысалы, сауда залының ауқымы мен сатылған тауарлардың мөлшері арасындағы қарым-қатырастарды қарастыруы мүмкін.

A8. Талдамалы шаралар аудит үшін зардаптары бар мəселелерді көрсететін ерекше операцияларды, сомалар мен коэффициенттерді анықтауда пайдалы болады. Мұндай ерекше немесе жобаланбаған өзара байланыстарды көрсетеді, аудитор алаяқтықпен туындайтын маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауда пайдаланады.

A9.   Алайда, талдамалы шаралары барлық мəліметтерді жоғары деңгейде пайдаланатын болса (тәуекелдікті бағалау шаралары жағдайы болуы мүмкін), мұндай талдамалы шаралардан нəтижесі маңызды бұрмалаулардың болу мүмкіндігіне алғашқы басшылықты ғана білдіре алады. Яғни аудитор талдамалы шараларының нəтижелерін маңызды бұрмалаулар тəукелділігін анықтау кезінде жиналған басқа ақпаратпен бірге қарастыра алады.

Кішігірім кәсіпорындарды қарастыру

A10. Кейбір кішігірім кәсіпорындар талдамалы шаралары мақсаттарымен қолданыла алатын аралықты немесе айлық қаржылық ақпарат болмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда, аудитті жоспарлау немесе сұрау арқылы біраз ақпаратты алу мақсаттарымен аудитор шектеулі талдау шараларын атқара алса да, аудитор кәсіпорын қаржылық есептілігі бойынша ерте жобаға қол жеткізуі кезінде елеулі бұрмалау тәуекелдіктерін анықтау мен

бағалауға қажет болатын талдау шараларын орындауды жоспарлауы қажеттілігі пайда болуы мүмкін.

Байқау мен тексеру (Сілт: Пара. 6(c))

A11. Байқау жəне тексеру басшылық пен қызметкерлер сұрауларын толықтырады, сондай-ақ субъект пен оның саласы туралы ақпаратты береді. Бұл аудиторлық шараларға мыналар кіреді:

• Фирма қызметін жəне жұмыстарын бақылау.

• Құжаттарды зерттеу (бизнес-жоспарлар мен стратегиялар) ішкі бақылау туралы жазбалар мен нұсқаулар.

• Басшылықтың дайындаған (тоқсандық есеп берулер, аралықты қаржылық есеп берулер) жəне басқаруға өкілетті тұлғалардың (директорлар кеңесінің жиналастарының хаттамасы сияқты) есеп берулерді зерттеу;

• Кəсіпорынның ғимараттарына жəне зауыт ғимараттарына бару.

A12.  Аудитордың субъектпен және алдыңғы аудиттер кезінде орындалған аудиторлық шараларға қатысты алдыңғы тəжірибесі сол сияқты мәселелер туралы ақпарат беруі мүмкін. Мысалы:

• Өткен аудит барысындағы бұрмалаулар, олардың уақытында түзетілуі.

• Субъект пен оның ортасы сипаты, сондай-ақ субъектінің ішкі бақылауы (ішкі бақылаудағы кемшіліктер).

• Алдыңғы кезеңнен бастап субъект пен оның саласындағы шын мәніндегі өзгерістер; сондай-ақ мұндай өзгерістер аудиторға елеулі бұрмалау тәуекелдігін анықтау мен бағалау үшін субъект туралы жеткіліті білім алуына көмектесе алады.

A13. Егер аудитор ағымдағы аудит мақсаттарымен ақпаратты қолданғысы келсе, аудитор алдыңғы кезеңдерде алынған ақпарат сәйкестігін тексеруі қажет. Оның себебі бақылау ортасындағы өзгерістер, мысалы, алдыңғы жылда алынған ақпарат сәйкестігіне әсер етуі мүмкін. Сондай ақпараттың сәйкестігіне әсер етуі мүмкін өзгерістер пайда болғанын анықтау үшін аудитор сұраулар жүргізуі мүмкін, сондай-ақ басқа тиісті аудиторлық шаралар, мысалы, сәйкесті жүйелерді жіті зерттеуді орындай алады.

A14.  Жоба бойынша жасақ мүшелері субъектінің қаржылық есептіліктің маңызды бұрмалауларға қатыстылығын талқылауы қажет. Оның мақсаты:

•   Талқылау жоба бойынша жасақтың тəжірибелі мүшелерінің субъект туралы білімдерімен бөлісуіне мүмкіндік береді.

•  Жасақ мүшелеріне субъектіне қатысты бизнес тəуекелділігі туралы ақпаратпен пікір алмасуға жəрдемдеседі жасақ мүшелеріне субъектіге қатысты бизнес тəуекелділігі туралы ақпаратпен пікір алмасуға

жəрдемдеседі, субъектінің қаржылық есебінің алаяқтық тудыратын маңызды бұрмалауларға қатыстылығына ерекше назар аударылады.

• Жоба бойынша жасақтың мүшелеріне оларды тағайындауға ерекше салалардағы қаржылық есептілік елеулі бұрмалануларының мүмкіндігі туралы жақсы білуге, сондай-ақ мүшелері орындайтын аудиторлық шаралар нәтижесі аудиттің басқа аспектілеріне, кейінгі аудиторлық шараларының сипаты, мерзімі мен деңгейіне қалай әсер ететуі мүмкіндігі туралы білуге жәрдемдеседі.

• Жасақ мүшелері субъектіге елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалауға немесе бұл тәуекелдіктерді жою үшін орындалған аудиторлық шараларға әсер етуі мүмкін аудит барысында жаңа ақпаратпен пікір алмасуының негізін қамтамасыз етеді.

240 АХС жасақ мүшелері алаяқтық тәуекелі туралы талқылауы бойынша бұдан әрі талаптар мен нұсқау ұсынады.¹⁸⁸

A15. Жоба бойынша жасақтың негізгі мүшелері əдетте талқылауға қатысады (Мысалы жан - жақты аудитте көпшілікті талқылаулар орын алады), алайда барлық жасақ мүшелеріне аудиттің аспектілері туралы терең білудің қажеті жоқ. Талқылауларды жоспарлауда қарастыратын басқа фактор жоба бойынша топқа тағайындалған сарапшыларды қосу немесе қоспау болып табылады. Жоба бойынша әріптес жасақтың негізгі мүшелерімен талқылауы мүмкін. Қажет болғанда, басқалармен талқылауды тағайындап отыру, бүкіл келісім бойынша жасақтқа қажет болатын хабарлау ауқымын қарастырып шығу арқылы мамандар және аудиттің құрамдас бөлімдеріне жауапты тұлғалармен талқылауы мүмкін. Жоба бойынша әріптес келіскен хабарлау жоспары пайдалы болып келуі мүмкін.
Кішігірім субъектілерді ерекше түрде қарастыру

A16.  Көпшілікті кішігірім аудиттер тек қана жоба бойынша әріптеспен жүргізіледі (жеке тәжірибеленетін бухгалтер). Сондай жағдайларда, аудитті жоспарлаған жоба бойынша әріптес өзі субъектінің қаржылық есептілігі алаяқтық немесе қателер себебі елеулі бұрмалауға қатыстылығын қарастыруға жауапты болады.