Дәріс №4. Қой малының төлдерін өсірудің гигиенасы (2 сағат)

Бағыты бойынша қой шаруашылықтары екіге бөлінеді: бірінші – тұқымдық, яғни малдардың бұрынғы тұқымын жақсартумен қоса жас тұқымды тоқтыларды өсіріп, жаңа тұқымды малдарды еңгізу, екінші - өнім алуға (жүн, ет, елтірі т.б.) негізделген. Алынатын негізгі өнімдеріне байланысты қойларды биязы, жартылай биязы, қылшық жүнді ет-жүн-сүт бағытындағы, каракул (елтірі) және тондық (сең-сең) терілер алуға арналғандар болып бөлінеді.

Ірілендірілген қой шаруашылықтарында бірнеше қоралардың түрлерін жобалап – тұрғызады. Оларға қысқы және ерте көктемде қоздайтын аналықтарға арналған жылыланған төл үйшігі бар қоралар: негізгі қошарларды (тұқымды) ұстайтын, әртүрлі жастағы және жынысты қойларға арналған қоралар, қаракул шаруашылықтарында төл үйшік және мал сою пункті қаралады. Қой қораларымен біріктіріліп немесе жеке ұрықтандыру пункті, қой қырқу орындары қаралады. Қой фермаларының территориясында ветеринариялық және мал өлшенетін орындар, су, жылу көздерінің ғимараттары, азық дайындайтын, сақтайтын, малдар тұратын ашық алаңдар т.б. болады.

Қой қоралар табиғи жасанды жайылымдардың маңайында орналастырылуы керек. Қой қоралардың сиымдылығы 1500 басқа дейін орналастыруға арналады. Кең тараған қой қоралардың сиымдылығы 600-800 басқа болады. Қой қораларды сол түстік және орталық аймақтарда көбінесе «Г» типті, ал оңтүстікте «П» тәрізді тұрғызылады (сызба 12). Бұл қоралардың сыртқы бұрышы жел өтін азайтып және қора ішінің суып кетпеуін қамтамасыз ету үшін, желдің басым соғатын жағына қаратып орналастырады. Ал ық жағынан биіктігі 1,5 м дейін қоршау жасап, малдардың серуендеп азықтанатын алаңын қалдырады. Олардың ішіне қатаң азықтарға және жемге арналған науалар қойылады (кесте 11). Қорадағы әр басқа арналған орындардың размері әртүрлі болып, олардың жасына, жынысына, ұстау тәсіліне, өніміне және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады (кесте 12).

Әр түрлі типті қораларында қойларды орналастыру кезінде бір басқа шаққандағы еденнің ауданы саулықтарға көктемде қоздағанда – 1,0-1,2 м², қошқарларға жекелеме ұстағанда – 3-4 м², топта – 1,5-1,7 м².

Жартылай ашық күрке базаларда жас тоқты-түсақтарға – 0,3 - 0,4 м², ірі қойларға 0,5 м², тұрақты төл үйшіктер үшін – 2,0-2,5 м², ал роман тұқымды саулықтарға – 3,0 м² кем қаралмайды. Төл үйшік үшін қой қораның ортасынан, жылы жерден орын бөлінеді. Қой төлдеген кезде қосымша жылжымалы бөлгіштер мен (тор көзді щиттер) барлық қоздайтын саулықтың 30 % есептеп бірнеше бөліктерге бөлінген төл үйшіктер жасайды. Саулық саны 500 бастан артық болса, жеке төл үйшік қаралады. Сыртқы орта ауа температурасы - 30ºС төмен болса, төл үйшіктерді қосымша жылылайды. Еліміздің кей ауа райы жұмсақ аймақтарында жеңіл типті, жергілікті арзан материалдардан катондар-шатырлы немесе қазақ үй тәріздес қоралар тұрғызады. Катонның екі типі болады: читинді (шатырлы) және (қазақ үй тәріздес) орынборлы. Катондарды биіктігі 4 м ағаш тіреуіштерден (сырықтар) жасап, сыртын қалың қабатпен солома немесе қамыспен жауып жылылайды. 650 бас ірі қойларға арналған катондардың еденнің диаметірі 16 м, үстіңгі тесігі – 2 м, болып әрбір ірі қойға – 0,4 м², жас тоқтыларға – 0,25 м² қаралып, ені – 2,0-2,5 м қақпа қалдырады.

Мұндай катондарға төбедегі тесіктен таза ауа алмасып, ішінде улы газдар болмайды. Ауаның ең суық күндерінде де катон ішінің температурасы 2-7ºС болып, мал организміне пайдалы әсерін тигізеді. Қой фермаларында өндірістік және шаруашылық объектілерге мал тұратын қоралардан басқа изолятор (ауру малдарға) және жасанды ұрықтандыру пункті жатады. Ұрықтандыру пунктінің ауданы – 16 м², лабораториясы – 7,6 м², қошқарлар тұратын орын – 8 м² және екі бөлме – 16,6 м²-тан әрқайсысы ұрықтанған және ұрықтануға дайындалған саулықтарға арналады.

Қышыма, қотыр ауруларының алдын алып, сақтандыру үшін жайылымда немесе жайлауда малдарды ұстаған кездерде, жеңілдетілген, жинамалы, брезент немесе басқа су өтпейтін материалдардан қой тоғыту ваннасы купка жасалады.

Ірілендірген қой фермаларында тоғыту ванналарының орнына арнайы жасалған жанбырлататын құрылымдар пайдаланады.

Қойларды биологиялық құнарлы азықтар мен қамтамасыз ету, олардың аман сақталуы мен өнімінің молаюының бірде-бір кепілі болып саналады. Рационда неғұрлым күкірті бар аминқышқылдары (цистеин, цистин, метионин) көп болса, солғұрлым қой жүні өседі. Азықтағы протейннің мөлшері емес, сапасы мал өніміне айтарлықтай әсерін тигізеді. Басқа малдармен салыстырғанда, қойлардың қатаң азықтың түрі, құрамы мен сапасына сезімталдығы жоғары болады. Мысалы, қойларды тарының соломымен көректендіру олардың жүннің түсуіне соғады. Сол сияқты, қойлардың жүнінің сапасы оларды қыша (горчица) шөптері мен және ірі сабақты, қышқылдары дәнді шалғындар мен азықтандырғанда төмендейді.

Биязы және жартылай биязы жүнді қойларды селеулі шөптер мен көректендіруге болмайды, әсіресе дәні піскеннен кейін, селеудің басы қатайып, жүн арасына кіреді де, біртіндеп теріні, тесіп етке өтіп, кейде тіпті ішкі өкпе, жүрекке дейін жетеді де, малды жүдетіп, ауруға ұрындырады. Сол сияқты түйе ошаған (репей) араласқан шөппен де азықтандыруға болмайды.

Қойлардың рациондарында минералдық заттардың жетіспеушілігіде олардың денсаулығына үлкен әсерін тигізеді. Әсіресе, қыс айларында, қозыларда минералды заттар мен витаминдердің жетіспеушілігінен бірін-бірі еміп, жүнін сорып, соның салдарынан ұлтабарының аузына жеке ішек жолына жүн-жұрқа жиылып, ауруға ұшырап, кейде жаппай өлім-жітімге шалдығады. Бұдан сақтандыру үшін саулықтар мен қозыларға арналған азықтарға сәбіз, сүйек ұны, тұз қосып береді. Қойлардың арасындағы арық, әлсіз малдарды іріктеп бөліп алып, жеке күтім жасау қажет. Қыс аяғында, көктемнің басында азықтың тапшылығынан, немесе құнарсыздығынан қойлардың жүнінің жіңішкеруі, сынауы көбейіп, экономикалық шығынды арттырады. Қойларды арнайы азық науаларын пайдаланып, ашық жерлерде – аландарда көректендірген дұрыс болады. Ондай жағдайда қатаң, құрама және сулы азықтар үшін екі жақты немесе бір жақты науалармен қамтамасыз етіледі.

Екі жақты азық науаларын қораның, алаңның ортасына қояды да екі жағында малдардың еркін келіп тұруына мүмкіндік жасалады. Мұндай науалардың жалпы ұзындығы 2-3 м болып, әр ірі малға – 0,25 м, қозыларға – 0,15 орын қаралады. Рештак-науаны тақтайдан төрт бұрышты жасап, 30-40 см биіктікте аяққа орнатып, енін – 25-30 см, тереңдігін – 10-12 см жасап, екінші қабатына қатаң азық салынатын сирек сырықшалардан, төбесі ашық, науа қалдырады.

Ұрықтандырудың алдында 1,5-2 ай бұрын арпа жармасы, жүгері, сұлы ұнтақтары т.б. құнарлы азықтармен көректендіру (протейндері мол) қоздауын 10-30 % арттырады. Күйлі саулықтар ірі қозылар туып, сүті мол болады. Сол сияқты қойларды сүрлеммен азықтандырған сүтін 15-22 %, жүнін – 20 % жоғарлатады.

Буаз саулықтар минералды заттарға сұранысы жоғары болып, туардың алдында, әсіресе кальции және фосфорға тәуліктік сұранысы 10 есе артады. Рационда кальций, фосфор, кобальт, мыс, йод, жез, темір, марганец және витаминдер А, Д, Е жетіспеушілігі өте әлсіз қозылардың тууына және саулықтың сүтінің кемуіне апарып соғады.

Қойларға арналған азықтар сапалы болып, ас қорту жүйелерінің ауруларына ұшыратпайтын, әсіресе ұнтақты азықтар тыныс жолдарына тұрып, өкпесіне кетіп, әртүрлі ауру тудырмас үшін дымқылдап берген дұрыс. Ас тұзы мен зат алмасу процесстерінің жұмысын бұзып уланбас үшін, тәуліктік мөлшерін ірі қойлар үшін – 10-15 г, қозыларға – 5-8 г аспауы керек.

Қойларды таза сумен қамтамасыз ету керек, әсіресе олардың жаз айларында суға сұранысы жоғары болады да тәулігіне кем дегенде екі рет, таңертең және кешке суарылуы қажет.

Қойлардың күтімі жақсы болып, таза жерлерде ұстаған жағдайда жүннің өсуі жақсарып, сапасы артады, іші таза емес, ылғалдығы жоғары, асты сыз жерлерде ұстағанда, олардың жүндерінде, әсіресе бауыр жүндеріне нәжістер қатып, оның түсін сарғайтып, серпінділігі төмендеп, сыңғыш болып, сапасы нашарлайды. Қойлардың жүндерінің сапасын төмендетпеу жолында, сол сияқты оларды тікенек шөптердің ішіне жібермей маяларды қоршап қояды.

Қойлардың басқа малдардан артық биологиялық ерекшеліктері, олардың ірі топтармен жайылып, көптеген жерлерде жыл бойына, қар астынан керек көректерді тауып жейді (тебіндеп). Олар тауылы, шөлейт, жартылай шөлейт жерлерде жайылып көректенеді, әсіресе жаз айларында шөбі қысқа қыратты жерлерде жайылса, қысқы кездерде шөбі қалың, шалғынды аймақтарда қар астынан тебіндеп азықтанады.

Егер ауа құрғақ болса, ірі қойлар суықтан қорықпайды, бірақ қатты желді, ылғалды-жауынды күндері суыққа төзімсіз болады. Буаз сулықтарды мұздақ қарлы жерлерге жаюға болмайды. Ондай жағдайда олардың тұяқтары қыйылып, мұз қабыршақтарын жұтып, іш тастауға апарып соғады.

Буаз саулықтарды қоздар алдында 20-30 күн бұрын, және туғаннан соң 5-7 күндер бойы жайылымға шығармай қолда тұрғызып күтеді. Саулықтарды қозыларымен бірге 20-30 күннен кейін құрғақ, шөбі мол жерлерге жаяды.

Қойларды көбінесе 0º дейінгі температурада, бірақ ауа құрғақ кездерінде 5-6ºС жоғары болмаған жөн. Жылы сызды қораларда ұстағанда олардың тұяқтары ауруға ұшырап (айырма болып), жүні нашар өсіп, түсіп өнімі төмендетеді. Сондықтан қой қоралар құрғақ, ауа температурасы 5-6ºС, ылғалдығы 80 % және газдардың, әсіресе аммиактың концентрациясының көбейіп кетпес үшін қалыпты желдетілуі керек, қой қоралардың микроклимат көрсеткіштерінің нормасы 13 кестеде берілген.

Қойларға арналған қораларға құрылыс материалдарын әрбір аймақтың жер орайы, ауа райына байланыстырып алады.

Қойлар өте қорқақ болып, әрбір тосын жағдайлардан үркіп, қаты күйзеліске ұшырағыш келеді. Әсіресе қорада, шарбақ қорғандарда қамауда тұрғанда үріксе бір-бірінің үстіне шығып кетіп, бастығырылып өлім-жітімге ұшырайды. Үріккен қойлар күйзелісті жағдайдан өте жай (1-2 ай) шығады да, күйін төмендетіп, өнімін азайтады.

Сол сияқты жылқылардан биологиялық препараттар (гипериммунді қан сөлдері, гамма-глобулиндер, қарын сөлдерін т.б.) алуға пайдаланады.

Жылқылардың осындай т.б. ерекшеліктеріне негіздеп төрт бағытта өсіретін шаруашылықтар болады.

• 
  Жұмыс бағытына арналған жылқылар – шаруашылық ішіндегі жүк тасымалдау, бір жерден бір жерге қатынасу, малдарды айдау, жайып-бағу, шағын жерлерді жыртып өңдеу т.б. үшін пайдаланады;
  
• 
  Өнімдік бағыттағы жылқылар – ет, қымыз, өндірістерді табында ұстау кезінде, жыл бойына, арзан құнарлы өнімдермен әсіресе жоғарғы сортты жылқы колбаса – шұжықтармен ұлттық дәмді – қазы, қарта, жал, жая тағамдарымен, дем алу орындарына (курорттарға) құнды емдік қасиеті мол сусын-қымыз дайындау, емдеу мекемелеріне арналған емдік биологиялық активті препараттар жасап шығару т.б. алуға;
  
• 
  Спорттық бағытындағы жылқылар - әртүрлі мәдени-спортты ойындарға, туристік саяхаттарға, арнайы жарыстарға арналған;
  
• 
  Жаңа тұқымды жылқыларды өсіріп және ескіні жаңарту бағытындағы селекциялық жұмыстарды жүргізу.
  

Жылқы малдарын ұстау жүйелері мен тәсілдерін таңдау әр шаруашылықтың жағдайына, алған бағытына, жер орайы, ауа райына байланысты жасалады.

Жылқы шаруашылығында екі ұстау жүйесі: қорада және жайылымда - табында қолданылады.

Табында жайып ұстау жүйесі – ертеден келе жатқан тиімді, жылқыларды табиғый жайылымдарда жайып, арзан өнімдер алуға негізделген. Бұл жұйені малдардың бағыты, шаруашылықтың мүмкіншілігіне және жер орайына байланысты екі тәсілде пайдаланады. Мәдениетті табында және жақсартылған табында ұстау болып бөлінеді.

Мәдени-табындау тәсілі бойынша асыл тұқымды және жергілікті тұқымды жылқыларды жылдың көп мезгілінде жайылымдарда ұстап күтіп бағады. Ал қыстың суық кездерінде - іші байлау және бөлмелі (денникті) орындарға бөліп жабдықталған қораларда ұстайды. Ол үшін табындағы жылқыларды жасы және жынысына қарап біркелкі топтарға бөледі (биелер, құлынды биелер, аттар, айғырлар т.б.)

Мәдени табында ұстау кезінде жылқыларды, әсіресе жайылымдардың шөбі азайып, құнары кетіп тозған кездерде және қары қалың, суық боранды, мұзды мезгілдерде шөп және құрама азықтар мен көректендіру қаралады. Ондай суықтарда аналық биелерді жылыланбаған қораларда немесе ашық базаларда шөп беріп (14-20 кг 1 басқа) күтеді де, ашық күндерде оларды да басқа малдар мен бірге жайылымға шығарады.

Табындағы жылқылар тығыз жүнді және қалың қабатты терілі болып келеді де, жаздың аса ыстықтары мен қыстың аяздарына төзімді болып келеді. Жергілікті аймақтық ауа райына шыныққан жылқылар қалың қар (40-50 см) астынан, мұз болып қатып қалмаған болса, өзіне қажет көрек азықтарды тауып жейді (тебіндеп).

Шаруашылықтың бағыты және табиғи жайылымдардың орайы мен су көздерінің молдығына байланысты табындардың размері әртүрлі болады.

Құлынды биелердің табында 80-150, айғырлар 20-25, жас жылқылар (тай, күнандар)- 150 басқа дейін болады. Жайылымы жазық аймақтарда ет бағытындағы жылқылар үшін ір табынның мөлшерін, тай-жабағыларымен қосқанда – 400 басқа дейін, ал таулы жерлерде 100 басқа дейін топталады.

Жылқыларды бір жайылымнан екінші жайылымға ауыстырып, айдаған кезде сағатына 6-7 км жылдамдықтан асырмай және 10-15 км кейін жайып, дем алыс беріп, жалпы тәуліктік жүруі – 30 км аспауы керек. Жайылымдар эпизоотологиялық жағынан жұқпалы аурулар бұрын, шықпаған таяу маңдарда өлген малдардың өлекселері сақталған орындар жоқ, көліктер мен мал айдалатын жолдардың түйісінде орналаспаған болуы керек.

Жылқыларды қорада ұстау жүйесі – кезінде, олардың өндірістік бағыты, физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жекелеп және топпен ұстайды. Ол үшін жылқы қораларының ішінде жекелеп тұрғызып ұстау үшін жан-жағы сырықтар мен шектелген бөлмелер – денниктер, топтап ұстауға ірі секциялар жасалады. Денниктерде көбінесе, негізгі айғырларды, құлынды биелерді, енесінен айырған жабағыларды және өнімдік бағалы тай-құнандарды ұстайды. Қалған тұқымдық көрсеткіштері бойынша төмен бағалы жылқылар, жұмыс аттары топтап 20-100 басқа дейін ірі секцияларда (залда) ұсталады. Топта (залды) ұстайтын қоралардың ішінде де билердің құлындайтын орындар-денниктер қаралады.

Жылқылар зауыттарына, қораның ық жағынан серуен алаңдары (поддоктар) қаралады. Жекелеме серуен алаңдарының ауданы негізі айғырлар үшін – 600 м², үйрететін жас жылқыларға - 400, басқа жылқылар топтарына – 200 м² қаралады. Жұмыс аттары үшін серуен алаңдары қаралмайды, бірақ аттарды тексеріп, тазалау жүргізу үшін сыртқы ат байлау орындары қаралады.

Жылдың жылы мезгілдерінде қорада ұстаған жылқыларды да, қоршалған, жасанды шөптер егілген жайылымдарда жастары бойынша топтап 50-80 бастан жаяды. Ондай арнайы қоршалып жасалған жайылым орындарында (зауыдтарда) жаю ливадалық тәсіл деп аталады.

Жылқыларды суаруға таза құдық сулары пайдаланады. Санитарлық-гигиеналық талаптарға суларының сапасы сәйкес келетін өзендер, көлдер, бұлақ және тұма суларында пайдалануға болады.

Құс шаруашылығында үш түрлі ұстау жүйелері: экстенсивті, интенсивті және аралас немесе жартылай интенсивті қолданылады. Әр жүйенің өзіне тән тәсілдері яғни клеткаларда және едендерде ұстайтын түрлері тараған. Едендерде ұстау тәсілдері үш түрде кездеседі: жиналмайтын қалың төсенішті, сыртқы және сеткалы (торкөзді) едендерде арнайы серуен алаңдарын пайдаланып, немесе серуенсіз тұрғызып күтіп-бағу болады.

Мұндай төсеніштерде, биотермиялық процесстердің нәтижесінде, қыс айында температура 12-18ºС жетеді де, ал төсеніш аралығындағы сапрофитті микробтардың өсуінің салдарынан, әсіресе витаминдер тобы В түзіліп, құстар төсеніш түйірлерін шоқып жеп, өздеріне қажет кейбір витаминдерді табады. Сол сияқты, құстарды қалың төсеніш едендерде ұстағанда, олар еркін қозғалыста болып, денсаулығына бір шама пайдалы әсері тиеді.

Мұнымен қоса құстарды қалың жиналмайтын төсенішті едендерде ұстау кезінде айтарлықтай кемшіліктер кездеседі. Біріншіден бұл тәсілмен ұстаған кезде, құстар белгіленген ұяларға жұмыртқаламай еденге түсіріп, олар ластанып тек тағамдық қана емес инкубациялық сапасын төмендетеді және жұмыртқаларды жинау қыйынға түседі. Екіншіден, құстардың саңырық араласқан төсеніштермен ылғый денесі түйісіп, шоқып жеп альминтарлы (іштен) инфекцияға және инвазиялық (құрт) ауруларға шалдығуына қауіп төндіреді. Үшіншіден, құстарды бұл тәсілмен ұстағанда төсенішті ұзақ алмастырмағанның нәтижесінде, онда улы газдардың мөлшері көбейіп кетпеу үшін өте көп жаңа төсеніш қоры қажет болады (жылына әр құсқа 5-6 кг).

Құстарды сырықты (планчатты) едендерде ұстау тәсілі кезінде арнайы ағаш сырықтардан құрылған (размері, көбінесе 2 м × 3 м) рамаларды қоралардың еденінен 80-85 см биіктікте, көлдеңнең орналастырады. Рамаларды жасауға қалыңдығы 1,5-2 см, жалпақтығы 4-5 см ағаш сырықтар (рейка) алып, құс саңырығына бөгет болмау үшін үстіңгі бетін тегіс, қырларын жұмырлап үстіріктеп, бір-бірінен 2,5-3,0 см қашықтықта орналастырады. Мұндай едендердің арасынан құс саңырағы астындағы бетондалған арыққа түсіп, одан механикалық түрде арнайы сырғыш-қырғыш құрылымдардың көмегімен тазаланып отырады.

Сырықты едендерде ұстағанда құстарға төсеніш қажет болмайды және олардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралмайды, құстардың саңырығы еден тесігінен төмен түсіп кетеді де, олардың денесі таза болып, ауру жұқтыру қаупі төнбейді және құстардың орналасу сиымдылығы жоғарлайды. Бірақ, мұндай артықшылығымен қатар айтарлықтай кемшілігі болып, бұл сырықтан жасалған едендердің сыртқы әсерлерге құс саңырықтарына төзбей, тез істен шығып, жарамсыздануы саналады.

Ол үшін аса берік, ауыр салмаққа иіліп кетпейтін, сыртқы әсерлерге төзімді, әсіресе химиялық заттар мен газдарға, тот баспайтын (цинкпен, полиэтиленмен, резинамен қапталған) сымдардан ара қашықтықтары (тесігі) 3,5 × 3,5 см төркөздер (сетка) жасалып, жерден 60-70 см биіктікте, керіп орнатылады. Олардың астында көң жиналатын бетондалған арықтар жасалады. Бұл тәсілдің сырықты едендерден артықшылығы сыртқы факторлардың әсеріне төзімділігі болса, кемшілігі ұзақ уақыт құс салмағына шыдамай, еден иіліп, салбырап кетеді де, оны жиі керіп отыруға қосымша еңбек жұмсалады және құстардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралуға тура келеді.