Гомельскi дзяржаўны Ўнiверсiтэт iмя францыска скарыны

УВОДЗIНЫ

У сучасным мовазнаўстве назiраюцца тэрмiналагiчная недакладнасць i пэўны разнабой дэфiнiцыi асноўных паняццяў, звязаных з працэсам мiграцыi моўных элементаў з адной сiстэмы ў другую. Мы залучаемся да той думкi, што запазычванне – гэта працэс перамяшчэння розных элементаў з адной мовы ў другую, у вынiку якога засвойваюцца пэўныя адзiнкi розных моўных узроўняў – фаналагiчнага, марфалагiчнага, лексiчнага, семантычнага i сiнтаксiчнага [90, с. 18]. Вынiкам гэтага працэсу з’яўляюцца розныя вiды запазычанняў: 1) лексiчнае – запазычванне слова, найбольш часты выпадак, першая ступень мiжмоўнага ўзаемадзеяння i перадумова для iншых вiдаў; 2) запазычванне фанемы, самы рэдкi вiд; 3) запазычванне марфемы, якое адбываецца толькi ў вынiку засваення вялiкай колькасцi аднатыпных у структурных адносiнах слоў, асобныя афiксальныя элементы якiх набываюць магчымасць вычляняцца i ўдзельнiчаць у словаўтваральных працэсах мовы-рэцэптара; 4) сiнтаксiчнае запазычванне – уплыў iншамоўных сiнтаксiчных канструкцый на пабудову фразы, таксама абмежаваны i прыватны вiд; 5) семантычнае запазычванне – калькаванне. Усе адзначаныя вiды запазычанняў знаходзяцца ў iерархiчнай залежнасцi i ўзаемасувязях [90, с. 19; 125, с. 469; 141, с. 235]. Вынiкi мiжмоўных кантактаў, такiм чынам, адлюстроўваюцца як у парадыгматычнай структуры, так i сiнтагматычнай мадэлi моўнай сiстэмы.

Асноўнай ‘рухаючай’ прычынай мiжмоўных кантактаў з’яўляецца, як вядома, патрэба грамадства ў пэўных прадметах i паняццях. У лiнгвiстычнай лiтаратуры вызначаюцца розныя, як пазамоўныя, так i лiнгвiстычныя прычыны запазычвання. Асноўнай экстралiнгвiстычнай прычынай называецца патрэба ў намiнацыi, якая рэалiзуецца ў працэсе цесных сацыяльна-палiтычных, эканамiчных i культурна-гiстарычных сувязей памiж народамi [192, с. 192; 195, с. 8]. Тыповай формай такога запазычвання з’яўляецца засваенне наймення разам з рэалiяй або паняццем, якiя яно называе [25 а]. Гiсторыя запазычанняў у гэтым сэнсе цесна звязана з гiсторыяй народа ў яго адносiнах з iншымi народамi. ‘Толькi з сукупнасцi даных знешняй гiсторыi i моўных даных .. вынiкае адказ на тры важнейшыя пытаннi гiсторыi запазычанняў: калi, адкуль i куды (храналогiя, крынiца запазычвання, сфера слоўнiка, найбольш пранiкальная для запазычанняў)’ [22, c. 23].

Але нярэдка запазычваюцца словы, калi ў мове ужо ёсць адпаведныя назвы. Прычынай такога запазычвання з’яўляецца iмкненне пазбегнуць палiсемii ўласнага слова, спрасцiць яго сэнсавую структуру, удакладнiць або дэталiзаваць адпаведнае паняцце, размежаваць семантычныя або стылiстычныя адценнi, замацаваўшы iх за рознымi словамi [90, с. 23-26; 145, с. 59]. Такiя запазычаннi ў мове-рэцэптары выконваюць функцыю не намiнацыi пэўнай рэалii або паняцця, а ўдакладнення, дэталiзацыi называемага паняцця. У сувязi з гэтым некаторыя даследчыкi прапануюць размяжоўваць лексiчнае запазычанне (калi ў мове-рэцэптары адсутнiчае назва адпаведнага прадмета або з’явы) i лексiчнае пранiкненне (калi ёсць уласная назва гэтага паняцця, абсалютны сiнонiм [106, с. 31-33].

Да моўных прычын запазычвання адносяць таксама тэндэнцыю да адпаведнасцi выражэння асобнага паняцця асобным словам, адначленным найменнем [90, с. 26-30]. У гэтым выпадку iншамоўнае слова замяняе апiсальны спосаб выражэння паняцця, калi мова не мае адначленнай лексiчнай адзiнкi для яго абазначэння.

Акрамя таго, выдзяляецца i этыка-лiнгвiстычная прычына запазычвання – iмкненне да эўфемiстычнасцi выражэння.

Такiм чынам, запазычанае слова называе новы прадмет або новае паняцце, а таксама садзейнiчае лаканiчнасцi, неабходнасцi дэталiзацыi паняцця, пазбяганню палiсемii i аманiмii, iмкненню мовы да экспрэсiўнасцi.

Прычыны запазычвання неабходна адрознiваць ад умоў, якiя садзейнiчаюць мiграцыi, ‘пераходу’ моўных адзiнак з адной сiстэмы ў другую. Ужо ў працах Г.Пауля, Л.В.Шчэрбы працэс запазычвання разглядаўся ў сувязi з кантактаваннем суседнiх моў. Умовай для замацавання iншамоўных слоў у новым лексiка-семантычным асяроддзi з’яўляецца, на думку Г. Пауля, як мiнiмум двухбаковы кантакт моў [125, с. 460]. Л.В. Шчэрба аналiз лексiчнага ўзаемадзеяння i запазычвання прапанаваў пачынаць з даследавання маўленчых паводзiн бiлiнгваў-двухмоўных асоб [184 а, с. 52]. Такiм чынам, важнейшай умовай запазычвання i ўключэння слова iншамоўнага паходжання ў лексiка-семантычную сiстэму мовы-рэцэптара лiчыцца бiлiнгвiзм.

Але наяўнасцi двухмоўя яшчэ недастаткова для таго, каб iншамоўнае слова замацавалася ў мове-рэцэптары, таму што не кожнае iншамоўнае слова пераўтвараецца ў запазычанае. У лiнгвiстычнай лiтаратуры ёсць розныя меркаваннi адносна адрозненняў i суадносiн паняццяў ‘iншамоўнае ўкрапленне’, ‘iншамоўнае слова’, ‘запазычанае слова’.

Адной з першых класiфiкацый iншамоўных слоў паводле ступенi засвоенасцi быў падзел iх на засвоеныя, запазычаныя (Lehnworter) i незасвоеныя, iншамоўныя (Fremdworter), праведзены А. Шлейхерам. Гэта класiфiкацыя ў далейшым выклiкала крытыку, паколькi ў ёй змешвалiся розныя прынцыпы – фармальны (паказчык засвоенасцi iншамоўнай лексiкi) i функцыянальны (ступень ужывальнасцi ў мове-рэцэптары) [177, 90, с. 14], але нiчога больш дасканалага не было прапанавана. У працах сучасных моваведаў лексiка iншамоўнага паходжання таксама падзяляецца на запазычаную, адаптаваную, якая з’яўляецца састаўной часткай сiстэмы мовы-рэцэптара, яе ўстойлiвымi моўнымi адзiнкамi i неадаптаваную – iншамоўныя ўкрапленнi i экзатызмы – аказiянальныя моўныя элементы, якiя не сталi набыткам слоўнiкавага складу запазычваючай мовы [145, с. 59; 90, с. 43-52]. Асноўнай падставай для такога размежавання з’яўляецца крытэрый засвоенасцi/незасвоенасцi лексiкi iншамоўнага паходжання ў мове-рэцэптары. У лiнгвiстычнай лiтаратуры вызначаюцца наступныя ўмовы, пры якiх iншамоўнае слова можна лiчыць запазычаннем: 1) перадача iншамоўных слоў фанетычнымi i графiчнымi сродкамi мовы-рэцэптара, iх суаднесенасць з пэўнымi граматычнымi класамi; 2) фармальная адаптацыя – прыстасаванне iншамоўнага слова да гукавой i марфалагiчнай сiстэмы запазычваючай мовы; 3) падпарадкаванне iншамоўнай лексiкi словаўтваральным законам, развiццё вытворных намiнатыўных адзiнак; 4) семантычнае засваенне – дыферэнцыяцыя семантыкi, семасiялагiчная акрэсленасць, пазбяганне сэнсавай дублетнасцi з уласнай лексiкай; 5) рэгулярнае выкарыстанне ў маўленнi [22, c. 11; 90, с. 35; 145, с. 62].

Асобныя з гэтых паказчыкаў (фанетычная, граматычная асiмiляцыя запазычаных слоў, iх словаўтваральная актыўнасць) называюцца неабавязковымi, факультатыўнымi. Астатнiя прыметы лiчацца неабходнымi для ўключэння iншамоўнай лексiкi ў групу запазычанняў.

Такiм чынам, да лексiкi iншамоўнага паходжання адносяцца ўсе словы з iншых моў, як засвоеныя, так i незасвоеныя, якiя выкарыстоўваюцца як пастаянна, так i часова ў мове-рэцэптары. Запазычаная ж лексiка – iншамоўныя словы, засвоеныя мовай i ўключаныя ў яе лексiчную сiстэму. Неабходна, аднак, адзначыць, што такое размежаванне больш падыходзiць да лексiкi лiтаратурнай мовы. Запазычванне i засваенне iншамоўных слоў у народна-дыялектнай мове па прычыне яе неўнармаванасцi, лакальнай замацаванасцi мае спецыфiчны характар i не заўсёды дае магчымасць чотка размежаваць засвоеную i незасвоеную лексiку, вызначыць яе функцыянальны статус.

Галоўнымi тыпамi неадаптаванай iншамоўнай лексiкi з’яўляюцца iншамоўныя ўкрапленнi (варварызмы) i экзатызмы – незамкнутыя групы слоў, выкарыстанне якiх абумоўлена пэўнай сiтуацыяй. Некаторыя даследчыкi iншамоўныя ўкрапленнi, экзатызмы i запазычаннi называюць рознымi стадыямi працэсу асiмiляцыi iншамоўнай лексiкi, пераўтварэння яе ў запазычаную [102, с. 7]. Так, iншамоўныя ўкрапленнi ў працэсе iх пастаяннага выкарыстання страчваюць ‘чужароднасць’ i пераўтвараюцца ў экзатызмы, якiя абазначаюць рэалii i паняццi замежнай рэчаiснасцi, звычайна той краiны, адкуль прыйшло гэта слова. Пашырэнне сферы выкарыстання экзатызмаў у сваю чаргу прыводзiць да развiцця семантыка-стылiстычных сувязей з уласнай лексiкай, страты iх ‘экзатычнасцi’, пераўтварэння ў запазычаннi, якiя пачынаюць называць агульныя рэалii, з’явы i паняццi. На нашу думку, такое меркаванне правамерна толькi ў адносiнах да параўнальна невялiкай часткi iншамоўнай лексiкi, таму што большасць запазычанняў засвойвалася ў вынiку неабходнасцi намiнацыi пэўных прадметаў i паняццяў.

Пры даследаваннi iншамоўнай лексiкi мэтазгодна таксама размяжоўваць такiя паняццi, як этымон i прататып. Этымон – лексiчная першакрынiца ўсiх запазычанняў, якiя непасрэдна або апасродкавана выводзяцца з яго. Прататып, у адрозненне ад этымона, – гэта лексiчны адпаведнiк (эквiвалент) запазычання ў мове-пасрэднiцы [66, с. 19]. Этымон прысутнiчае пры любым тыпе лексiчнага запазычвання, а прататып – толькi пры апасродкаваным засваеннi. Этымон у запазычання толькi адзiн, а прататыпаў можа быць некалькi.

Асаблiвую цiкавасць для вывучэння лексiчнага запазычвання маюць беларускiя гаворкi, спецыфiчныя ўмовы фармiравання i развiцця якiх звязаны з рознымi формамi мiжмоўнага ўзаемадзеяння. Праблема мiжмоўных кантактаў з’яўляецца адным з важнейшых пытанняў гiстарычнай i сучаснай беларускай лексiкалогii. Вывучэнне беларуска-iншамоўных сувязей мае пэўныя традыцыi. Асновы iх закладзены грунтоўнымi даследаваннямi Я.Ф. Карскага, Я. Ваўка-Левановiча, А. Шахматава, Т. Лер-Сплавiнскага, У. Курашкевiча i iнш. Iх працы, прысвечаныя больш агульным i шырокiм пытанням, закраналi праблему лексiчнага ўзаемадзеяння як дапаможную пры вырашэннi асобных пытанняў гiстарычнага даследавання.

У сучасным мовазнаўстве найбольш грунтоўна даследавалiся запазычаннi ў помнiках старабеларускай пiсьменнасцi ў працах А.М. Булыкi, А.I. Жураўскага, А.А. Вяржбоўскага, I.I. Чартко, В.М. Галай i iнш. [27; 71; 36; 138; 174; 45; 59]. У даследаваннях адзначаных аўтараў апiсваецца лексiка iншамоўнага паходжання паводле крынiц яе запазычвання, часу, шляхоў i спосабаў пранiкнення, тэматычнай разнастайнасцi, асаблiвасцей функцыянавання ў старабеларускай мове.

У беларускiм мовазнаўстве аналiзавалiся таксама запазычаннi ў сучаснай мове з класiчных [147], асобных заходнееўрапейскiх [1, 101], балтыйскiх [10, 40, 52], славянскiх [33, 46, 124] моў. Пры гэтым таксама звярталася ўвага на крынiцы i шляхi запазычвання iншамоўнай лексiкi, яе тэматычную характарыстыку i сферу ўжывання, формы i спосабы адаптацыi.

Праблема мiжмоўных кантактаў i лексiчнага ўзаемадзеяння закраналася ў шматлiкiх працах, прысвечаных вывучэнню астраўных гаворак Беларусi i яе пагранiчча [33; 48; 131а, 151; 170; 171 i iнш.]. У гэтых даследаваннях падаецца апiсанне асобных iншаэтнiчных (пераважна польскiх i лiтоўскiх) астраўных гаворак Беларусi ў сувязi з праблемай мiжмоўнай iнтэрферэнцыi на розных узроўнях – фаналагiчным, акцэнтуацыйным, лексiчным, марфалагiчным i сiнтаксiчным, праводзiцца вывучэнне арэалаў на сумежных моўных тэрыторыях.

Сiстэмнае, усебаковае вывучэнне iншамоўнай лексiкi народна-дыялектнага ўжытку ў беларускiм мовазнаўстве да гэтага часу амаль не праводзiлася. У поле зроку моваведаў не траплялi такiя пытаннi, як выяўленне месца i ролi запазычанняў ў лексiчнай сiстэме беларускiх гаворак, вызначэнне асноўных заканамернасцей iх засваення, аналiз форм i ступенi адаптацыi, сутнасць i спецыфiка гэтага працэсу ў народнай мове.

Мэта нашага даследавання – паказаць асноўныя заканамернасцi запазычвання i функцыянавання лексiкi iншамоўнага паходжання ў народна-дыялектнай мове. Умовай для дасягнення гэтай мэты было рашэнне наступных задач: 1) сiстэматызаваць народна-дыялектныя запазычаннi на лексiка-тэматычнай аснове; 2) даць iх агульную гiсторыка-этымалагiчную i храналагiчную характарыстыку; 3) паказаць структурна-тыпалагiчныя асаблiвасцi дыялектных запазычанняў; 4) апiсаць iх арэальныя тыпы; 5) выявiць формы i ступень адаптацыi дыялектнай лексiкi iншамоўнага паходжання, вызначыць спецыфiку i адметнасць яе засваення ў народнай мове, фактары, якiя абумоўлiваюць гэты працэс; 6) правесцi квантытатыўны аналiз дыялектных запазычанняў, якi адлюстроўвае асноўныя статыстычныя заканамернасцi iх функцыянавання i засваення.

Матэрыялам даследавання паслужылi апелятыўныя лексiчныя адзiнкi iншамоўнага паходжання народна-дыялектнага ўжытку¹, крынiцай збору якiх з’явiлiся асноўныя выданнi беларускай дыялектнай лексiкаграфii, асобныя фальклорныя i этнаграфiчныя запiсы XIX-XX ст.ст., уласныя назiраннi над лексiчнымi асаблiвасцямi гаворак Навагрудчыны. Пры напiсаннi работы выкарыстоўваўся таксама матэрыял гiстарычнага, этымалагiчнага i тлумачальнага слоўнiкаў беларускай мовы. У рабоце прааналiзавана звыш 3000 лексiчных адзiнак. Асноўным крытэрыем пры адборы фактычнага матэрыялу паслужыў рэгiянальны характар запазычанняў – разглядалiся ў першую чаргу iншамоўныя словы, якiя адсутнiчаюць у лiтаратурнай мове або маюць пэўныя фармальныя цi семантыка-стылiстычныя адрозненнi ад сваiх нарматыўных адпаведнiкаў, а таксама асобныя агульнанародныя запазычаннi, якiя вызначаюцца сталай традыцыяй выкарыстання ў дыялектнай мове.

Пры даследаваннi iншамоўнай лексiкi асноўная ўвага была сканцэнтравана на праблеме яе тыпалагiзацыi, выяўленнi заканамернасцей функцыянавання i адаптацыi запазычанняў у народных гаворках на тэрыторыi Беларусi. У рабоце выкарыстоўваўся пераважна апiсальны метад даследавання, як дапаможныя прымянялiся статыстычны метад – пры вывучэннi квантытатыўнай (колькаснай) характарыстыкi запазычанняў, кампанентны – пры вызначэннi iх семантычнай структуры, лiнгвагеаграфiчны – пры выяўленнi iх арэальных асаблiвасцей.

Для сiстэматызацыi фактычнага матэрыялу i зручнасцi яго апрацоўкi была распрацавана база даных, якая ўключае 3112 даследаваных iншамоўных лексiчных адзiнак з iх асноўнымi параметрамi (прыметамi) структурна-семантычнай i функцыянальнай характарыстыкi – паходжання, граматычнага разраду, структурнага тыпу, тэматычнай прыналежнасцi, асаблiвасцей семантыкi (адназначнае / мнагазначнае), знешняй формы (аднастайнае / варыянтнае), словаўтваральнага патэнцыялу (наяўнасць / адсутнасць вытворных), актуальнасцi ўжывання (актуальнае / устарэлае, пасiўнае), стылiстычнай афарбоўкi (нейтральнае / экспрэсiўнае), даўнасцi запазычвання (наяўнасць / адсутнасць у старабеларускай мове), сувязi з этымонам (адпаведнасць / неадпаведнасць семантыкi), шляхоў запазычвання (прамы / апасродкаваны) i рэгiёна бытавання. Аб’ём базы даных–больш за 50 кiлабайт.

На аснове распрацаванай базы даных напiсана камп’ютарная праграма (мова Fox Pro 20), якая дазваляе: а) карэкцiраваць усю iнфармацыю базы даных; б) устаўляць новыя i выводзiць старыя запiсы; в) ствараць любыя запыты для выбаркi з базы даных i даследавання iнфармацыi; г) дае магчымасць захаваць запыты, друкаваць iх вынiкi.

Асноўная iдэя праграмы–выявiць пэўныя заканамернасцi ў характарыстыках слоў i на аснове гэтага прасачыць асаблiвасцi запазычвання, функцыянавання i адаптацыi лексiкi iншамоўнага паходжання ў народна-дыялектнай мове. Праграма мае лёгкi аконны карыстальнiцкi iнтэрфейс, простая i эфектыўная ў рабоце.

Вырашэнне адзначаных пытанняў у значнай ступенi будзе садзейнiчаць далейшаму вывучэнню заканамернасцей развiцця i функцыянавання лексiка-семантычнай сiстэмы народна-дыялектнай мовы.