Тэматычная характарыстыка ўстарэлых назваў

Тэматычная характарыстыка ўстарэлых назваў

У пераважнай большасцi (88,3 %) ўстарэлыя назвы адносяцца да агульнаўжывальнай лексiкi i з’яўляюцца нейтральнымi ў стылiстычных адностнах (88,1 %). Гэта сведчыць аб тым, што працэс архаiзацыi мала закранае спецыяльную i народна-тэрмiналагiчную лексiку i амаль не характэрны для экстрэсiўна афарбаваных назваў.

Раздзел 2.5 КАМПАНЕНТНЫ АНАЛIЗ СЕМАНТЫКI ДЫЯЛЕКТНЫХ ЗАПАЗЫЧАННЯЎ

Камбiнаторная методыка семантычнага аналiзу дазваляе выявiць сiстэмныя адносiны ў межах семантычнай структуры пэўнай намiнатыўнай адзiнкi, паказаць iерархiчную залежнасць яе лексiка-семантычных варыянтаў. Першыя спробы кампанентнага аналiзу семантыкi слова ў айчынным мовазнаўстве належаць Т.П. Ломцеву, якi значэнне намiнатыўнай адзiнкi ўяўляе як камбiнацыю пэўнай колькасцi пярвiчных семантычных элементаў [100, c. 108]. А.I.Жалкоўскi, I.А.Мяльчук, Э.Ф.Скараходзька значэнне слова разглядаюць як камбiнацыю некалькiх семантычных множнiкаў, выдзяляючы ў межах лексiка-семантычнай групы слоў нязменную састаўляючую значэння – семантычную функцыю. Метад семантычных множнiкаў, распрацаваны iмi, дапамагае стварыць метамову як сродак эканомнага апiсання лексiкi [68, 109, 140].

Пад кампанентным аналiзам у лiнгвiстычнай лiтаратуры звычайна разумеюць ‘рад паслядоўнага раскладання гэтага значэння на некаторыя семантычныя састаўляючыя’ [3, c. 65], такiя ‘адзiнкi элементарнага сэнсу, якiя не паддаюцца далейшаму чляненню’ [149, c. 139] або апiсанне мноства значэнняў слова праз ‘абмежаваны iнвентар элементарных семантычных адзiнак’ [15, c. 80]. Кампанентны аналiз слова звычайна засноўваецца на лагiчнай аперацыi азначэння зместу называемага словам паняцця, якое адлюстроўвае iстотныя ўласцiвасцi прадметаў i з’яў. Кампанентамi значэння называюцца такiя яго элементы, якiя могуць быць суаднесены з адзнакамi выражаемага ў слове паняцця [57, c. 20].

Метад кампанентнага аналiзу звычайна выкарыстоўваецца пры апiсаннi лексiчнага значэння ў межах пэўнай лексiка-семантычнай групы слоў. У нашым даследаваннi камбiнаторная методыка прымянялася, па-першае, пры супастаўляльным аналiзе семантыкi дыялектных запазычанняў i iх этымоноў у мове-крынiцы з мэтай выяўлення ўнутраных заканамернасцей працэсу запазычвання лексiкi iншамоўнага паходжання ў народныя гаворкi. Па-другое, кампанентны аналiз у рабоце выкарыстоўваўся пры апiсаннi семантычнай структуры мнагазначных запазычанняў для таго, каб паказаць унутраны механiзм працэсу семантычнай дэрывацыi дыялектных запазычанняў.

Пры кампанентным аналiзе запазычанняў у рабоце выдзялялiся асноўны лексiка-семантычны кампанент /АК/, якi адпавядае азначэнню блiжэйшага роду або класа прадметаў i дыферэнцыяльныя кампаненты /ДК/, што суадносяцца з вiдавымi адрозненнямi прадметаў i канкрэтызуюць асноўны кампанент. Асноўны кампанент адпавядае паняццю ядзернай семы, а дыферэнцыяльны – перыферыйнай семы ў семантычнай структуры слова.

1. 
   Кампанентны аналiз запазычанняў-монасемантаў
   

Параўнальны аналiз семантыкi запазычанняў i iх этымонаў абвяргае думку, што многiя iншамоўныя словы пры запазычваннi набываюць значэнне, не характэрнае для iх этымонаў або засвойваюцца мовай-рэцэптарам у другарадным, неiстотным для мовы-крынiцы значэннi. Камбiнаторная методыка аналiзу лексiкi iншамоўнага паходжання паказвае, што ў большасцi выпадкаў засвойваўся асноўны кампанент значэння, якi ў працэсе семантычнай эвалюцыi захоўваўся або пераўтвараўся ў дыферэнцыяльны кампанент, што сведчыць аб заканамернай унутранай сувязi семантыкi запазычанняў i iх этымонаў.

Вызначаюцца наступныя структурныя тыпы семантычнага засваення запазычанняў⁵:



Схема № 9

1. Некаторыя лексемы засвойвалiся ў поўным семантычным аб’ёме, захаваўшы як асноўны, так i дыферэнцыяльны кампаненты запазычанняў: абрончка, акрэнт, алекцыя, асёклi, атора, бальсамiна, блаўкiня, блотнiк, блэнд, ваганас, венцер, выходак, вярцэмак, масарня, гарфа, рышток, спранжыноўка, шыдэлак i мн. iнш.

2. Страта ДК значэння этымона выклiкала пашырэнне сэнсавага аб’ему запазычанняў i абагульненне iх семантыкi. У гэтым выпадку павялiчвалася колькасць прадметна-паняцiйных сувязей слова, вiдавое паняцце нярэдка пераносiлася на радавое: руштнак ‘рухомая маёмасць’ (Нас.) < ням. Rustunq ‘узбраенне, амунiцыя’. Калi запазычаннi набылi ў мове-рэцептары новыя ДК-ты, iх семантычны аб’ем звужаўся, а значэнне канкрэтызавалася: атрмент ‘чарнiла’ < лац. atramentum ‘чорная фарба’; кабз ‘кашалек, торбачка для грошай’ < лац. capsa ‘сховiшча, футляр, скрыня’; леватва ‘клiсцiр’ < слац. levativus ‘для мыцця’; спрга ‘праход у агароджы’ < лiт. spraga ‘адтулiна, шчылiна’; хвэст ‘храмавая свята’ (СПЗБ) < лац. festum ‘свята’.

3. Пэўная колькасць лексем змянiла АК этымона ў ДК запазычання, iстотна трансфармуючы сематычную структуру этымона, але захоўваючы з iм сувязь праз агульны сематычны элемент: пцер(ы) ‘малiтва’ < лац. pater noster ‘ойча наш’ (першыя словы малiтвы), iнспкты ‘парнiкi’ (СПЗБ)< лац. inspectus ‘назiранне, догляд’.

4. У некаторых выпадках пры запазычваннi засвойваўся ДК, якi звычайна заставаўся на перыферыi семантычнай структуры слова: крэс ‘мяжа’ (Сцяшк.,Сл.) < ням. Kreis ‘круг, акруга’. У гэтым выпадку значэнне запазычання i этымона суадносяцца апасродкавана, праз пэўныя асацыяцыi.

Такiм чынам, большая семантычная тоеснасць запазычанняў i iх этымонаў у мове-крынiцы характэрна пры засваеннi асноўнага лексiка-сематычнага кампанента i захаваннi яго ў якасцi ядзернай семы ў структуры слова. Ускосным чынам суадносiцца семантыка запазычання i этымона пры пераўтварэннi АК этымона ў ДК запазычання або пры засваеннi ДК з далейшым перамяшчэннем яго ў центр семантычнай структуры або захаваннем перыферыйнага палажэння ў ёй.

Семантычная структура мнагазначнага слова, як вядома, з’яўляецца ўпарадкаваным мноствам узаемазвазаных i супрацьпастаўленых значэнняў, якiя могуць быць выражаны адно праз другое [14, c. 106; 15, c. 30; 65, c. 122; 164, c. 2].

2. 
   
   жүктеу/скачать 2.15 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: