Стихи Абая на русском языке: импровизация и подстрочник в их отношении к индивидуально-поэтическому речестрою

(На материале переводческой практики Г.Бельгера)

Переводчик художественных текстов – это прежде всего творческая личность, гуманитарная подготовленность которого включает в себя фундаментальное знание основ теории и практики перевода. Художественный перевод должен демонстрировать достаточное глубокое проникновение в самую суть национального своеобразия народа, носителя языка, с которого переводят, предстать убедительным раскрытием того, как общность психического склада нации выражается в ее языке, и того, как в литературе это осложняется индивидуальным своеобразием стиля автора. Это особенно касается поэтического перевода. В этом аспекте представляет большой научный интерес опыт переводов стихов Абая на русский язык. Поэзия Абая – это решительное отвержение предшествовавших его творчеству национальных поэтических канонов, его рифмы и ритмы всегда неожиданны. Глубинная суть поэзии Абая сводится к стремлению воспитывать новые нравственные чувства посредством «вслушивания» в скрытые в глубинах ритма обычных слов смыслы, которые открываются во всей полноте в контекстах, ориентированных на поиск и приумножение знаний, могущих помочь совершенствованию человека и социума. Новая поэзия Абая – это новая эстетика меры.

Переводить Абая – значит настроится на алгоритмы национального типа мышления, стараться «видеть» чувства и положения в стихах великого поэта через казахскую языковую картину мира. В этом ракурсе представляет несомненный интерес опыт сопоставления переводческих штудий крупного казахстанского переводчика Г.Бельгера с известными переводами стихов Абая, осущественных русскими поэтами-перводчиками.

П.Шубин перевел стихотворение Абая «Своим письмом к себе маня», из которого выбранный нами отрывок звучит так:

Көңілің тұрса бізді алып,

Шыныменен қозғалып.

Біз қырғауыл, сіз тұйғын.

Тояттай бер кел де алып.

Тал жібектей оралып,

Гүл жабықтай бұралып,

Салмағыңнан жаншылып,

Қансын құмар бір қанып...[8]

Есть подстрочник Бельгера:

Коль душа меня возжелала,

Жаром ко мне воспылала.

Я – куропатка, ты же – ястреб.

 Насладись же, побив меня.

Обвивая, как шелковая нить.

Изгибаясь, как стебель цветка,

 Под тяжестью разомлев твоей,

Пусть утолится страсть моя [9].

На какие особенности ритмомелодики, ментальности оригинала обращает внимание подстрочникист, чтобы при переводе на русский язык была сохранены особенности поэтического обаяния этих предельно откровенных слов в устах пылающей от неодолимой страсти к возлюбленному молодой казашки.

Первое, на что обращает особое внимание подстрочникист, это стремительное движение интимных чувств и динамика событий, призванных немедленно утолить неизбывную жажду любви у молодой женщины. Глаголы у Абая (алып, қозғалып, тояттай бер... алып, оралып, бұралып, жаншылып, қанып) скрепляют стих в подвижное единство, являют собой суть отрывка, где главное – поэтизация естества, воспевание мужского действия как вершины и результата любви. Поэтому Г.Бельгер в подстрочике аккуратно воспризводит на своем месте в строфе каждый глагол действия (возжелала, воспылала, насладись…побив, обвивая, изгибаясь, разомлев, утолится) более или менее соответствующими по смыслу отглагольными формами. Восьми глаголам у Абая в подстрочнике Г.Бельгера сооответствует восемь отглагольных форм слова.

У великого поэта возвышение затаенного желания женщины, равновесие между откровенностью и достоинством, не позволяющим сбиться до пошлого эротизма, достигается тем, что глаголы, обозначающие кульминацию действия, сопровождаются национально выраженными эпитетами (тал жібектей, гүл жабықтай), придающими особую утонченность открывающимся в признании чувствам. Подстрочникист Бельгер считает своей принципиальной обязанностью указать переводчику на важность точного перевода этих эпитетов (как шелковая нить, как стебель цветка). В целом, всю эту картину ответа женщины на пылкое признание возлюбленного скрепляет у Абая оригинальная авторская метафора (Біз қырғауыл, сіз тұйғын), которая также точно переведена Бельгером (Я – куропатка, ты же – ястреб). И, конечно, подстрочникист постарался, по возможности, сохранить количество слогов в каждой строке.

Теперь обратим внимание на то, как эта строфа передана на русском языке П.Шубиным в его переводе стихотворения Абая «Своим письмом к себе маня»:

Но если ты навеки мой,

Не надо мне судьбы иной,

Ты – белый сокол, я – фазан,

Бери и насыщайся мной.

Пусть шелковинкой полевой,

Тростинкою береговой

В твоих объятьях изогнусь,

Замру от страсти огневой [10].

Первые две строки у П.Шубина звучат совсем по-другому, их смысл, действительно, вытекает из общего содержания стихотворения и в другом его месте можно найти похожие строки. Что касается абаевских строк: «Көңілің тұрса бізді алып, Шыныменен қозғалып...», отсутствующих в отрывке у П.Шубина, мы их адекват находим в начале его перевода: «Жар неподдельного огня В тебе я вижу....». Конечно, такие инверсии возможны, а иногда и неизбежны, поэтому особых возражений они не вызывают. В таких случаях Бельгер на первый план выдвигает проблему сохранения тональности, дыхания стихотворения. Но самое главное для него – это воссоздание глубинного смысла и формы стихотворного произведения.

Перевод П.Шубина «Своим письмом к себе маня», безусловно, передает читателю довольно верное представление о эстетических достоинствах шедевра Абая. Понятен лейтмотив, организующий поэтический строй стиха, как исступленный монолог девушки, за которым чувствуется жар любовной страсти. Выражению этой страсти способствуют такие творческие находки Шубина, как «Я – словно масло на огне», «Умчишь с собою на коне – я буду счастлива вполне», «Уж лучше сразу отрави – Потухнет жар в моей крови». Но вот что все-таки уводит читателя от полноценного ощущения ритмомелодических особенностей стиха Абая, так это поэтические формулы и клише, более свойственные инонациональным поэтическим системам.

Что показывает последовательное аналитическое чтение перевода П.Шубиным вышецитированного отрывка.

Заслуживает внимания перевод и следующего стихотворения Абая, представляющего собой глубокое лирическое переживание, особенно полно отражающего доминантные мотивы его поэтического творчества. Известно, как тяжело переживал Абай свое духовное одиночество, как жаждал в казахской степи провиденциального собеседника, способного понять во всей глубине метафизическую сущность его нравственных страданий, обусловленных не только непониманием его исканий соплеменниками – современниками, но и общей неустранимой дисгармонией в социальных отношениях, несовершенством человеческой природы вообще. Исцеляющим от духовных недугов средством для Абая является созерцание природы, метаморфозы в которой особенно оттеняют лучшее в человеческой натуре через непосредственное чувственное причащение к непостижимым умом антиномиям в природных проявлениях. Желчь сменяется умилением, в диалектике чувств лирического героя, не желающего себя отделять своего бытия от календаря жизни природы, явственно проявляется промысел бога. Именно об этом следующие стихотворные строки Абая:

Көк ала бұлт сөгіліп,

Күн жауады кей шақта.

Өне бойың егіліп,

Жас ағады аулақта.

Жауған күнмен жаңғырып,

Жер көгеріп, күш алар.

Аққан жасқа қаңғырып,

Бас ауырып іш жанар… [11]

Это стихотворение под названием «Тучи набегут порой...» переведено на русский язык А.Глобой:

Тучи набегут порой,

Прольются серым дождем.

Набухнет сердце тоской,

Заплачут печали в нем.

Дождь прошел, ярче трава,

Смеется каждый ручей.

От слез болит голова,

Тоска еще тяжелей [12].

Перевод в целом должен быть признан замечательным. Настроение в стихе соблюдено очень бережно. Ритмомелодика стихотворения находит свое достаточно убедительное повторение в меру, допустимой синтаксическим строем русского языка. К примеру, первая строка стихотворения Абая представляет собой причастный оборот, задающий динамический импульс ритму стиха, который сохраняется на всем его протяжении. А вот сохранение причастной формы в переводе на русский язык было бы чревато не только утяжелением ритмической поступи, но вообще бы вышло за грань синтаксических норм русского языка.

Решение А.Глобы таково, что ощущение легкости стиха не покидает читателя с самого начала до последней строчки, что, собственно, наблюдается и в оригинале. Вместе с тем, мы обращаем внимание на одну вольность А.Глобы, которая значительно смещает поэтический смысл стихотворения Абая, обедняя сложную палитру чувств и мыслей, играющих в этом шедевре всеми цветами национальной радуги образного мировидения. Речь идет о повторении образа «жас – слеза(ы)» дважды у Абая, что совсем уж не случайно. Здесь последовательное сердечное сокрушение и опустошение, которые, однако, выражены не прямо, а подспудно, потаенно. У А.Глобы есть «От слез болит голова», что достаточно адекватно концовке стиха, но вот предшествующее «Заплачут печали в нем» звучит слишком демонстративно, и не соответствует утонченности в передаче настроения у Абая. Торжественность, чуждая лирическому сюжету стиха Абая, звучит и в строке «Смеется каждый ручей...». Не умаляя бесспорных достоинств перевода А.Глобы, мы обращаем внимание на то, что еще более основательное знакомство переводчика с речестроем стихов Абая помогло бы ему избежать легкого «смеется ....ручей». Полагаем также, что переводчик не был знаком с подстрочником, сделанном Г.Бельгером, в котором очень точно определяются смыслы слов в стихотворении Абая, даются достаточно красноречивые указания на особености лексико-грамматической структуры стихотворения:

Пестрые тучи, распарываясь,

Истекают порой дождем.

Весь от тоски изнывая,

Ты слезы украдкой льешь.

От дождя обновляясь,

Земля, зазеленев, обретает силу.

От слез опустошаясь,

Голова болит, нутро горит [13].

Г.Бельгер считает святой обязанностью переводчика любого стихотворения с казахского языка на русский, а тем более стихов великого Абая, глубокое ознакомление не только с культурно-историческими обстоятельствами появления того или иного шедевра, но и обстоятельное изучение лингвистических комментариев подстрочникиста, которые обязательно должны быть и быть как можно пространными.

Но идеальная репрезентация оригинального текста на казахском языке на язык русской лингвокультурологической общности реципиента возможна, по Г.Бельгеру, только в случае двуязычности переводчика, который не только владеет специальными знаниями о быте, характере хозяйствования, в целом о социальной жизни казахского народа в отражаемый или описываемый переводимым поэтом или писателем исторический период, но и тонко чувствует стихию казахского языка, с которого переводит, то есть имеет представление о характере связей его лексико-синтаксического строя с национальной психологией.

Г.Бельгер видит залог успешности миссии художественного перевода в эффективной трансляции опытов осмысления и освоения казахским и русским народами новых бытийных ценностей, возникающих в процессе укрепления и расширения содружества и обмена культурными богатствами между собой, а это возможно в его представлении только при условии совершенного знания переводчиком русского языка, восприятия им переводимого казахского текста как некой целостной структуры, полноценность перевода которого достигается лишь при условии, когда исходят не из отдельных элементов, часто непередаваемых порознь, а из сложного целого, в которое они складываются и в котором приобретают свое конкретное значение.

2. Абай. Шыңғармаларының екі томдық толық жинағы. Бірінші том. //Өлеңдер мен аудармалар. -.:Жазушы, 1995. -117 б.

3. Абай. Кунанбаев.Стихоторения.Поэмы.Проза. – М.: ГИХЛ, 1954.-С.116. 

4. Бельгер Г.К. Ода переводу. –А.: Дайк-Пресс, 2005.-С.146.

5. Абай Құнанбаев. Полное собрание сочинений.- Т.2. –А.: Изд.АН КазССР,1954.- С.24.

6. Ода переводу. –А.: Дайк-Пресс, 2005.-С.154.

7. Абай. Лирика. – А.: Жалын, 1980. – С.88.

8. Абай. Шыңғармаларының екі томдық толық жинағы. Бірінші том. //Өлеңдер мен аудармалар. - А.:Жазушы, 1995. -125-126 б.б.

9. Бельгер Г.К.  Гармония духа. –М.:  «Русская книга,  2003. – С.71.

10. Абай Кунанбаев. Стихотворения. Поэмы. Проза.- ГИХЛ.,М.,1954.- С.126.

11. Абай. Шыңғармаларының екі томдық толық жинағы. Екінші том. //Өлеңдер мен аудармалар. -А.: Жазушы, 1995. -14 б. 

12. Абай Кунанбаев. Стихотворения. Поэмы. Проза.- ГИХЛ.,М.,1954.- С.279.

13. Бельгер Г.К.  Гармония духа. – М.:  «Русская книга,  2003. – С.78.

 

БАҚ-тың имиджі мен

БАҚ имиджі бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету кезінде үлкен мағынаға ие. Оны жасау қиын болғанымен, мақсатты аудиторияның жартысынан айырылып қалатындай нұқсан келтіріп алуға болады. Газет немесе бағдарламаның нақты имиджін қалыптастыру үшін оның барлық сипаттамасы, жұмысының барлық қыры маңызды. Бұл жерде адами фактор да белгілі бір рөл атқарады, мерзімді басылым бетінде немесе эфирде жұмыс істейтін журналистердің танымалдылығы, белгілілігі, өзіндік жеке имиджіне әсер етеді. Мысалы, «Қазақстан» арнасындағы «Көршілер» телебағдар-ламасының танымалдылығы белгілі бір деңгейде сол бағдарламаның жүргізушісі Нұртілеу Иманғалиұлының жеке имиджіне байланысты. Ал, «Егемен Қазақстан» газетінде бұрындары өзінің көп оқырмандарын белгілі журналистер Ш.Мұртаза, К.Смайылов, А.Сейдімбек, С.Ақтаев, Қ.Салғараның аттарымен қызықтырып, тартқан болатын. Қазір де оқырман іздеп оқитын материалдар жазатын журналистер С.Абдрахманов, Ж.Аупбаев, Қ.Әлім, Ж.Солты т.б. бар.

«Бұқаралық ақпарат құралдарының болашақ имиджі оның моделінде қарастырылып, ондағы жанрлық ерекшеліктер мен тақырыптық рубрикалардың, публикациялар жүйесін анықтайды» [2, 37], - дейді С. М. Гуревич. Егер іскерлік басылым газет немесе телебағдарлама болса, сәйкес рубрикалармен тұрақты түрде статистикалық ақпараттарды, яғни, валюта бағамын, нарықтағы тауарлардың жағдайын және тағы басқаларды жариялап отырмаса, онда ол өзінің жұмысы бағытталған аудиториясының жарты бөлігін жоғалтып алуы мүмкін. Сонымен қатар, басылымда жарыққа шығатын сараптамалық, проблемалық және жаңалық ақпараттарының ара қатынасын бақылауда ұстап отыруы керек. Кешкі және таңертеңгі уақыттарда шығатын газеттердің, бағдарламалардың имиджінің өзара айырмашылығы бар. Мысалы, «кешкілік» газеттер мен бағдарламаларда көбіне қысқа-қысқа жаңалық сипатындағы материалдар көп жарияланады, көрсетіледі. Белгілі бір деңгейде басылым имиджі оның материалдарын ұйымдастыруға және басылым беттері мен эфирде берілуіне байланысты. Материалдармен жұмыс кезіндегі ретсіздік, у-шу ақпаратты пайдаланушыға оның қызығушылығына жауап беретін мағұлматты табуға бөгет жасайды. Оны таппаған жағдайда теледидарды өшіріп тастайды немесе газетті қарауын тоқтатады.

Басылымның композициялық моделіне сәйкес ақпаратты ұйымдастырып оны жүйелеп, ең бастысын бөліп, оқырман немесе тыңдарманға түсінікті түрде тізбектегеннен кейін ғана оған қалаулы аудитория назар аударады деп ойлауға болады. Ақпараттық нарықта кейде өзге, оған қарағанда кең мағынадағы термин – «брэнд» сөзі қолданылады. «Брэнд» ағылшын тілінен аударғанда «brand» «фирмалық белгі», «сорт» деген мағынаны білдіреді» [1,29]. Мерзімді басылымның, телерадиокомпанияның имиджі мен оның сауда белгісін біріктіретін ұғым. Брэнд ұғымына басылымның, телерадио-компанияның түрі, оның деңгейі мен сапасы, белгілі бір мақсатты аудиторияға бағытталуына байланысты ұғым.

Әрбір тауар нарықта өзінің тауар белгісі, яғни сөз, таңба немесе арнайы белгісі болады. Олар тұтынушылар үшін белгілі бір өнімді сататын немесе өндіретін фирма немесе компаниямен байланысты таныстырады. Ақпараттық нарықта тауар ретінде таныстырылған мерзімді басылымның, телерадиокомпанияның тауарлық белгісін оның атауы білдіреді. Бұл оның құрылтайшыларын, редакциясын немесе компаниясын таныстыратын бұқаралық ақпарат құралдарының фирмалық атауы. Мысалы, көрермен немесе тыңдарман қауымы апталық немесе айлық бағдарламалар кестесін қолына алған кезде өзіне таныс атауларды іздестіре бастайды. Газет сатып алушы оқырман болса, белгілі бір басылымның атауын дүңгіршектегі сатушыға айтады немесе поштадағы жазылу түбіртегіне жазады. Газеттің тұрақты оқырманы оның атауына үйреніп алатыны соншалықты, оны ондаған мерзімді басылымдар арасынан бір сәтте таниды.

Бұрынырақта кеңес газеттерінің атауы бірыңғай ұқсас және стандартты болды. Орталық «Правдадан» басқа кеңес елінің бұрыш-бұрышында ондаған «Правдалар» мен «Ленинские путилар» шығып жатты. Олар Орталық басылымдардан аймақтық толықтырулары арқылы ғана ерекшеленіп отырды. Қазіргі уақытта бұл жағдай түп-тамырымен өзгерді. Жаңа БАҚ-тың құрылтайшысы оған қалаған атауын беруге құқылы. Себебі, ол осы атаудың ғана емес, оның мағынасының, логотипінің және бейнесінің де иесі. Газет немесе телебағдарламаның атауы сауда белгісінің брэндіне айналады. Оны БАҚ иесінің атына бекіту үшін, сауда белгісін патенттік сараптама мекемелерінде тіркетіп, оны басылымның шығарылымында жариялап отырады. Тура осылай, мысалы, басылымның басшылары оның екі нұсқасын «МК» және «Московский комсомолец» деп тіркету арқылы екі сауда белгісіне ие болды. Осы редакцияның «МК – Бульвар», «МК – Воскресенье» және т.б. басылымдары осы сауда белгісінің атынан жарыққа шығады. Бірақ, Қазақстан осы типтес атаумен шығатын басылымдардың барлығының дерлік бұрынғы атауларын бірден өзгертіп, Ресей тәжірибесінде қолданған әдіс пен жолды пайдаланбады. Шығып тұратын газеттің атауын немесе логотипін жаңадан ашылып жатқан басылымға пайдалану міндетті түрде заңды қақтығыстарға әкеледі. Сондықтан жаңа басылымның атауын таңдау мен тіркеу кезінде мыналарды ескереді: жаңа басылымның атауы міндетті түрде тіркеуде тұрған өзге басылымның атауын қайталамауы керек. Бұл сонымен қатар, бір елде шығып жатқан газеттердің немесе бағдарламалардың аттас болуының, ағаттықтардың пайда болуының алдын алады. Аса маңызды ресми емес талаптың бірінің орындалуы, нарықтық шарттарда өте маңызды. Сондықтан, ақпарат нарығында өз орнын алуды мақсат тұтқан басылым атауы ерекше мағынаға ие болуы керек. Атауы оның қандай мақсатты аудиторияға бағытталғанын және оның қандай ақпаратты жеткізетінін хабарлайды. Оқырман қолына «Экономика и право Казахстана» газетін немесе «Kazahstan», «Деловой мир Казахстана» журналын алса, ол бұл басылымдардың бизнесмендер мен кәсіпкерлерге арналғанын түсінеді. Сонымен қатар, «Күндізгі жаңалықтар» немесе «Осы сағатта» бағдарламаларын қосқан көрермен одан мемлекет ішінде және әлемде болып жатқан жедел жаңалықтарды көретінін біледі. Сондықтан ескі басылымдар мен телеарналардың басым көпшілігі қалыптасқан жаңа жағдайларға бейімделе отырып, өздерінің атауларын өзгертті.

Алайда, олардың ішіндегі бірқатары өз атауларын өзгертпегенді жөн көрді. Мысалы, Ресейде кеңестік емес, ал комсомолдар мүлде жоқ болса да, «Советская Россия», «Комсомольская правда» немесе жоғарыда атап өткен «Московский комсомолец» газеттері өз атауларын өзгеріссіз қалдырды. Бұл ретте газет басшылары оның бірнеше себептерін айтады екен. Бір жағынан, басылымның ескі атауы оның журналистері мен басшылары ұстанатын саяси және идеологиялық позицияларды сақтап, өзінің осы бағыттағы мақсатты аудиториясын сақтап қалған. Екінші жағынан, бұл нарықтық психологияны есепке ала отырып жасаған қадам болып есептеледі. Басылым атауы, біз білетіндей, оның фирмалық аты. Егер фирма, газет редакциясы ондаған жылдар бойы бір атаумен мындаған, тіпті миллиондаған тұтынушыларға танымал болса, онда оның атаудан бас тартуы компания немесе редакцияның құлдырауына әкеліп соғуы мүмкін. Себебі, газеттің жаңа атауы көп оқырмандарға бұрынғы басылымның жойылуы ретінде, ал оның орнына мүлде жаңа басылымның шыққаны сияқты әсер етеді. Сондықтан редакция қызметкерлерінің бұқараға қалыптасқан жағдайды түсіндірмек болған барлық талпынысы жоққа шығып, олар көпшілік оқырманын жоғалтып алады. Сондықтан оқырмандар психологиясының инерциалылығын ескере отырып, «Московский комсомолец» газетінің басшылары оның атауының өзгеруін ұзақ уақыттық процеске айналдырды. Айлар бойы ақырындап олар газеттің үйреншікті атауының жазылуын ұсақтай түсті де, бір уақытта газет бетінің ортасындағы «МК» деген аббревиатураны үлкейте түсті. Бұл процесс ескі басылымның атауының – газеттің фирмалық атауының – мүлде басылым бетінен де, оқырмандар санасынан да жоғалып, оның орнын «МК» деген танымал астаналық басылымның қысқа – фирмалық белгісінің басуымен бірақ аяқталды. Қазіргі уақытта Қазақстандағы мерзімді басылымдар нарығында және газет пен журнал беттерінде фирмалық белгілер кең пайдаланылады. Олар өзіндік таңба, баспасөз басылымдарының түрлі сауда белгілері. Әдетте олар аббревиатуралар, қысқартылған атаулар: «ЕҚ» – «Егемен Қазақстан», «ҚӘ» - «Қазақ әдебиеті», «АТ» – «Ана тілі», «ЗГ» – «Заң газеті» және т.б. Кей кездерде басылымның фирмалық белгісі ретінде оның атауына ерекшелік беретін белгілі бір литера да қолданылуы мүмкін. Мысалы: Ъ – революцияға дейінгі курсивъ сөзінің соңына жазылатын қатаңдық белгісі, белгілі іскерлік басылымның фирмалық белгісіне айналды. «Курсивъ» Қазақстанда 2004 жылдан бері шығатын іскерлік басылым.

Фирмалық белгілердің мағынасын телевидение мен радиода да ескереді. Ірі хабар таратушы телерадиокомпаниялар мен арналар фирмалық белгіні өздерінің бағдарламалары мен хабарларының басталуын оқырмандар мен тыңдармандарға хабарлау үшін пайдаланады. Телевидениедегі бейнелеуіш заставкалар немесе радиодағы дыбыс заставкалары – сигналдар аудиторияның назарын өзіне аудару үшін қолданылады. «Ел Арна» телеканалы – «ЕА» таңбасымен, «КТК» телеканалы, «НТК» және «СТВ» телеканалдарындағыдай – аббревиатуралар, «7 арнаның» 7 саны және өзге де фирмалық белгілер қазіргі таңда телевидения мен радионың аудиториямен байланысын қалыптастырып, табысты пайдаланылып келе жатыр. Газетке, телерадиобағдарламаға өзіндік көркемдік атауын және оның фирмалық атауы мен фирмалық белгісін – қысқарту, таңбалы сурет, заставка табуға көмектесу дегеніміз – оның ақпаратын қолданушыларға қосымша жол салу, оның нарықтағы орынын тұрақтыру дегенді білдіреді.

Басылым, телевидение, радионың иммиджі мен брендін қалыптастырудың маңызы зор. Бұл қадам оның аудиториясының көбеюіне әсер етеді. Редакция қызметінің бұл бағыттағы жұмысында кәсіби шеберлік пен журналистердің ынтасы өте маңызды рөл атқарады.