ОТУЗ СӘККИЗИНҸИ ДӘРС Аллаһы вә Онун һәкиманә системини танымаг

Аллаһ вә Онун һәкиманә системини танымаг

Инсан вә Аллаһла рабитә

Әввәл бир мәсәләјә диггәт јетирмәк лазымдыр: Инсан Аллаһа јахынлашмаг үчүн јарадылмышдыр. Буна ҝөрә дә онун бүтүн фәалијјәтләри Аллаһла әлагәни горујуб сахламаға јөнәлмәлидир. Инсан әҝәр өз гүввәсини диҝәр ишләрә сәрф етсә, јә’ни Һагг јолундан гејри ишләрә бел бағласа, өмрүнү һәдәрә вермишдир. Бүтүн батини вә заһири гүввәләр, бүтүн не’мәтләр Аллаһла бағлылыға истифадә олунмалыдыр. Санки бүтүн бу ҹәһәтләр, бизим руһумузун мүхтәлиф ҹәһәтләринә аид олан олдугҹа ҝениш вә мүхтәлиф шәкилли јоллардыр. Чүнки Аллаһ-тәала бизим руһумузу мүхтәлиф чөһрәләрә, јөнләрә малик гәрар вермиш, бунунла белә бир сәмтә истигамәтләндирмишдир. Јә’ни мүхтәлиф јөнләрә малик олмасына рәғмән руһумуз бир ҹәһәтә сары һәрәкәт едир. Ола билмәз бизим вүҹудумузун бир јөнү Аллаһла бағлы олсун, амма башга јөнләри бу ҹүр олмасын.

Инсанын вүҹуди јөнләрини бөлмәләрә ајырмышлар. Мәсәлән, дејилир инсан вүҹудунун бир јөнү Аллаһла әлагә јаратмаг, диҝәр јөнү өзү илә рабитә јаратмаг, башга бир јөнү диҝәр инсанларла, о бири јөнү исә саир мәхлугатла бағлылыг јаратмаг үчүндүр. Бу бөлмәләр инсанын үзләшдији еһкамлар бахымындан дүз сајыла биләр: Инсана өзү илә олан рабитәси јөнүндән, она һансы шејләрин хејир, һансынын зәрәрли олдуғу бәјан едилир. Мәсәлән, дејилир филан шеј һалалдыр, филан шеј һарам. Еһкамын бә’зиси инсанын Аллаһла әлагәсини тә’јин едир; мәсәлән, намаз вә оруҹ кими. Еһкамын бә’зиси инсанын халгла рабитәсини мүәјјәнләшдирир, мәсәлән ата, ана, гоһумлар вә достларла рәфтар гајдалары кими.

Бу бөлҝү гәбул едиләндир, амма бу о демәк дејил ки, Аллаһын јолундан башга, Она сары истигамәтләнән һәрәкәтдән башга бизим башга һәдәфимиз дә вар. Әксинә, билмәлијик ки, бизим вүҹудумузун бүтүн јөнләри, онларда олан гәрибә тәзадлара рәғмән, һамысы бир нөгтәјә истигамәтләнмишдир. Јә’ни инсанын диҝәр инсанларла олан бағлылығы да Аллаһа хатир олмалыдыр.

Бизим ишләримизин заһири шәкли фәргли ҝөрсәнир: Бири намаз шәклиндәдир, бири дәрс охумаг вә ја дәрс демәк, диҝәри һәр һансы бир ҝүндәлик иш шәклиндә. Амма бунларын һамысы Аллаһа хатир олдуғу тәгдирдә бизә фајдалы олаҹаг. Бунун үчүн дә инсанын бүтүн ишләри, һәтта дүшүнҹәси дә Аллаһа ҝөрә олмалыдыр.

Билмәлијик ки, инсаны инсан едән Аллаһа олан бағлылыгдыр, чүнки инсан камалынын сон нөгтәси Аллаһла бағлылыгдадыр. Бу бағлылыг мә’рифәт вә әмәллә әлдә едилир. Бундан гејри сурәтдә инсан башга һејванларла бир сырада, бәлкә дә онлардан даһа ашағы мәртәбәдә јер алыр: “...Онлар һејван кимидирләр, бәлкә дә, ондан даһа чох зәлаләтдәдирләр...”¹

Бу арада пејғәмбәрләрин, өвлијаларын вүҹуду, онларда заһир олан елм, гүдрәт, һикмәт нишанәләри, онларын Аллаһла олан бағлылыгларынын әламәтидир. Әлбәттә, демәлијик ки, һәр бир мөвҹудун вүҹуду әгли тәһлил бахымындан ејни Јараданла олан бағлылығы бәјан едир вә јарадылмышын өз Јараданы илә бағлылыгда олмамасы гејри-мүмкүндүр. Амма бу тәквини бағлылыг олуб варлыг системинин топлусунда вар олур вә бу системдән кәнарда галмасы олаҹаг иш дејил. Аллаһла тәквини бағлылыгда һеч бир мөвҹуд кәнарда гала билмәз. Бунунла јанашы инсан башга бир имтијаза да маликдир. Бу имтијаз Аллаһ-тәаланын инсана әта етдији әглдән ибарәтдир. Әглин, шүурун көмәклији илә инсан бу бағлылығы дәрк едә биләр вә онун дәјәри бу бағлылығы даһа дәриндән дәрк етмәсиндәдир.

Адәтән дәркин вә Аллаһла бағлылығын башланғыҹы һүсули елмләрлә¹ әлдә едилир. Јә’ни фикримизи, әгли дәлилләримизи ишә салмагла буна наил олуруг. Амма бу дәрк инсанлыг камалынын сону дејилдир. Бунунла инсан сон мәгсәдә чатмыр вә онда мөһкәм е’тигада сәбәб олмур. Камил дәрк, һүзури дәркдир. Јә’ни инсан елә бир мәгама чатыр ки, бүтүн вүҹуду илә Аллаһла бағлылығы дәрк едир. Бу мәгамда о нәинки билир, бәлкә Аллаһла бағлылығын ејни олур. Һәзрәт Әлидән (ә) нәгл едирләр ки, бујурур: “Елә бир шеј ҝөрмәдим ки, ондан габаг вә сонра вә онунла Аллаһы ҝөрмәмиш олум.”

Камала чатмаг јолунда чалышмасына рәғмән бу дүнјада һәмин мә’рифәти камил шәкилдә әлдә едә билмәјән шәхс ниҝаран олмамалы, о бири аләмдә камил бағлылығы тапа билмәси үчүн бу дүнјада зәминәләри һазыр етмәлидир. Бу ҹәһәтинә ҝөрә әһли-бејтдән бизә чатан бә’зи хәбәрләрдә Аллаһла бағлылыг мәсәләсинә тохунаркән, һәмин мәсәләни “Аллаһы ҝөрмәк” тә’бири илә гејд етмишләр. Рәвајәтләрдә дејилир ки, беһишт әһлинин ән үстүн не’мәти, онларын өз камал дәрәҹәләринә ујғун илаһи нуру мүшаһидә етмәләридир. Ән јүксәк мәгама чатмыш инсанлар илаһи нуру һәмишә мүшаһидә едирләр. Мәгамлары нисбәтән ашағы оланлар үчүн илаһи нурун тәҹәллиси аз мигдарда өзүнү ҝөстәрир.

Нәгл едирләр ки, Теһранын иман әһли олан алимләриндән бири хәрчәнҝ хәстәлији нәтиҹәсиндә бу дүнјадан көчүр. Мәрһумун она һәддән артыг бағлылығы олан јахынларындан бири ону јухуда ҝөрүр вә јухусунун садиг олдуғуну јә’гин едир. О өз јухусуну Гумун үләмаларындан биринә бу шәкилдә данышырды: “Һәмин алими јухуда ҝөрәндә, ондан сорушдум ки, о бири дүнјада имамлары, мәсәлән Имам Һүсејни зијарәт едирсинизми?” Ҹавабымда деди: “Нә данышырсан? Бу аләмдә бизимлә Имам Һүсејн (ә) арасында отуз мин иллик фасилә вар. Онун зијарәтинә наил олмаг үчүн ҝәрәк отуз мин ил ҝөзләјәк!”

Бәли, бахыб ҝөрмәк лазымдыр инсан үрәјини нәјә тапшырыбдыр. Инсанын дәјәри, үрәјини вердији шејин дәјәри гәдәрдир. Инсан үрәјини Аллаһа бағлајарса, онун дәјәри нәһајәтсиз олаҹагдыр.

“Еј Әбузәр! Истәјирсәнми сәнә елә сөзләр өјрәдим ки, онунла Аллаһ сәнә хејир әта етсин?” Дедим: “Бәли, еј Аллаһын рәсулу.” Бујурду: “Аллаһла әлагәни гору, Аллаһ да сәни горусун.”

Бура гәдәр дејилмиш бүтүн өјүдләр фајдалы вә дәјәрли идиләр. Демәли белә мә’лум олур ки, Пејғәмбәр (с) Әбузәрә –“сәнә елә сөзләр өјрәдим ки, онунла Аллаһ сәнә хејир әта етсин”– демәклә, өндә дејилмиш мәтләбләрин ҹәминдән “бир дәстә ҝүл” бағламаг истәмишдир. Бунунла пејғәмбәр дејилән сөзүн хүсуси әһәмијјәт дашыдығыны вурғуламышдыр. Буна ҝөрә дә Һәзрәт (с) Әбузәрин диггәтини бу мәтләбә ҹәлб едир, она ешитдирир ки, Аллаһ Өзү илә сәнин аранда тәквини олараг бағлылыг јаратмышдыр, чалыш бу бағ гырылмасын; бу бағы горуја биләсән, Аллаһ да сәни горујаҹаг.

Бәлкә дә бә’зиләри үчүн бу мәсәлә анлашылмаз ҝөрүнсүн, десинләр мәнимлә Аллаһ арасында неҹә, һансы рабитә вар ки, ону да горујум; Јер үзүндә јашајан мән инсанла Аллаһ-тәала, илаһи әрш арасында нә рабитә ола биләр?!

Бу анлашылмазлығын арадан галдырылмасы үчүн һәзрәт (с) бујурду: “Аллаһла әлагәни гырма ки, Истәдијин вахт Ону чағырмаг истәјәндә Ону гаршында ҝөрә биләсән”

Јә’ни Аллаһла сәнин аранда фасилә јохдур, О һәмишә сәнин јанындадыр вә сәндән ајрылмаздыр: “...Сиз һарада олсаныз, О сизинләдир. Аллаһ сизин нә етдикләринизи ҝөрәндир!”¹

Беләликлә, әҝәр инсан Аллаһ-тәаланын ону бәлалардан, шејтанын шәриндән горумасыны истәјирсә (пејғәмбәрин кәламында “горумаг” сөзү мүтләг формададыр вә бу инсаны һәр ҹүр мадди вә мә’нәви бәлалардан горумаға шамил олур.) Аллаһла рабитәсини горујуб сахламалы, ону зәифләмәјә гојмамалыдыр.

Чәтинликләрдә Аллаһа диггәтин лүзуму

Дүнја системиндә баш верән һәр бир шеј сонсуз гүдрәт саһиби олан Аллаһын ирадәси илә һәјата кечдији үчүн һеч бир шеј Онун ирадә даирәсиндән хариҹ дејил. Һәр бир һалда инсан Аллаһы јад етмәлидир. Әҝәр дарда галса, нәзәрини анҹаг Аллаһа дикмәлидир, гуртулуш јолуну Ондан диләмәлидир. Һәмчинин, хош ҝүнә чыханда да нәзәрини Аллаһдан үзмәмәлидир, чүнки раһатлыг не’мәтини она Аллаһ вермишдир.

Тәбии ки, инсан чәтинлијә дүчар оланда, хошаҝәлмәз һадисә илә үзләшәндә Аллаһа сары үз тутур, неҹә ки, Аллаһ мүшрикләр барәсиндә бујурур: “(Мүшрикләр) ҝәмијә миндикләри заман (дәрјада батаҹагларындан горхуб) дини јалныз Она мәхсус едәрәк (ихласла Аллаһа дуа едәрләр. Аллаһ онлары сағ-саламат гуруја чыхаран кими, јенә дә (Она) шәрик гошарлар.”¹

Дара дүшәндә, бәла далғалары һәр тәрәфдән инсаны әһатә едәндә Аллаһа үз тутмаг бир һүнәр дејил. Әлбәттә елә адамлар олур ки, Аллаһын дәрҝаһындан дәфәләрлә говулдуглары үчүн, һәтта бәла илә үзләшәндә дә Аллаһын сорағына ҝетмирләр. Амма үрәјиндә зәррә гәдәр иманы олан адам ән азы чәтинлијә, чыхылмаз вәзијјәтә дүшәндә Аллаһы сораглајыр. Пејғәмбәр (с) дејир: Әҝәр һәр дәфә Аллаһын сорағына ҝедәндә сәнә ҹаваб вермәсини истәјирсәнсә, хош ҝүнүндә Аллаһла әлагәни үзмә, Онунла рабитәдә ол.

Бизим һамымыз аз-чох һәјатда чәтинликләрлә үзләшир, аз сонра һәмин чәтинликләрдән азад олуруг. Амма онлары тез унудур, сыхынтылардан сонра Аллаһын бизә вердији һәмин не’мәтләр, јә’ни раһатлыг һаггында дүшүнмүрүк. Һалбуки инсанын дүшдүјү бәлалар, үзләшдији проблемләр онун гәфләт јухусундан ојанмасы үчүндүр.

Әҝәр – Аллаһ еләмәмиш – бизләрдән биримиз чәтин хәстәлијә тутулсаг, ја да јахын адамларымыздан бири ағыр хәстәлијә мүбтәла олса вә әлимиз һәр јердән үзүлсә, бүтүн үмидсизликләрә бахмајараг бири бизә көмәк етсә, мәсәлән бир нәфәр тәҹрүбәли һәким пејда олуб дәрдимизә әлаҹ еләсә вә дүшдүјүмүз бәладан сағ-саламат гуртулсаг, сизҹә биз бу һадисәдән нә нәтиҹә чыхартмалыјыг? Демәлијик ки, бүтүн бунлар бир тәсадүф иди вә тәсадүф нәтиҹәсиндә бу ҹүр олду? Белә дејил, бүтүн бунлар Аллаһын лүтфүдүр. Онун инајәтинин нәтиҹәсиндә бу ҹүр олду? Белә дејил, бүтүн бунлар Аллаһын лүтфүдүр. Онун инајәтинин нәтиҹәсиндә хәтәр биздән совушду.

Јарадылыш системиндә баш верән һәр бир шеј Аллаһын ирадәси даирәсиндәдир. Һеч бир шеј Онун истәји олмадан һәјата кечмир. Әҝәр инсана бир не’мәт јетиширсә вә ја ондан бир бәла дәф олурса, – һамысы Аллаһын ирадәси илә олур. Бүтүн зәминәләри, сәбәбләри, шәраити һазырлајан Одур. Истәр һәмин сәбәбләр ади олсун, истәр гејри-ади, истәр биз биләк, ја билмәјәк, инсана рузини јетирән Аллаһдыр.

Аллаһа диггәт јетирмәкдә инсанлары бир бөлҝү илә үч дәстәјә ајырмаг олар: Биринҹи дәстә бүтүн һалларда – истәр јахшы ҝүнүндә, истәрсә дә ағыр ҝүнләриндә диггәтини Аллаһа јөнәлдир. Гур’анын тә’бири илә десәк, һәр сәһәр-ахшам Ону јад едир: “Сәһәр-ахшам јалварараг, горхараг, сәсини галдырмадан үрәјиндә Рәббини јад ет вә гафилләрдән олма!”¹

“Һәмин тахча вә чыраг Аллаһын тикилиб уҹалдылмасына вә Өз адынын зикр едилмәсинә изин вердији о евләрдәдир о мәсҹидләрдәдир ки, орада сәһәр-ахшам Ону тәгдис едиб шә’нинә тә’рифләр дејәрләр.”²

Бу дәстәнин бүтүн һалларда Аллаһы јад етмәләринин сирри ондадыр ки, Аллаһын онлара әта етдији бүтүн не’мәтләрә бахмајараг, онлар јенә дә өзләрини Аллаһа мөһтаҹ билирләр, ән азы онлара верилән не’мәтләрин давамлы олмасы үчүн өзләрини Аллаһдан асылы ҝөрүрләр. Чүнки өзләринин мәгам фәргләрини нәзәрә алыб Аллаһа олан еһтијаҹларыны дәрк едирләр. Онлар үчүн не’мәт вә бәланын тәфавүтү јохдур. Онлар лајигли бәндәләр олуб һәмишә Аллаһы јад едирләр вә Аллаһын дә нәзәри онларын үстүндән әскик олмур.

Икинҹи дәстә. Мө’минләрин әксәријјәти бу дәстәдәндирләр. Бу дәстәјә шамил оланлар хош ҝүнләриндә, не’мәт вә фираванлыг ичиндә оланда гәфләтә дүшүрләр, амма елә ки, проблемлә үзләшдиләр, ајылырлар вә Аллаһа мөһтаҹ олдугларыны изһар едиләр. Бу дәстә нисбәтән јахшы бәндәләр олур, амма Аллаһ онлардан ҝилејләнир ки, нијә не’мәт вердијим ҝүнләрдә Мәни унудурлар, не’мәти онлардан алан кими Мәнә үз тутурлар?

“Инсана не’мәт бәхш етдијимиз заман һагдан үз дөндәрәр, узаглашыб јан ҝәзәр. Она бир пислик үз вердикдә исә Рәббинә узун-узады дуа едәр.”³

Үчүнҹү дәстә о кәсләрдир ки, һеч бир һалда, һәтта чәтин проблемлә үзләшәндә белә Аллаһа үз тутмурлар. Бу дәстәдән бир һиссәси бә’зи бәлаларын Алаһ тәрәфиндән олдуғуна инанырлар. Буна ҝөрә дә онлара һәмин бәлалар назил оланда дуаја әл галдырырлар. Чүнки һәмин бәлаларын гејри-тәбии бир гүввә тәрәфиндән ҝөндәрилдијини, Аллаһын гәзәб нишанәси олдуғуну билирләр. Ејни илә Јунус гөвмү кими... Јунус гөвмүнә ҝәләҹәк бәланын вахты јахынлашанда, ону илаһи гәзәбин нишанәси һесаб етдикләри үчүн өзләринә ҝәлиб истиғфар етмәјә башладылар. Аллаһ да онлары бағышлајыб мүгәддәр олмуш бәладан ниҹат верди. Бу дәстәдән оланлар Аллаһ тәрәфиндән нә кими бәлаларын назил ола биләҹәјини тәсәввүрләринә ҝәтирмәдикләри үчүн Аллаһа диггәт етмирләр. Аллаһ да бу дәстәни мәзәммәт едәрәк бујурур: “Бары, әзабымыз онларын башларынын үстүнү аланда јалварајдылар. Лакин инадлары үзүндән гәлбләри сәртләшди вә Шејтан да онлара етдикләри әмәлләри сүслү ҝөстәрди.”¹

“Бундан сонра гәлбләриниз јенә сәртләшәрәк даш кими, бәлкә, даһа да гаты олду. Һәгигәтән, бә’зи дашларын ичәрисиндән нәһрләр ахар, бәзиси јарылыб ичиндән су фышгырар вә бә’зиси дә Аллаһын горхусундан уҹа јерләрдән, дағдан јуварланыб дүшәр. Аллаһ сизин етдикләриниздән, әлбәттә, гафил дејилдир!”²

Аллаһдан көмәк истәмәјин лүзуму

Сонра, һәзрәт (с) инсанын анҹаг Аллаһдан көмәк истәмәсинә ишарә едәрәк бујурур: “Бир шеј истәмәли олсан, Аллаһдан истә. Бир кәсдән көмәк диләјәҹәк олсан, Аллаһдан көмәк дилә. Чүнки, гәләм гијамәт ҝүнүнә гәдәр олаҹаг бүтүн шејләри јазмышдыр.”

Тәбии олараг инсанын бир сыра еһтијаҹлары олур вә о өзү бүтүн еһтијаҹларыны тә’мин едә билмир. Белә оланда истәр-истәмәз она көмәк едә биләҹәк адамы сораглајыр. Пејғәмбәр (с) Әбузәрә дејир ки, әҝәр бир кәсдән бир шеј истәјәҹәк олсан, һәмин шеји Аллаһдан истә. Ҝөрдүн ки, еһтијаҹын вар, өзүн ону әлдә едә билмирсән, башгасындан көмәк алмаға мәҹбурсан, һәмин шеји Аллаһдан истә. Чүнки һеч ким Аллаһ гәдәр сәнин еһтијаҹларыны дәгиглији илә билмир вә һеч ким Онун гәдәр синин еһтијаҹларыны тә’мин едәҹәк ҝүҹдә дејил. Чүнки бүтүн варлыг аләми Онун мүлкүдүр, Онун гүдрәти һәр шеји әһатә етмишдир. Бир ишин һәјата кечмәси Онун ирадәси илә олур. Әлавә, Аллаһ-тәала һәр кәсдән даһа чох өз бәндәсинин гајғысына галыр вә онун хејрини истәјир. Буна ҝөрә дә бәндәсинә ҝөстәриш верир ки, һәр бир чәтинликдә Ону чағырыб, Ондан көмәк истәсинләр. Ифтитаһ дуасында охујуруг: “Илаһи, Сәни чағырмаға вә Сәндән истәмәјә мәнә иҹазә вердин.”

Ајдын мәсәләдир ки, Аллаһ дуа гапысыны инсанын үзүнә ачанда, дуаны гәбул етмәк, чағрыша ҹаваб вермәк үчүн ачмышдыр. Бундан башга, Аллаһ һәр заман инсана Өз не’мәтләрини әта етмәклә онун бојнуна һагг гојмуш олур. Шәксиз, Аллаһын не’мәтләриндән бири дә инсана дүшдүјү бәладан ниҹат вермәсидир. Бу не’мәт дә Аллаһ васитәсилә инсана әта олунур. Инсанын башына бир һадисә ҝәләндә Аллаһ хәтәри ондан совушдурур. Һәрдән дә бәла ҝәлмәздән габаг һәмин бәланы ондан дәф едир. Бу ҹәһәтдән инсан һәмишә Аллаһын лүтф вә мәһәббәти илә әһатә олунмушдур. Ифтитаһ дуасынын башга бир бәндиндә охујуруг: “Пәрвәрдиҝара, чох бәлалары мәндән Сән дәф етдин, чох гәмләри, дәрдләри Сән мәндән узаглашдырдын, бир чох ҝүнаһларымы бағышладын, ҝениш рәһмәт гапыларыны үзүмә ачдын, ачылмаз бәла дүјүнләрини Сән чөздүн.”

Имам Садиг (ә) бујурур: “Нә заман сизләрдән бириниз Аллаһдан бир шеј истәсәниз ки, ону сизә әта етсин, ҝәрәк Аллаһдан башга һәр кәсдән үмидинизи кәсәсиниз вә анҹаг Аллаһын јанында олана үмид бағлајасыныз. Белә олан сурәтдә Аллаһ онун гәлбинә бахар вә истәдији һәр бир шеји она әта едәр.”¹

Бизләрдән һәр биримиз ҝүндә, ән азы он дәфә “Ијјакә нәстәин” дејирик, амма әмәлдә белә дејил. Бизим әксәријјәтимизин әмәли ону ҝөстәрир ки, анҹаг Аллаһдан көмәк истәмирик; Аллаһдан көмәк истәјә-истәјә, башгасындан да көмәк умуруг. Әлбәттә, сөзләриндә садиг олан кәсләр дә вардыр. Онлар “ијјакә нәбуду вә ијјакә нәстәин” дејәндә сидг үрәклә дејирләр вә һәгигәтдә дә анҹаг Аллаһа ибадәт едир, анҹаг Ондан көмәк истәјирләр. Амма бизим чохумуз бу сөзләри сидг-үрәкдән демирик. Дар ҝүнләрдә Аллаһдан чох атаја, анаја, баҹыја, гардаша, достларымыза үмид бағлајырыг, даһа чох онлардан көмәк ҝөзләјирик.

Пејғәмбәр (с) тапшырыр ки, анҹаг Аллаһдан көмәк истәмәк лазымдыр. Бу сөзләрдән сонра Әбузәрин диггәтини гәзавү-гәдәрә чәкир. Бундан габагкы бәһсләрдә гәзавү-гәдәр һаггында данышылыр. Гәзавү-гәдәрә инанмағын фајдаларындан бири дә будур ки, инсан хош ҝүнүндә сәрмәст олуб өзүнү итирмир вә ја хошаҝәлмәз һадисә илә үзләшәндә о гәдәр дә нараһат олуб хиффәт чәкмир. Чүнки баш верәнләрин илаһи тәгдир әсасында олдуғуну билир: “Јер үзүндә баш верән вә сизин өз башыныза ҝәлән елә бир мүсибәт јохдур ки, Биз ону јаратмамышдан әввәл о, бир китабда (лөвһи-мәһфузда) јазылмамыш олсун. Бу, Аллаһ үчүн чох асандыр.”¹

Тарих боју Аллаһын Өз сајсыз бәндәләринин һәр бири үчүн онунла әлагәдар баш верәҹәк һадисәләри лөһви-мәһфузда гәләмә алмасы илк бахышда ағласығмаз ҝөрүнүр. Амма бу, Аллаһ үчүн олдугҹа асан бир ишдир. Чүнки Аллаһ бүтүн мә’луматларын јанында олмасыны ирадә едәндә, һәмин мә’луматлар ејни заманда лөвһи-мәһфузда да јазылыр. Сонракы ајәдә һәмин мәтләбин дәлилини белә зикр едир: “Бу сизин әлиниздән чыхана кәдәрләнмәмәјиниз вә сизә вериләнә дә севиниб гүррәләнмәмәјиниз үчүндүр. Аллаһ өзүнү бәјәнән (өзү илә) фәхр едән һеч бир кәси севмәз!”²

Илаһи тәгдирә е’тигад бәсләмәјин фајдаларындан бири дә будур ки, инсанын ҝөзү һәмишә Аллаһын әлиндә олур. Чүнки, Аллаһын мүгәддәр етдији шеји истәдији заман дәјишә биләҹәјини дәрк едир. Билир ки, башгасынын бу арада ҝөрә биләҹәји бир иш јохдур. Она ҝөрә дә Аллаһдан башгасына бел бағламыр. Әҝәр хошаҝәлмәз бир һадисәјә дүчар олса, бу һадисәдә Аллаһын бир һикмәти олдуғуну дүшүнүр. Әҝәр әлиндән бир шеји чыхса, билир ки, бу олаҹаг иш лөвһи-мәһфузда белә јазылмышдыр. Буна ҝөрә дә бизә бир не’мәт јетишәндә, һәмин не’мәтә ҝөрә һаваланыб мәғрур олмамалыјыг, өзүмүзү итириб Аллаһы јаддан чыхармамалыјыг. Әксинә, һәмин вахтда Аллаһа диггәтимизи бир аз да артырмалыјыг. Аллаһын бизә әта етдији истәнилән не’мәти гаршысында шүкүр етмәк лазымдыр. Гарун кими бизә әта олунмуш не’мәтләри өз сәјимизин мәһсулу билмәк дүзҝүн дејил. Гарун әлдә етдији мал-дөвләти өз зәһмәтинин нәтиҹәси билирди: “Гарун деди: “Бунлары мәндә олан елм сајәсиндә әлдә етмишәм.” Мәҝәр билмирди ки, Аллаһ ондан әввәлки нәсилләрдә ондан даһа ҝүҹлү вә даһа варлыларыны мәһв етмишдир?...”³

Беләликлә, әҝәр сизә бир не’мәт верилсә, елә тәсәввүр етмәјин ки, ону өз зирәклијиниз илә әлдә етмишсиниз. Билмәлисиниз ки, һәмин не’мәт илаһи тәгдирин, Аллаһын һәкиманә тәдбиринин сәбәбилә сизә ҝәлиб јетишмишдир. Һәмчинин, һәмин не’мәтин сизә верилмәси бир нөв сизи имтаһан етмәк үчүндүр. Пејғәмбәр (с) Әбузәрә Аллаһдан көмәк истәмәји тапшырандан сонра, онун диггәтини илаһи тәгдирә јөнәлдир: “Чүнки, гәләм гијамәт ҝүнүнә гәдәр олаҹаг шејләри јазмышдыр.”

Әввәлдә дедик, инди дә тәкид едиб дејирик ки, гәзавү-гәдәр мәсәләсиндән суи-истифадә едилмәмәлидир. Бу мәсәләнин батининдә јатан һикмәтләрдән гафил олуб елә дүшүнмәмәлијик ки, һәр нә јазылыбса, о да олаҹаг, бу арада биз һеч кимик. Јазылан шеј олаҹаг дејиб өзүмүзү кәнара чәкәк вә бүтүн мәс’улијјәти чијнимиздән атаг! Билмәлијик ки, бизим чалышмағымыз вә һәрәкәтимиз дә илаһи тәгдир зүмрәсиндәндир. Бунун үчүн дә чох чалышмалы, өз вәзифәләримизә әмәл етмәкдә сәј ҝөстәрмәлијик. Илаһи гәзавү-гәдәри бәһанә едиб тәнбәллик етмәк олмаз. Бу шејтанын вәсвәсәсидир.

Һәдисин давамында Пејғәмбәр (с) әввәлки сөзүнә тәкид олараг бујурур: “Әҝәр Аллаһын сәнә јазмадығы бир хејри бүтүн ҹамаат чалышыб сәнә чатдырмаг истәсә, бил ки, буну баҹармајаҹагдыр, еләҹәдә әҝәр, Аллаһын сәнә јазмадығы бир зәрәри бүтүн ҹамаат сәј едиб сәнә вурмаг истәсә, буна ҝүҹү чатмајаҹагдыр.”

Әҝәр Аллаһын ирадәси бир ишә аидијјәт тапса, бүтүн дүнјанын заһирдә ҝүҹлү ҝөрүнән гүввәләри онун гаршысыны ала билмәз: “Аллаһ Өз ишиндә галибдир, лакин инсанларын чоху билмирләр.”¹

Башга бир ајәдә бујурур: “Әҝәр Аллаһ сәнә бир зәрәр јетирсә, Ондан башга һеч кәс ону сәндән совушдура билмәз. Әҝәр сәнә бир хејир јетирсә бил ки, О, һәр шејә гадирдир.”²

Буна әсасән дә сон гәрар вә гәти ирадә Аллаһындыр. Белә олан сурәтдә, әҝәр бир кәсдән бир шеј истәјәҹәксәнсә, ону белә бир ирадәси вә гүдрәти олан кәсдән истә. Сәнин кими башгасына мөһтаҹ олан кәсә әл ачмаг дүзҝүн дејил. Бил ки, Аллаһ истәмәсә һеч ким сәнә көмәк едә билмәз.

Аллаһын һәкиманә тәдбирини танымағын вә она јәгини олмағын әкс-тә’сири

Пејғәмбәр (с) Әбузәрин мә’рифәтинин јәгин һәддинә чатмасы үчүн нәсиһәтин сон бәнди олараг она дејир, әҝәр дедикләримә әмәл етсән сәнә чохлу фајдасы олаҹагдыр. Дејир ки, Аллаһын мүгәддәр етдији һәр бир шеј һөкмән һәјата кечәҹәк, мүгәддәр етмәдији һеч бир шеј баш вермәјәҹәкдир. Мүгәддәр олан бир шеј бош вә мә’насыз ола билмәз, диггәт едилсә һәр бир һадисә һәкиманә тәдбир әсасында баш верир. Бу мә’рифәтлә, мө’мин баш верән һадисәнин онун мәсләһәтинин хејринә олдуғуну дәрк едир. Чүнки, Аллаһ Өз бәндәсинин зәрәрә дүшмәсини истәмәз, хүсусилә дә ишләрини Аллаһын өһдәсинә гојмуш бәндәсинә зијан јетирмәз. Мө’мин бәндә хатирҹәмликлә өз ишләрини ҝөрмәјә чалышыр. Онун, бүтүн һадисәләрин Аллаһын һәкиманә тәдбири әсасында баш вердијинә јәгини олур.

Әлбәттә, бу јәгин, јүксәк иман асанлыгла әлдә едилмир. Һәр кәс асанлыгла белә иманы өз гәлбиндә јарада билмәз, һәр кәсин белә мәгама чатмаға ләјагәти олмур. Бу мәгама чатмаг истәјән инсан нәфсин паклашдырылмасы јолунда чохлу зәһмәт чәкмәлидир. Ҝүнаһдан губар бағламыш гәлбини чиркаблардан тәмизләмәклә елә бир мәрһәләјә чатмалыдыр ки, һәмин мәрһәләдә нәфсин ҹиловуну әглә тапшырмагла, илаһи ҝөстәришләрә әмәл етмәклә, Аллаһ өвлијаларынын јолуну ҝетмәклә инсанлығын ән али мәртәбәсинә наил ола билсин. Бу јола гәдәм гојмуш шәхс һәмишә Аллаһын истәјини өз истәјиндән габаға салмалыдыр. Тәбии ки, бу мәгама чатмаг һәр кәсин иши дејил. Пејғәмбәр (с) тапшырыр ки, әҝәр бир кәс јәгин дәрәҹәсинә чата билмәсә, јә’ни баш верән һадисәләрин онун мәсләһәтинин хејринә олдуғуну дәрк едә билмәсә, һеч олмаса баш верән хошаҝәлмәз вә аҹы һадисәләрин гаршысында сәбир етсин. Билсин ки, мүгәддәр олмуш һадисәләрин мүгабилиндә сәбирсизлик ҝөстәриб изтираб чәкмәјин инсана һеч бир хејри олмур. Нә гәдәр һәјәҹан кечирсә, әл-ајаға дүшсә дә, сонра Аллаһын истәдији шеј олаҹагдыр. Онун гаршысыны алмаға бизим әлимиздән һеч бир иш ҝәлмәз.

Әҝәр башына бир мүсибәт ҝәлсә, хәстәлијә, касыбчылыға дүчар олса, үмумијјәтлә башына нә иш ҝәлсә, һансы хошаҝәлмәз һадисә илә үзләшсә сәбир етсин ки, белә олан сурәтдә Аллаһын инајәти илә гаршылашаҹагдыр. Әлбәттә, бир һадисәни габагҹадан тәхмин етмәк мүмкүндүрсә, тәдбир вә дүшүнҹә илә онун гаршысыны алмаг оларса, инсан о һадисәнин гаршысыны алмалыдыр. Амма чох вахт ән инкишаф етмиш өлкәләр белә ихтијарларында сон модел техники тәҹһизатын олмасына бахмајараг, гаршысыны ала билмәјәҹәкләри ҝөзләнилмәз бәла илә үзләшмәли олурлар. Билдијиниз кими Јапонија зәлзәләнин чох баш вердији өлкәләрдәндир. Бу сәбәбдән дә орада зәлзәләјә гаршы давамлы биналар тикилир; еһтимал олунан һәр һансы зәлзәләјә гаршы өнҹәдән лазыми аваданлыглар гурашдырырлар. Бу саһәдә кифајәт гәдәр тәҹрүбәләри олдугларына ҝөрә, биналарын тәһлүкәсизлик тәдбирләри үчүн лазым олан сәрмајә јатырмаға ҝүҹләри чатыр. Бунунла белә дүнјанын ән дәһшәтли вә дағыдыҹы зәлзәләләри Јапонијада баш вермишдир.

Демәли һадисәләр мүгәдәр олмушдур вә вахты чатанда баш верирләр. Һәмин һадисәләрин әмри, аләми Өз тәдбири илә идарә едән кәсин әлиндәдир. Мүмкүндүр, Аллаһ еләмәмиш, бизим дә башымыза бир мүсибәт ҝәлсин. Инди, әҝәр Аллаһын һәкиманә тәдбиринә, камил системинә јәгинимиз вә мә’рифәтимиз олса, нараһат олмајаҹағыг. Чүнки, Аллаһын тәдбиринә һүснү-зәннимиз вар вә баш верән һәр бир һадисәни өз хејримизә билирик. Бир ишдә әскиклик вә зәифлик ҝөрәндә нараһат олуруг, амма һәмин ишин јүз фаиз бизим хејримизә олдуғуну биләндә нә нараһат олуруг, нә дә гәмини чәкирик. Мүмкүндүр кимсә һансыса хәстәликдән әзаб-әзијјәт чәксин, амма ҝөрәндә ки, һәмин хәстәлик онун хејринә гуртараҹаг, истәр-истәмәз раһатлыг тапыр. Ејни илә диши хараб олмуш шәхс дишини чәкдирәндә әлдә етдији раһатлыг кими. О өз дишинин чәкилмәсинә разы олур, үстәлик бу ишә ҝөрә пул да верир. Чүнки, бу иши өз хејринә билир. Һеч вахт нараһат олуб демир ки, нијә дишими чәкдирдим. Билир ки, хараб диш онун сағламлығы үчүн зәрәрлидир вә ону һөкмән чәкдирмәк вә ја әзијјәтли дә олса мүалиҹә етдирмәк лазымдыр. Һәрдән инсан үзләшдији ағыр хәстәлијин мүалиҹәси үчүн хариҹи өлкәјә ҝетмәјә мәҹбур олур. Бу јолда милјонларла пул да хәрҹләјир вә ја сағламлығы хатиринә мәҹбур олур өз бәдән үзвүләриндән бирини кәсдирсин. О буна мәҹбуријјәт үзүндән разылыг верир. Амма бу о демәк дејил ки, бу шәхс риза мәгамына чатмышдыр. Јә’ни гәлбән баш вермиш һадисәјә разылыг верир вә буна ҝөрә ҝилеј-ҝүзар етмир. Мүмкүндүр башына ҝәлән ишә ҝөрә ҝилејләнсин, һәтта ағзыны ачыб Аллаһдан да шикајәт етсин. Неҹә ки, иманы зәиф оланлар онлара бир һадисә баш верәндә тагәтләрини әлдән вериб Аллаһдан да ҝилејләнирләр. Бу мәсәләни диггәтдә сахлајараг Пејғәмбәр (с) бујурур: “Әҝәр Аллаһа ҝөрә бир иши разылыг вә јәгинлә ҝөрә биләҹәксәнсә, ҝөр, әҝәр баҹармајаҹагсанса, һеч олмаса хошаҝәлмәз һадисәјә сәбир ет ки, бунда сәнин үчүн чохлу хејир вар. Гәләбә сәбирлә јанашыдыр. Ачылыш (ишләрин јолуна дүшмәси) гәм-кәдәрлә јанашыдыр. Һәгигәтән дә һәр чәтинликдә бир асанлыг да вардыр.”

Риза мәгамы јәгин мәгамынын сајәсиндә кәсб едилир. Бу ики мәгамын бир-бири илә јахын бағлылығы вар. Бир кәс јәгин мәгамына чатмајынҹа илаһи тәгдирләрә разы ола билмәз. Әҝәр риза мәгамына чата билсән, хош сәнин һалына. Бил ки, ән үстүн инсанлыг дәрәҹәсинә чатмышсан. Чүнки, инсанын ән јүксәк мәгамы илаһи һөкмә разы олмасыдыр. Белә олан тәгдирдә чалыш рәфтарын риза вә јәгинин әсасында олсун. Белә оларса рузиҝарын аҹы вә ширин һадисәләри сәнә асан ҝәләр вә бу һадисәләрдән нараһат олуб шикајәт етмәзсән. Әҝәр бу дәрәҹәјә чата билмәсән, чалыш чәтинликләр гаршысында сәбирли оласан, өзүндән чыхыб һај-күј салмајасан. Әҝәр аҹы һадисәләрә гәлбән разы ола билмирсәнсә, бил ки, сәнин риза мәгамына чатмамағынын сәбәби мә’рифәтинин јеткин олмамасы үзүндәндир. Һеч олмаса тәшвиш кечирмә, фајдасыз јерә һөвсәләдән чыхма, өз иманыны, әглини гору.

Инсанын тәрәггиси вә камиллији јолунда чәтинликләрин ролу

...Сонра өз сөзүнә тә’кид олараг бујурур: “Гәләбә сәбирин ҝировундадыр. Һәр гәмдән, кәдәрдән сонра бир шадлыг да ҝәлир, һәр чәтинликлә јанашы бир асанлыг да вар. Гур’анда Аллаһ-тәала бујурур: “Шүбһәсиз ки, һәр чәтинликдән сонра бир јүнҝүллүк ҝәләр!

Бәли, һәр чәтинликдән сонра бир јүнҝүллүк ҝәләр!”¹

Гур’ани-кәримдә чох аз мәтләб тәкид һәрфи олан “иннә” илә зикр олунмушдур. Бу һәмин мәтләбә Аллаһын дигәт вә инајәтинин ҝөстәриҹисидир. Јухарыдакы ајәдә Аллаһ бујурур һәр чәтинликдән сонра бир јүнҝүллүк ҝәләр. Санки јүнҝүллүк вә асанлыг чәтинлијин ичәрисиндә ҝизләнмишдир. “Иншираһ” сурәсиндә Аллаһ лүтфүкар бир хитабла санки Пејғәмбәрә (с) бир тәсәлли верир. Һәгигәтдә чәтинликләрин вә проблемләрин инсан камалынын мүгәддимәси олдуғуна ишарә едир. Ҝөстәрир ки, бу чәтинликләр инсанын ҝүҹ топламасына сәбәб олур. Бу бахымдан мүсибәтләр вә чәтинликләр инсанын тәкамүлү үчүн зәруридир: “Биз инсаны мәшәггәтдә јаратдыг! Инсан доғулдуғу ҝүндән гәбр евинә ҝедәнә гәдәр әзаб-әзијјәт ичиндә чалышыб чабалајар, һәјаты боју мүхтәлиф чәтинликләрлә үзләшәр. Бу илаһи бир һикмәтдир, һәјатын ганунудур!²

Бу ајә инсанын тәкамүлү јолунда мәшәггәтләрин мүһүм рол ојнадығыны ҝөстәрир. Әҝәр белә олмасајды, рәһмәт вә мәһәббәт чешмәси олан, бәндәсинин сәадәтини арзулајан Аллаһ ону һеч вахт зәһмәтә, әзаб-әзијјәтә дүчар етмәзди.

Дејиләнләрә әлавә олараг, Аллаһ һәр заман бәндәләрини имтаһана чәкмәкдәдир. Бунунла Аллаһ ләјагәтли бәндәләринин бир даһа танынмасыны истәјир, инсанларын тәрбијәси вә мә’нәви инкишафы үчүн онларын јолунда ики програмы – тәшрии ибадәт вә тәквини проблемләр мәҹмусуну тә’јин едир. Бу јолда, илаһи бујруглары лајигинҹә јеринә јетирән вә проблемләрә синә ҝәрән кәсләрин үзүнә илаһи рәһмәт вә мә’рифәт гапылары ачылмыш олур: “Әлбәттә, Биз сизи бир аз горху, бир аз аҹлыг, бир аз да мал, ҹан өвлад вә мәһсул гытлығы илә имтаһан едәрик. Ја Мәһәммәд! Белә имтаһанлара сәбир едән шәхсләрә мүждә вер!

О кәсләр ки, башларына бир мүсибәт ҝәлдији заман “Биз Аллаһын бәндәләријик вә өләндән сонра Она тәрәф Онун дәрҝаһына гајыдаҹағыг” – дејирләр.”¹

Мүсәлманлардан бири пејғәмбәри өз евинә дә’вәт едир. Пејғәмбәр (с) һәјәтә ҝирәндә ҝөрүр ки, тојуг диварын (дарвазанын) үстүндә јумурта гојуб вә јумурта дивара чалынмыш бир мыха илишдији үчүн јерә дүшмәјиб. Пејғәмбәр (с) бу ишдән тәәҹҹүбләнир. Ев јијәси дејир: “Сиз буна тәәҹҹүб едирсиниз? Сизи пејғәмбәрлијә сечмиш Аллаһа анд олсун ки, мәнә индијә гәдәр бир зијан тохунмајыб, нә бир хәстәлијә мүбтәла олмушам, нә дә бир мүсибәтә дүшмүшәм!” Пејғәмбәр (с) бу сөзләри ешидән кими јериндән галхыб јемәк јемәдән һәмин адамын евини тәрк едир. Ҝедәндә дејир: “Индијә гәдәр бир мүсибәт ҝөрмәмиш шәхс Аллаһын лүтфүндән узаг дүшмүшдүр!”

Буна әсасән, әҝәр бәлалара дүзҝүн гијмәт верилсә, анлајарыг ки, чәтинликләр тәрбијәви рола маликдирләр. Чәтинликләр јатмыш инсаны гәфләт јухусундан ојадыр, онун ирадәсини мөһкәмләндирирләр. Дүнја һәјатынын хасијјәти беләдир ки, проблемләр ичәрисиндә инсанын мүгавимәтини артырыр, онун тәкамүлүнү ҝүҹләндирир. Бу ҝедишлә, јаваш-јаваш инсанын јатмыш исте’дады чичәкләнмәјә башлајыр.

Имам Багир (ә) бујурур: “Бир инсан сәфәрдән гајытдығы заман өз аиләсинә һәдијјә ҝәтирдији кими Аллаһ да өз бәндәсинә һәдијјә олараг бәла ҝөндәрир.”²

Аллаһ-тәала бујурур: “...Аллаһ һәр чәтинликдән сонра асанлыг јохсуллугдан сонра дөвләт әта едәр.”³

Бу ајә диггәтимизи тутуму аз олан инсанлара јөнәлдир. Беләләри чәтинликлә үзләшдикләриндә үмидсизлијә гапылырлар, елә билирләр бунунла һәр шеј битмишдир. Һәтта тәвәссүл етмәјә, Аллаһдан көмәк диләмәјә дә галхмырлар. Бүтүн гапыларын үзләринә гапандығыны дүшүнүрләр. Мө’мин чәтинликләрдә өзүнү сындырмамалыдыр, әксинә, өз сојугганлылығыны ҝөзләмәли, баш вермиш һадисәјә әгли ҝөзлә бахмалыдыр.

Гәнаәт вә еһтијаҹсызлыг

Һәдисин бу бөлүмүнүн сонунда Пејғәмбәр (с) бујурур: “Еј Әбузәр! Аллаһ верәнә гане ол ки, Аллаһ сәни гәни гылсын.”

Пејғәмбәрин бу сөзүндән белә анлашылыр ки, Әбузәрә Пејғәмбәрин (с) сөзләри там ајдынлашмамышдыр. Чүнки, ајдын мәсәләдир ки, гәнилијә чатан һәр кәс өзүнү еһтијаҹсыз билир вә башгасына әл ачмыр. Бу үздән, она “өзүнү еһтијаҹсыз һесаб ет”– демәјин мә’насы јохдур. Демәли, нәсә, Пејғәмбәрин (с) сөзүндә бир сирр вар. Бу сәбәбдән Пејғәмбәрин (с) бу сөзләри демәкдә мәгсәдинин нә олдуғуну сорушанда Һәзрәт она белә ҹаваб верир: “Илаһи гәниликлә өзүнү гәни тут демәкдә мәгсәд) сәһәр, ҝүнорта вә ахшам јемәјидир. Һәр кәс Аллаһын она әта етдијинә гане олса, инсанларын ән гәниси сајылар.”

Һәзрәт бујурур, бу ҝүн үчүн чөрәјин сәнә чатыбса, артыг башгасынын сорағына ҝетмә. Бу фикирлә өзүнү јорма ки, ҝөрән сабаһ нә олаҹаг. Һәләлик бу ҝүн әлиндә олан јемәјә гане ол. Һәмин јемәклә өзүнү еһтијаҹсыз һесаб ет вә үрәјиндә башгасынын гапысыны дөјмәк һиссинин баш галдырмасына јол вермә. Әҝәр өзүндә мөһтаҹлыг фикри һисс етсән, сабаһкы ҝүнүн фикриндә олсан, бил ки, өзүнү башгаларына мөһтаҹ етмишсән. Бу фикирлә, сабаһын асајишини әлдә етмәк үчүн башгаларына әл ачмаға мәҹбур олаҹагсан. Башгасына мөһтаҹ олмаг исә сәни зәлил едәҹәкдир. Беләликлә, әҝәр халг арасында башыуҹа олмаг истәјирсәнсә, Аллаһын сәнә гисмәт етдијинә разы ол. Әҝәр инсан тамаһ вә һәрислијә дүчар олса, өз рифаһы үчүн нә гәдәр мал-дөвләт әлдә етсә дә, јенә дә зеһниндә даһа артыг мал топламаг фикри ону раһат бурахмајаҹагдыр. О бу фикирлә һәмишә өзүнү башгаларына мөһтаҹ ҝөрәҹәк, өз мә’нәвијјаты, камиллији јолунда тәфәккүр етмәјә фүрсәт тапмајаҹагдыр. Өмрү боју тамаһ торунда чабалајараг нә үчүн јарадылдығы, агибәтинин, ахирәтинин нә олаҹағы барәдә дүшүнә билмәјәҹәкдир. Белә адамын нә раһатлығы олур, нә дә көнүл хошлуғу. Ахырда да азугәсиз, әлибош ахирәт дүнјасына јолланаҹаг.

Инсан бу ҝүнкү рузисинә гане олса, башгаларына әл ачмаса, чох раһатлыгла вахтыны өз камиллијинә сәрф едә биләр.

Имам Сәҹҹад (ә) бујурур: “Башгасындан үмидсизлик һиссини өзүндә заһир ет. Һәгигәтән дә бу еһтијаҹсызлыгдан, гәниликдән доған бир һисдир.”¹

Әли (ә) бујурур: “Ән үстүн еһтијаҹсызлыг узун арзулардан гачмагдыр.”²

Инсанын Аллаһа олан үмиди, башгасына бағладығы үмиддән даһа чох олмалыдыр. Бу хисләт Аллаһа ҝүвән вә тәвәккүл олмадан һасил олмур. Инсан зијанын вә хејрин Аллаһдан олдуғуну биләндән сонра онда башгаларына мөһтаҹсызлыг һисси јараныр. Һәтта әлиндә дүнја малындан бир шеј олмаса белә өзүнү гүдрәтли, еһтијаҹсыз ҝөрүр.

Неҹә ки пејғәмбәр бујурур: “Имканлы олмаг вә гәнилик малын чохлуғунда дејил, ҝүҹ вә гәнилик, гәни нәфсә малик олмагдадыр.”²

жүктеу/скачать 2.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: