Тема №8. Таанып билүү философиялык анализдин предмети

1. 
   Таанып билүү обьективдүү чындыктын чагылуусу катары.
   

2. 
   Таанып билүүнүн структурасы. Рационалдык жана сезимдик таанып билүү.
   
3. 
   Акыйкат түшүнүгү. Акыйкаттын обьективдүүлүгү жана конкреттүүлүгү. Абсалюттук жана салыштырмалуу акыйкаттар жана алардын диалектикасы.
   
4. 
   Практика адамдын дүйнөгө болгон мамилесинин өзгөчө ыкмасы катары.
   
5. 
   Практиканын структурасы, формалары жана функциялары.
   

1. 
   Таанып билүү обьективдүү чындыктын чагылуусу катары.
   

Ошондуктан таанып билүү социалдык мүнөздү алып жүрөт. Биз маданиятты өздөштүрүү аркылуу гана реалдуулук жөнүндөгү билимдерибизди байытууга жетише алабыз. Алгачкы муундардын эмгектерин улантуудан мурда, ушул күнгө чейинки адамзат чогултуп келген билимдер менен таанышып чыгуу зарыл.

Бардык ойчулдардын ой жүгүртүүлөрүнүн борбордук проблемалары болуп, таанып билүү деген эмне, билим кандай жолдор менен топтолгон, эң байыркы мезгилде адам баласы өзүн өзү кантип таанып билген, табияттын карама каршылыктарына кандай туруштук берип келгендиги боюнча суроолорго жоопторду издөө болгон.

Таанып билүү теориясы же гносеология (грек тилинен “gnosis”-билим, таанып билүү), философиянын пайда болушунан баштап анын фунтаменталдуу бөлүгү катары эсептелип келген. Таанып билүү жөнүндөгү окууларга Гераклит, Платон, Аристотель тарабынан көңүл бурула баштаган жана “таанып билүү” теориясы философияда шотландык философ Дж. Феррер (1854-ж.) тарабынан колдонулган. Таанып билүү теориясы( таанып билүүнүн философиясы же гносеология) бул философиянын бир бөлүгү катары эсептелинет. Ал адамдын таанып билүү табиятын жана нерселер жөнүндө үстүрттөн ой жүгүртүү баскычтарынан сырткары, анын ички маңызын тереңдеп иликтөө аркылуу чыныгы акыйкатка жетүүсүн окутуп келген. Бирок, адам өзүнүн жашоосунда кемчилдик кетирбесе, акыйкатты таанып биле албайт эле, себеби адам ошол кетирген кемчилдиктерин кайрадан кайталабоо үчүн аны оңдоп түзөөтүүгө аракеттенген учурда гана чыныгы акыйкатка жете алган, ал эми таанып билүүнүн теориясы да адам өз кемчилдиктерин таанып билип, аны кандай жоюу керектиги жөнүндө окутат. Башкача айтканда гносеологияда ушул күнгө чейин бир гана суроо баарын кызыктырып келет, ал адамдын өзү жана коомдук жашоо, жалпы эле дүйнө жөнүндөгү практикалык жана турмуштук билимдер кандай мааниге ээ деген маселе. Бул маселе башка илимдерде жана коомдук практикада билим деген эмне деген суроого жооп алууга болот деп каралат. Буюмдар жөнүндөгү билим адамга өзүнүн кызыкчылыктарына, муктаждыгына жараша колдонуп, аны жаңы формага өзгөртүүгө жардам берген. Билим - бул табият менен адамзат рухун жана практикалык ишмердүүлүгүнүн ортосун байланыштырып турган өзүнчө бир түгөнгүс булак.

Д\йнън\ таанып-бил\\гө м\мк\н экендиги жън\ндъг\, адамдын акыл-ою чындыкка жет\\гъ жъндъмд\\ экендиги жън\ндъг\ маселенин илим жана практика \ч\н зор мааниси бар. Эгерде д\йнън\ жана анын ън\г\\ закондорун таанып – бил\\ м\мк\н болсо, биздин билимибиз обьективд\\ д\йнън\ туура чагылтып кърсътъ турган болсо, анда жаратылыштын жана коомдун таанылып – билинген к\чтър\н адам \ч\н кызмат кылдырууга м\мк\н болот.

Гностицизмдин жактоочулары (материалисттер) таанып билүүнүн учуруна жана келечегине оптимисттик көз карашта болушкан. Алардын пикири боюнча дүйнөнү адам таанып биле алат жана адамдын таанып билүү мүмкүнчүлүгү чексиз.

Бирок да д\йнън\ таанып-бил\\ м\мк\н экендиги жън\ндъг\ мына ушул ачык-айкын эле болуп турган фактыны философтордун бардыгы эле өз моюндарына ала коюшпайт. Философиянын тарыхында агностиктер д\йнън\ таанып – бил\\ м\мк\н экендигин ачыктан-ачык четке кагып келишкен жана азыр да четке кагып жатышат. Алар мындай дешет: биздин билимибиз обьективд\\ д\йнън\ туура с\ръттъп кърсътъ албайт, аны сезим органдарынын жардамы менен да, акыл – эстин жардамы менен да таанып – бил\\гъ болбойт деп белгилешет.

Агностицизмдин бир нече т\р\ бар. Кайсы бир агностиктер: адамдын билиминин булагы – бул тажрыйба деп эсептешет; ал эми тажрыйба болсо, алардын ою боюнча, биздин туюмдарыбыздын жана кабылдоолорубуздун жыйындысы гана болуп саналат деп өз ойлорун баса белгилешкен. Бул къз караштан алганда, нерселер жън\ндъг\ ъз\б\зд\н пикирибиздин туура же туура эмес экендиги жън\ндъ ойлоштуруп кър\\ керек дегенди билдирет. Бул ъз пикирибизди ъз\б\зд\н эле туюмдарыбыз жана кабылдоолорубуз менен салыштыруу деген ойду тастыкташат. Мындай болгондо, биз ъз\б\зд\н туюмдарыбыздан жана кабылдоолорубуздан башка эч нерсе биле албайт турган болуп чыгабыз.

Мындай корутунду чыгаруу туура эмес, анткени тажрыйбанын ъз\ бул жерде идеалисттик духта т\ш\нд\р\л\п олтурат. Чындыгында адам баласы тажрыйбасыз ъз\н\н туюмдары жана кабылдоолору аркылуу ээ болбойт. Адам обьективд\\ т\рдъ жашап турган заттарды алардын касиеттерин туюу жана кабылдоо аркылуу таанып билет.

Агностиктердин арасында заттардын адамдын аё-сезиминен къз карандысыз эле жашап тургандыгын моюнга алган. Бирок ал заттарды таанып-бил\\ м\мк\н эмес деп эсептегендери да бар (Кант жана анын жолун жолдоочулар). Алардын пикири боюнча, заттар биздин сезим органдарыбызга таасир этип, бизде туюуну жана кабылдоону пайда кылса да, баары бир бул сезимдик маалыматтарда заттардын ъз\н\н маёызы жън\ндъ эч кандай маалымат болбойт имиш. Мына ушундан улам алар: обьективд\\ т\рдъ жашап турган заттар, Кант айткандай « ъз\ндъ нерсе » болуп саналган, алардын маёызын адам баласы сезим органдары аркылуу да, теориялык ой ж\г\рт\\н\н жардамы аркылуу да таанып-биле албайт деген туура эмес корутунду чыгарышат.

Скептицизмдин жактоочулары (күмөн саноо) таанып билүүнүн мүмкүнчүлүктөрүнө ишенүү менен, билимдин тууралыгынан күмөн санашат. Күмөн саноо илимдеги өнүгүүнү, өсүүнү шарттайт жана тактыкты жаратат.

Адамдар жаратылышты жана коомду улам тереёдеп таанып-билип, аларды ъздър\н\н максаттарына ылайык ъзгърт\п жаткан фактысы, адамдын акыл-эсинин к\ч\нъ ишенбеген агностицизмдин эё сонун тъг\ндъъг\с\ болуп кызмат кылат.

Диалектикалык материализмдин таанып – бил\\ теориясынын негизги – сырткы д\йнън\н обьективд\\ т\рдъ жашап тургандыгын жана анын адамдын акыл эсине чагылып кър\нъ тургандыгын моюнга алуу болуп сананалат. Мунун ъз\ обьективд\\ д\йнън\н нерселери жана кубулуштары, алардын касиеттери жана мамилелери адамдардын сезим органдарына таасир этип аларда тийишт\\ туюмдарды жана кабылдоолорду пайда кылат дегендикке жатат. Сырткы д\йнъ, анын нерселери жана процесстери биздин б\тк\л бардык билимдерибиздин булагы болуп саналат.

Таанып бил\\ дегенибиз- бул обьективд\\ д\йнън\ жън гана пассивд\\ т\рдъ баамдоо эмес, кайта аны активд\\ т\рдъ жана бир максатка багыттап, чагылдыруу болуп саналат.

Таанып билүү адамдын аң сезиминде чындыктын актидүү, максаттуу багытталган чагылуу процесси. Таанып билүүнүн жүрүшүндө бытиенин ар түрдүү жактары, нерсенин сырткы көрүнүшү жана ички маңызы, курчап турган чөйрөнүн кубулуштары толук ачылат, ошондой эле таанып билүүнүн субьектиси катары адам өзүн өзү изилдейт.

Таанып билүү боюнча адамдын иш аракетинин түрлөрү:

1. Адам курчап турган дүйнөнү түздөн түз таанып билет (өзү үчүн же адамзат

үчүн кандайдыр бир жаңылыктарды ачат);

2. Адам мурунку муундардын практикалык ишмердүүлүктөрүнүн натыйжалары

аркылуу таанып билет (китептерди окуйт, үйрөнөт, руханий жана

материалдык маданияттын түрлөрүн менен таанышат)

Таанып бил\\ - д\йнън\н чагылуусу, адамдардын ошол д\йнъгъ болгон активд\\ мамилеси. Таанып бил\\н\н эё негизги максаты – акыйкатты табуу. Таанып бил\\ -бул татаал процесс. Анын эки жагы бар. Обьективд\\ - таанып бил\\ процессине катышкан инсан жана группа. Субьективд\\ - д\йнън\н белгил\\ гана субьект менен карым катнашка барган бъл\кчъс\ субьект болуп ар бир адам эсептеле бербейт. Ал изилдъъгъ жана таанып бил\\гъ катышкан гана инсан жана коллектив эсептелет. Обьект–изилдъъч\ жактан изилденип б\ткън жана азыркы учурда изилденип жаткан д\йнън\н бъл\кчъс\. Субьект менен обьект тыгыз байланышта турушат.

Таанып бил\\н\н формалары: сезимдик ( Сенсуализм – лат. сезим) жана рационалдык ( латынчадан ratio-акыл эс) деген эки формасы бар.

Сезимдик таанып бил\\- д\йнън\ сез\\ организмдери аркылуу таанып бил\\, бул таанып бил\\ аркылуу адам нерселердин сырткы жактарын таанып билет. Сезимдик таанып бил\\н\н \ч формасы болот:

Туюу, кабыл алуу, элестъъ.

Туюу – таанып бил\\, кубулуштардын айрым касиеттерин жана жактарын чагылдырган таанып бил\\н\н алгачкы формасы. Туюу – обьективд\\ д\йнън\н субьективд\\ образы. Мында сез\\ органдары аркылуу таанып билининет.

Адамдын д\йнън\ чагылтып кърсът\ш\н\н алгачкы формасы туюм болуп эсептелет. Туюм материалдык обьектердин, заттардын сезим органдарына т\здън- т\з таасир этишинин натыйжасында пайда болот. Сезим органдарына заттардын ътъ эле ар т\рд\\ касиеттери этиши м\мк\н. Биз нерселердин катуулугун туюп сезе алабыз, \нд\ угуп, бир нерсенин ъё\н же т\с\н кър\п кабылдай алабыз ж.б. Ар т\рд\\ заттар жана кубулуштар сезим органдарына ар т\рд\\чъ таасир этет. Бир учурда сезим органдары нерселер менен т\здън-т\з контакта болот. Мисалы, таттууну же ачууну, нерсенин серпилгичтигин, жылмакайлыгын ж.б. туюп сез\\ мына ушундайча пайда болот. Экинчи бир учурда биз нерселерди алыстан туруп кабылдайбыз. Мисалы, къзд\н карегине ъё\ же т\с\ чагылып кър\нгън нерсенин къзгъ чалынган т\спъл\ мына ушундайча пайда болот. Бирок нерсе биздин сезим органдарыбызга кандайча т\рдъ таасир этпесин, бары бир туюм сезим органдарына сырткы д\\л\кт\рг\чт\н (электромагниттик жана \н термел\\лърд\н, механикалык басымдын ж.б.) таасир этишинин натыйжасы болуп саналат.

Туюмдар биздин билимдерибиздин булагы болуп кызмат кылган себеби – ал туюмдар обьективд\\ д\йнън\н субьективд\\ элеси, нерсенин касиеттеринин сезимдик элеси болуп саналат.

Кабыл алуу- ар кандай сез\\ органдарына предметтин таасири астында пайда болгон, нерселердин жана предметтердин б\т\н образы. Кабыл алуу, туюу менен тыгыз байланышта турат. Кабыл алууда ар кандай туюулар биригет. Кабыл алуунун туюудан айырмасы, кабыл алууда предметтин толук образы чагылдырылат.

Сезимдик таанып бил\\н\н эё татаал формасы кабыл алуу болуп саналат; кабыл алуу сезим органдарына т\здън – т\з таасир эт\\ч\ нерсени б\т бойдон чагылтып кърсътът. Мында сырткы д\йнън\н б\т\н бир элеси т\з\лът, процесстер менен кубулуштардын ъз ара байланышы белгиленет, алардын ортосундагы окшоштуктар менен айырмачылыктар аныкталат. Мисалы, биз караёгы бълмъдъ элек жана анда кандай нерселер бар экендигин толук билбей жатканбыз. Жарыкты жандыраар жамат бълмъдъг\ нерселердин т\с\н, кълъм\н, чоёдугун, формасын ж.б. сырткы сапаттарын таанып – биле алабыз. Ошондой болсо да, булл деёгеелде д\йнъгъ къз караш рационалдуу ой ж\г\рт\\гъ караганда, сезимдик тажрыйба менен къб\ръък чектелет, мында сезимдер менен туюмдар дагы эле акыл эстин \ст\нън \стъмд\к кылып турушат.

Элестъъ – биздин аё сезимибизде предметтин жана кубулуштун чагылып кърсът\л\ш\. Элестъъ кабыл алуу менен туюуга караганда, туруктуу жана ъз алдынча м\нъзгъ ээ.

Адам баласы ъз\ качандыр мурда кабыл алынган нерселерди эсинде сактап калууга, къз\ алдында болбогон нерселердин образын кайрадан элестеп къз алдында келтир\\гъ жъндъмд\\. Ушул азыркы моменте сезим органдарына таасир этпеген нерсенин образын мына ушундай кайрадан элестеп къз алдыга келтир\\- элестъъ деп аталат.

Элестъъ жалпылап корутундулоого м\мк\нд\к берет, анткени нерселердин образдарынын эсте сакталып калышы нерселердин типт\\, м\нъзд\\ белгилерин теёештирип салыштыруу жана абстракциялоо процесстерин м\мк\н кылат. Ошентип кабыл алуулар нерселердин бардык конкретт\\, кайталанбас касиеттери менен тетиктерин чагылтып кърсътсъ, элестъълър алардын жалпы белгилерин бъл\п кърсътът.

Рационалдык таанып бил\\- мында адам нерселердин ички жактарын таанып билет. Рационалдык таанып бил\\н\н формалары болуп, т\ш\н\к, ой ж\г\рт\\, ой – корутундулоо кирет.

Т\ш\н\к- предметин жалпы жана негизги белгилерин чагылдыруучу ой. Т\ш\н\ктър кубулуштар менен нерселердин маанил\\ касиеттерин гана чагылдырып, алардын экинчилик сапаттарын чагылдырышпайт. Мисалы, «адам» деп эмгектен\\гъ, съз с\йлъъгъ, ой ж\г\рт\\гъ жъндъмд\\акыл эст\\ жандыкты т\ш\нъб\з. Бирок «адам» т\ш\н\г\ анын улуту, кесиби, кызыкчылыктары, курагы, жынысы ж.б.у.с. экинчилик сапаттарды чагылдырбайт.

Ой ж\г\рт\\- ойдун бекемделиши жана таанылышын белгилъъч\ форма, ал т\ш\н\кт\н мазмунун ачуу \ч\н кызмат кылат. М: медал деп т\ш\н\кт\н мазмунун ачуу \ч\н биз бардык металлдар электр тогун ъткърът деген ой-ж\г\рт\\н\ айтабыз.

Ой корутунду (силлогизм) – белгил\\ сандагы ой ж\г\рт\\дъ корутунду жана тыянак чыгаруунун, ойлоонун формасы.

Д\йнън\ таанып бил\\дъ сезимдик жана рационалдык таанып бил\\ экъъ теё керек. Нерселердин сырткы жактарын акыл эстин жардамында таанып бил\\. Бирок, философтордун арасында таанып бил\\н\н формаларын бир жактуу караган агымдар да бар.

Алар: Эмпиризм, рационализм агымдары болуп саналат.

Эмпиризмдин негиздъъч\с\ Френсис Бекон, ал рационалисттик таанып бил\\н\ четке кагат. Д\йнън\ таанып бил\\дъ, сезимдик таанып бил\\ гана жетишт\\ деп эсептейт. Ал эми рационализмде тескерисинче, анын негиздъъч\с\ Рене Декарт. Мында рационализм сезимдик таанып бил\\н\ четке кагат жана д\йнън\ таанып бил\\дъ рационалисттик таанып бил\\ гана жетишт\\ дейт.

- Акыйкат д\йнън\н туура чагылуусу. Акыйкаттын альтернативалары

тъмънк\лър: жалган, адашуу.

- Жалган- д\йнън\н атайын эле туура эмес чагылуусу. Демек, жалгандын

тамыры д\йнъдъ жатат.

- Адашуу-бул дагы д\йнън\н туура эмес чагылуусу,бирок т\ш\нбъст\ктън

улам келип чыккан, туура эмес чагылуу.
Акыйкаттын касиеттери:

- Ар бир акыйкат обьективд\\ болот, б.а. алар адамдын аё сезимине къз

каранды эмес.

- Ар бир акыйкат конкретт\\ болот, б.а. ар бир билим конкретт\\ шарттар

\ч\н гана акыйкат болот, ал эми ошол эле билим башка шарттар \ч\н

акыйкат болбойт.

1. Абсалюттуу акыйкат,

2. Т\бъл\кт\\ акыйкат,

3. Салыштырмалуу акыйкат.

•Абсалюттук акыйкат- белгил\\ учур \ч\н эё акыркы жана эё толук т\р\, бул обьективд\\ чындыкта ъзгърбъй турган нерсе. Абсалюттук чындык билим келечекте тъг\ндълбъй турган же такталбай турган шексиз билим. Абсалюттуу акыйкаттын дагы бир т\р\ болуп, т\бъл\к акыйкат эсептелет.

•Т\бъл\кт\\ акыйкат- канча убакыт ътсъ дагы, ъзгърбъй турган акыйкат.

М: Ош шаарында Сулайман тоо жайгашкан.

•Салыштырмалуу акыйкат- ъзгър\п турган, толук эмес акыйкат. Ал таанып бил\\н\н ън\г\ш\ндъ толукталат жана такталат.

М: XIX к. эё майда бъл\кчъ деп, малекула эсептелсе,

XIX к. ортосунда атом,

XX к. башында электрон,

XX к. ортосунда элементардык бъл\кчълър (протон, нейтрон).

тъмъндъг\дъй;

1. Абсалюттуу акыйкат, салыштырмалуу акыйкатка айланып турат.

2. Салыштырмалуу акыйкат, абсалюттуу болууга умтулуп турат б.а.

толук эмес акыйкат болууга умтулат.

3.Ар бир салыштырмалуу акыйкатта, абсалюттуу акыйкаттын бъл\ктър\

бар.

4.Абсалюттуу акыйкат, салыштырмалуу акыйкаттын суммасына

Бирок, абсалюттуу жана салыштырмалуу акыйкаттарды байланышсыз

караган агымдар да бар. Алар Релятивизм жана догматизм агымдары:

Релятивизм- таанып бил\\дъ, салыштырмалуу гана акыйкат бар дейт. Адам тапкан билимдердин бардыгы салыштырмалуу жана туруктуу эмес дейт. Б\г\нк\ билим эртеёки билимди четке кагат, эртеёки билим б\г\нк\ билим менен четке кагылат.

Догматизм- салыштырмалуу акыйкатты четке кагат жана абсалюттуу акыйкат бар дейт. Адам тапкан билимдердин бардыгы т\бъл\кт\\, ъзгърбъс болот дейт. Акыйкаттын кърсътк\ч\ анын практикада далилденгендиги.
Практика адамдын д\йнъгъ болгон мамилесинин ъзгъчъ ыгы

катары.

Тажрыйбасыз, практикасыз д\йнъгъ къз караш ътъ абстрактуу, чындыктан обочолонгон м\нъзгъ ээ болмок. Ошондуктан, д\йнъ кър\м дайыма тажрыйба, адамдын практикалык ишмерд\\л\г\ менен коштолот. Практика (грек. – ишмерд\\, активд\\) деп д\йнън\ таанып бил\\гъ, анны ъзгърт\п т\з\\гъ багытталган максаттуу ишмерд\\л\к аталат. Демек, практика чындыктын критерийи болуп саналат.

Практика – бул адамдардын жаратылышты жана коомду ъзгърт\п кайрадан куруучу, максатка ылайыктуу коомдук материалдык иш аракети болуп саналат. Ал, биринчиден, материалдык ънд\р\ш процессин,экинчиден, таптардын, эл массасынын коомдук – саясий, революциячыл- кайра куруучу иш аракеттерин,ндън, илимий байкоолорду жана эксперименттерди ъз ичне алат.

Турмуш, практика къз карашы деп, - деп жазган В.И. Ленин, - таанып – бил\\ теориясынын биринчи жана негизги къз карашы болууга тийиш. Таанып – бил\\ теориясына практиканы колдонуу съзс\з т\рдъ материализмге алып келет.

Таанып – бил\\ практикада кандай роль ойнойт? Баарынан мурда, адамдардын коомдук практикалык иш аракети, биз жогоруда белгилеп кеткендей, таанып – бил\\н\н башталгыч пункту жана анын башкы, орчундуу негизи болуп саналат. Демек, таанып бил\\н\н ъз\, обьективд\\ д\йнън\ сезип бил\\ практиканын негизинде, биринчи кезекте, адамдардын ънд\р\шт\к иш аракетинин натыйжасында пайда болуп, ън\гът. Чыныгы илимий таанып бил\\ сырткы д\йнъ менен практикалык ъз ара аракеттен\\ процессии аркылуу гана болушу м\мк\н; практикадан тышкары жана ага байланышсыз эч кандай таанып бил\\ болбойт.

Анда практика таанып бил\\н\н кыймылдаткыч к\ч\ болуп саналат. Практиканын керектъълър\, баарынан мурда ънд\р\шт\н керектъълър\ теорияны , илимди алга жылдырып ън\кт\р\п, анын алдына тиешел\\ милдеттерди коет, анын ън\г\ш\н\н негизги багытын белгилейт. Мына ушул мааниде алганда практика таанып – бил\\н\н максатын аныктап турат.

Кээде илим адамдын акыл-эсинин ойлоп чыгарган нерсеси ъёдън\п, бил\\гъ умтулуучулук, кумарданып берилип, кызыгуулук илимди алга жылдыруучу козуткуч себеп болуп кызмат кыла турган нерсе ъёдън\п кър\н\ш\ м\мк\н. Албетте, тынызсыз чыгармачылык изден\\лър болбосо, илимдин да болушу м\мк\кн эмес. Бирок кайсыл гана илим болбосун, ал практиканын талаптарына, турмуштун керектъълър\нъ жараша пайда болуп жана ън\г\п турат. Эгерде турмуштук проблемалар бышып жетилген болсо, анда илим аларга жооп бер\\гъ тийиш жана берет да. Муну ар илимдин ън\г\ш мисалдары аркылуу кърсът\п бер\\гъ болот.

Практика таанып бил\\н\н негизи, анын стимулу гана болуп саналбастан, ошону менен бирге биздин билимибиздин тууралыгынын критерийлери болуп саналат. Практика процессинде биздин т\ш\н\г\б\з жана теориябыз текшер\\дън ът\п, алардын туура же туура эмес экендиги аныкталат, туура эмес теориялар алынып салынат.

Практиканын критерийлери бир эле мезгилде абсалюттуу да, салыштырмалуу да болот. Ал мына булл мааниде алганда абсолюттуу: практика процессинде гана адамдар ъз билимдеринин обьективд\\ т\рдъ туура экендигин ырастай же тъг\ндъй алат. Биздин билимдерибиздин тууралыгы жън\ндъг\ маселе – бул теориянын гана эмес, практиканын да маселеси.

Ошону менен бирге практиканын критерийи салыштырмалуу да, анткени ар бир доордо коомдук- тарыхый практиканын деёгээли чектелген болот, ал эми мунун ъз\ таанып – бил\\ процессине съзс\з таасир этпей койбойт. Башка съз менен айтканда, чындыктын критерийи болгон практиканын салыштырмалуу болгон себеби- ал практика биздин билимибизди коомдук ънд\р\ш менен социалдык мамилелер ъз ън\г\ш\ндъ жетишкен чекте гана ырастай алат же тъг\ндъй да, ырастай да албайт. Бирок бул агностикалык корутунду \ч\н эч кандай негиз бербейт. Биздин практикабыз ырастаган нерсе бирден бир обьективд\\ чындык болуп саналат.

Практика да, теория да ън\г\\ процессинде болуп турат; мында аныктагыч негизги роль практикага таандык. Практикалык иштин ж\р\ш\ндъ эмгек куралдары, техника, илимий эксперименттин каражаттары ърк\ндъл\п турат.

Жаратылыш жана коомдун ън\г\ш\н башкарган закондорду илим менен практиканын ъз ара аракетинин негизинде таанып- бил\\гъ болот. Теория жана практика таанып бил\\ процессинин ажырагыс эки жагы болуп саналат, алар ъз ара бири – бирин толуктап, байытып тырат. Бул илимдин жана ънд\р\шт\н биримд\\л\г\нън байкалып турат.

Илим ъз\н\н ън\г\ш логикасынын натыйжасында салыштырмалуу т\рдъ ъз алдынча м\нъзгъ ээ болуп, ънд\р\шт\н ън\г\ш\нън алга озуп кетип турат. Илимдин жетишкендиктеринин негизинде ънд\р\шт\н жаёы т\рлър\ т\з\лът. Мисалы электр тогу менен магнетизмдин закондорун ачуу жаёы техниканын т\з\л\ш\нъ алып келди; бул кезегинде физикалык теорияны андан ары иштеп чыгууда кубаттуу стимул болду. Электрдин материалдык булактары- электрондордун кыймылынын закондорун изилдеп \йрън\\, электрониканын ийгиликтери радиотехниканы алда канча жылдырып ън\кт\ргън кубаттуу кыймылдаткыч к\ч болду.
Практиканын структурасы.

1. 
   Практиканын субьектиси.
   
2. 
   Парктиканын максаты.
   
3. 
   Практикалык ишмердүүлүк.
   
4. 
   Практиканын каражаттары.
   
5. 
   Практикалык иш аракеттердин обьектиси.
   
6. 
   Практиканын жыйынтыгы.
   

2. Социалдык ишмердүүлүк формасы;

3. Илимий-эксперименталдык формасы;

4. Байкоочулук формасы;

5. Техникалык ишмерд\\л\к
- Материалдык- өнд\р\шт\к формасы -бул адамдардын материалдык

байлыктарды иштеп чыгуу боюнча ишмердүүлүгү.

ишмердүүлүк (таптык күрөш).

жасалма шартта изилдөө.

Мында изилдөөчү активдүү позицияны ээлейт. Эксперимент - бул субьект

илимий жаңылыктарды ачуу үчүн обьектиге таасир тийгизүүсү эсептелет.

Эксперимент жүргүзүүнүн негизги элементтери болуп төмөнкүлөр

эсептелет:

1. Обьект боюнча суроолорду тактоо жана жоопторду изилдөө;

2. Эксперимент үчүн зарыл шарттарды түзүү жана ага контролдук кылуу;

3. Эксперименттик процесстин жыйынтыгын жана анын себептерин

белгилөө;

4. Жаңы кубулушту жана анын касиеттерин баяндап жазуу.

- Байкоочулук формасы- бул обьективд\\ реалдуулуктун кубулуштарын

максаттуу т\рдө кабылдоо же болбосо нерселерди табигый түрдө

изилдөө.

Байкоонун эки түрү бар:1. Түздөн түз байкоо; 2. Кыйыр түрүндө байкоо.

- Техникалык ишмерд\\л\к- бул белгил\\ болгон техникалык каражаттарды

иштеп чыгуу боюнча ишмерд\\л\к. Техника деген сөздүн эки мааниси

бар: 1.

Техникалык механизмдер (машина, компьютер, холодильник ж.б.); 2.

Техника - бул эрежелер (сүрөт тартуунун техникасы, жазуунун техникасы

ж.б.).
Практиканын т\рлөрү:

1. Материалдык өндүрүш