Тақырыбы: Бедердіњ пішіндері мен элементтері жєне оныњ морфологиясы мен морфометриясы

Бедердің пішіндері мен элементтері

Бедердің морфографиясы мен морфометриясы

Бедердің морфография және морфометриясына байланысты жіктелуі

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2. Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

Лекция мәтіні:

1.Бедер – эндогендік жєне экзогендік процестердіњ µзара ќарым ќатынасєрекетінен ќалыптасќан ќ±рлыќ беті жєне м±хит т‰бі пішіндерініњ жиынтыѓы. Ќысќаша айтќанда, бедер – жер беті пішіндерініњ жиынтыѓы.

Бедер жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден ќ±ралады. Бедер элементтері – жер бетініњ жай категориясы, мысалы, жеке беткейлер, шыњдар, тµбешіктіњ етегі жєне т.б. Бірнеше бедер элементтері бедер пішіндерін ќ±райды. Бедер пішіндері – биіктігі немесе терењдігі, ±зындыѓы немесе ендігі бар жер бетініњ кµлемді табиѓи ќ±рылысы.

Бедер пішіндері – оњаша (жеке шоќы, тµбешік), немесе ашыќ (сай, жыра), оњ (дµњесті) жєне теріс (ойысты), жай жєне к‰рделі болып келеді. Бедер пішіндерініњ элементтері кµбінесе табиѓат агенттерініњ єсерінен µдерініњ морфологиялыќ кµрсеткіштерін жоѓалтып дµњгеленіп ќалады, к‰рделі т‰рлерінде беткейлердіњ пішіндері иілу арќылы бір – біріне ауысып т±рады. Экзогендік агенттер єрекетінен борпылдаќ тау жыныстары ‰йіліп, шоѓырлану арќылы аккумуляциялыќ бедер пішіндерін (ќ±м тµбе, ќ±мшаѓыл) жєне ±заќ уаќыт ‰гіліп, шайылу арќылы денудациялыќ немесе эрозиялыќ бедер пішіндерін (денудациялыќ жазыќтарды, жыралар мен µзен ањѓарларын) ќалыптастырады.

2.Бедердіњ пішіндері мен элементтерін зерттеп білу олардыњ негізгі белгілерін, яѓни морфометриясын, морфографиясын, ќалыптасу тегін (морфогенезисін) жєне кµнелігін (жасын) аныќтауѓа м‰мкіндік береді. Белгілі бір аумаќтыњ бедерін зерттеу ‰шін ењ алдымен оныњ морфографиялыќ жєне морфометриялыќ сипатын, яѓни морфологиясын білу ќажет.

Морфография – (гр.morphe – пішін+graphy – бейнелеу, суреттеу) бедердіњ сыртќы бейнесін, оныњ пішінін бейнелеу. Морфометрия (гр. morphe – пішін+metreo - µлшеу) – бедерге сандыќ сипаттама беру. Морфометриялыќ тєсілмен белгілі геоморфологиялыќ аймаќтарыныњ бедер пішіндерін µлшеу олардыњ ±зындыѓын, енін, биіктігін, терењдігін жєне бедердіњ тілімделу жиілігін аныќтау арќылы ж‰зеге асады. Морфометриялыќ мєліметтер кµбіне топографиялыќ жєне аэрофото – жєне ѓарыш материалдарын талдау нєтижесінде алынады. Ж‰ргізілген µлшеулер мен есептеулер негізінде арнайы морфометриялыќ карталар жасалынады. Морфометриялыќ мєліметтер, єсіресе, жол ќ±рылыстарын жобалауѓа, эрозия процесіне ќарсы к‰рес ж‰ргізуге, м±найлы – газды тектоникалыќ ќ±рылымдарды іздестіруге ќажет.

Геоморфологиялыќ зерттеуде жєне геоморфологиялыќ картографиялау кезінде жер бедерініњ негізгі зерттеу нысаны – жоѓарыда айтылѓан бедердіњ жеке пішіндері мен элементтері жєне бедердіњ генетикалыќ типтері.

Бедердіњ генетикалыќ типтері (генетические типы рельфа) дегеніміз – белгілі бір табиѓат єрекетінен ќалыптасќан морфографиялыќ (мµлшері) жєне морфогенесизі жаѓынан ±ќсас жер беті пішіндерініњ зањды т‰рде ‰йлескен табиѓат ќ±рылыстары. Мєселен, желдіњ єрекетінен пайда болѓан бедердіњ эолдыќ типі, м±здыњ єрекетінен ќалыптасќан биік тау µлкелердегі бедердіњ м±здылыќ типі, тењіз єрекетінен т‰зелген бедердіњ тењіздік типі жєне т.б.

3.Бедердіњ морфография жєне морфометриясына байланысты жіктелуі.

Гипсометриялыќ (гр. hypsos – биіктік, metreo - µлшеу) сипаттама, яѓни жер беті биіктігін µлшеп зерттеу жер бедерініњ ењ мањызды морфометриялыќ сипаттамасыныњ бірі. Ќ±рлыќ беті м±хит дењгейінен кµтерілу мµлшеріне байланысты ойпатты (низменный) 0 м-ден 200 м-ге дейін, ќыратты (возвышенный) 200 м-ден жоѓары бедерге бµлінеді.

Ойпатты бедер – кµбінесе жазыќ баѓытта жайласќан жас борпылдаќ тау жыныс ќабаттарынан т±ратын тегіс, жазыќ алќабы. Жер шарындаѓы аса ірілері – Амазонка, Батыс Сібір, ‡нді – Ганг, Каспий мањы жєне т.б. ойпаттар. Ойпаттардыњ беткі жазыќтыѓы тењіз дењгейінен тµмен орналасќан т‰рлері де бар (мысалы, Каспий мањы ойпаты).

Ќыратты бедер наќты биіктігіне, геологиялыќ ќ±рылымына жєне тілімделу сипатына байланысты ќыраттарѓа, ќыратты жазыќтарѓа, ‰стірттерге, жайпаќ тауларѓа ажыратылады.

Ќыраттар жєне ќыратты жазыќтарѓа наќты биіктігі 200 м-ден 500м-ге дейінгі жер бетініњ кейбір ‰лкен бµліктері жатады. Олардыњ ‰сті тегіс, ењкіш, ойыњќы жєне дµњесті иілген болып келеді. Морфология жаѓынан осы екі аймаќтардыњ ішкі µњірі жазыќты, ойлы – ќырлы, жонды – тµбелі немесе белесті, ќырќалы жєне сатылы болады. Геологиялыќ ќ±рылысына ќарай аккумуляциялыќ жєне денудациялыќ жазыќтар деп жіктеледі.

Аккумуляциялыќ жазыќтар – жер ќыртысыныњ иіліп тµмен т‰скен т±старында борпылдаќ шµгінділердіњ ±заќ уаќыт жиналуыныњ нєтижесінде ќ±ралѓан. Басќаша айтќанда, егер ќарастырѓан бедер пішінініњ топографиялыќ беті оны ќ±ратын тау жыныстарыныњ геологиялыќ сипатына сєйкес келсе, б±ны аккумуляциялыќ бедер пішіні дейді.

Денудациялыќ жазыќтар тау жыныстарыныњ сыртќы к‰штердіњ єсерінен ±заќ уаќыт ‰гіліп немесе су эрозиясына ±щырап тегістелуінен пайда болады. М±ндай жазыќтарда кішігірім таулардыњ ж±рнаќтары (останцы) жиі кездеседі. Мысалы, Орталыќ Ќазаќстандаѓы ±саќ шоќылы Сарыарќа даласы. Осы т±рѓыдан В.Дэвистіњ Сарыарќаны кєдімгі пенепленмен тењдестіргені де тегін емес. ‡стірт (плато) – француздыњ plateau деген сµзінен шыќќан – жазыќ баѓытта жатќан тау жыныстар ќабаттарынан ќ±ралѓан, тегіс бетті кµтеріњкі жазыќтар. Б±лар тµмендеу жатќан ойпатты жазыќтардан кертпештер арќылы шектеледі.

Геологиялыќ ќ±рылысына ќарай ќ±рылымдыќ жєне жанартаулыќ ‰стірттерді ажыратуѓа болады. Жанартаулыќ ‰стірт деп магмалыќ тау жыныстардыњ берік ќабаттарымен тысталып ќашалѓан т‰рін айтады. Жанартаулыќ ‰стірт аса зор кµлемді магмалыќ массалардыњ жер бетіне шыѓып, тµгілуі нєтижесінде пайда болѓан.

Индиядаѓы Декан ‰стірті, Америкадаѓы Колумбия ‰стірті, Кавказ сыртындаѓы кейбір ‰стірттер осыѓан жатады.

Ал ќ±рылымдыќ ‰стірттіњ кµрнекті ‰лгісі – Арал жєне Каспий тењіздерініњ аралыѓын алып жатќан кењ байтаќ ‰стірт жазыќтыѓы.

Оныњ солт‰стік-батыс бµлігі Ќазаќстанѓа ќарайды, ал Шыѓыс бµлігі ¤збекстанныњ Ќараќалпаќстан территориясына кіреді.

‡стірт тењіз дењгейінен орта есеппен 200 метрден жоѓары биіктікте жатќан жазыќ. Оныњ оњт‰стік-батыс бµлігі едєуір кµтеріњкі кездеседі. ‡стірттіњ ‰стінде жазда кеуіп кеткен ащы кµлді жайпаќ келген тау ойпањдар кездеседі. Геологиялыќ ќ±рылымында ‰стірттіњ астыњѓы бµлігінде – палеоген кезењініњ, ал ‰стіњгі жаѓында неоген кезењіндегі єктас, ќ±мтас жєне солардан ќ±ралѓан денудациялыќ єсеріне тµзімді шµгін ќабаттар бар.

Ќыратты аймаќтардаѓы бедердіњ кењ тараѓан пішіндерініњ бірі – тµбелері (холмы). Сырт бейнесі ж±мыр, беткейлері жайпаќтау, салыстырмалы биіктігі 200 м-ден аспайтын шаѓын оњ бедер пішіндерін тµбелер дейді. Морфологиялыќ т±рѓыдан ж±мыр жєне сопаќша келген оќшауланѓан тµбелерден басќа, ќырќалар, жалдар, жондар жєне шоќыларѓа ажыратылады. Кµлденењ ќимасы трапеция тєрізді, ±зыннан - ±заќ жалѓаса созылѓан, енсіз шаѓын ќыратты ќырќа деп атайды. Мейлінше енсіз, тізбектеле созылып жатќан, кµлденењ ќимасы ‰шб±рышты, с‰йір ±штары ‰шкір тістерге ±ќсап иірімделген ќыраттыњ аласа т‰рін жал дейді. Жон – беткейлері кµлбеу, етегі айќын білінбейтін ±зыннан - ±заќ созыла орналасќан ж±мыр баурайлы тµбелердіњ бел – белесті бір т‰рі.

‡шкір тµбелі, конус пішінді немесе, ж±мыр шыњды к‰мбез тєрізді тµбешіктерді Ќазаќстанда шоќылар дейді. Камчаткада, Курил аралдарында б±л атаумен жекелеген жанартау конустары дараланады. Кавказ бен Ќырым µњірінде шоќы сµзімен лай жєне саз балшыќтар атќылайтын жанартау кµздерін атайды.

Жайпаќ таулар (плоскогорье) – кењ ауќымды, біршама тегіс немесе белесті келген, жайпаќ жатќан немесе сєл – пєл деформацияѓа ±шыраѓан тау жыныстарынан ќ±ралѓан биік µлкелер. Жайпаќ таулардыњ жєй ‰стірттерден айырмашылыѓы – наќты биіктігі 1000 м-ге дейін, немесе одан да жоѓары болуы жєне осыѓан байланысты терењ тілімделуі. Ќыратты µлкелердіњ ішкі жаѓы тегіс емес, олардыњ бірќатар бµлігін ойпањдар мен жоталар алып жатады. Жайпаќ таулар ежелгі таулы аймаќтыњ ±заќ уаќыт тегістеліп, кейін ќайта кµтерілуі нєтижесінде т‰зілген. Б±лардыњ мысалы – Орта Сібір, Иран, Анадолы, Шыѓыс Памир жайпаќ таулары.

Кейбір зерттеушілер жайпаќ тауларѓа жоѓары кµтеріліп тегістелген жєне деформацияланѓан тау жыныстарынан ќ±ралѓан денудациялыќ жазыќтарды жатќызады. М±ндай кењ ауќымды 3000 м-ден биіктегі ежелгі пенепленніњ ќалдыќтарын Тянь-Шань тауларында “сырт” деп атайды.

Беті тµзімді платформалыќ ќабаттармен кµмкерілген, жазыќ баѓытта жататын, тау жыныстарынан ќ±ралѓан жайпаќ таулар мен ‰стірттер жер бетінде µздерініњ жазыќтыќ сипатын саќтайды.

Олардыњ айналасында ќ±ламалы немесе сатылы келген шынкемерлер (чинки) дамыѓан. Б±ндай кµтеріњкі жазыќты тµрткіл µлкесі дейді (Ќазаќстанныњ Торѓай µлкесі). Ал ‰сті берік ќабаттармен кµмкерілмеген, жазыќ баѓытта жатќан палеоген-неоген кезењініњ ќатаймаѓан тау жыныстарынан ќ±ралѓан жазыќтарды ќабатты жазыќтар (пластовые равнины) дейді. М±ндай жазыќтар Торѓай µњірінде кењ тараѓан жєне Батыс Ќазаќстанныњ едєуір бµлігін ќамтиды.

1.Жер бедерінің пішіндері

2.Геоморфологиялық зерттеудегі негізгі мақсат

3.Бедердің салыстырмалы жасы

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.
Лекция мәтіні:

1.Ќазіргі геоморфологияныњ негізгі аныќтамасыныњ бірі – эндогендік жєне экзогендік процестердіњ µзара єрекетініњ нєтижесінде ќалыптасќан бедер пішіндері. Б±л т‰сінік жер бедер генезисініњ жалпы ±станымы, дегенмен, жеке бедер пішіндерін зерттегенде оларды наќты талќылап, м±ќият талдау ќажет.

Жоѓарыда айтылѓандай жер бедерініњ ењ ірі пішіндері – планетарлыќ мега жєне макропішіндер, ал кейбір жаѓдайларда бедердіњ мезопішіндері – де µздерініњ генезисі жаѓынан эндогендік пішіндерге жатады. Ауќымы жаѓынан майда келген микропішіндер кµбінесе экзогендік бедер пішіндеріне жатады. Эндогендік жєне экзогендік процестер бедердіњ ќалыптасуында µзара тыѓыз байланысты. Єдетте эндогендік процестерден ќалыптасќан ірі бедер пішіндерінен экзогендік процестер арќылы одан єрі к‰рделеніп жањадан мезопішіндер жєне микропішіндер ќ±рылады немесе, керісінше, жер бетіндегі кедір – б±дырларды тегістеп, жазыќтандырады.

Ќазіргі ѓалымдар арасындаѓы кµзќарас бойынша, эндогендік бедер т‰зілу процестерініњ ќайнар кµзі – жердіњ жылулыќ энергиясы. Осы табиѓат к‰шініњ єрекеті жер ќойнауындаѓы заттардыњ графитациялыќ жєне радиоактивтік ыдырауы нєтижесінде туындайды. Ол жер ќойнауындаѓы гравитациялыќ жєне радиоактивтік процестерден, магманыњ ќызуы жєне одан кейінгі салќындауынан, жер ќыртысын ќ±растырѓан заттар кµлемініњ µзгеруінен болады. Соныњ салдарынан жер ќыртысы ќабаттарыныњ т±тастыѓы айырылып – ажырауына жєне ќалыптасќан тектоникалыќ жарылымдар бойымен блоктардыњ єр баѓытта ауысуына, яѓни дизъюнкциясына немесе пликативтік дислокация ќ±рылуына єкеп соѓады. Кейбір тектоникалыќ жарылымдар жер ќыртысыныњ тµменгі ќабаттарын жарып µтіп, тау жыныстарыныњ балќыѓан ошаќтарына дейін жетуі ыќтимал. М±ндай жарыќтар жер беті мен оныњ ќойнауларын жалѓайтын т‰тіктер іспетті жєне осы каналдар бойымен жер ќойнауындаѓы балќыѓан заттар жоѓары ќарай ±мтылады.

Егер магма жердіњ бетіне шыќпай, жер ќыртысыныњ ішкі ќабаттарында ќатып ќалса, онда интрузиялыќ шоѓырлар ќалыптасады. Ірі интрузиялардыњ (батолиттер, штоктар) пайда болуы олардыњ ‰стінде жатќан тау жыныстарыныњ жату т‰рлерініњ µзгеруіне жєне механикалыќ ауысуына, яѓни пликативтік немесе дизъюнкциялыќ б±зылуына м‰мкіндік туѓызады. Енген магмалыќ шоѓырлар кіріктіруші тау жыныстарына динамикалыќ ќысым, жылу жєне химиялыќ єсер ету нєтижесінде, оларды метаморфты тау жыныстарына ауыстарады.

Жанартау каналымен жер ќыртысындаѓы жарыќтарды бойлап жер бетіне газ, су буымен ќоса шыѓып, тµгілген магманыњ ќатаю процесі эффузиялыќ магматизм немесе вулканизм деп аталады.

Жер сілкінудіњ кµпшілігі – жер ќыртысыныњ терењ ќойнауларындаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстардыњ, наќты айтќанда, дислокацияларыныњ нєтижесі. Жер ќойнауынан босаѓан энергия серпінді толќындар т‰рінде тектоникалыќ жарылымдар бойымен жан – жаќќа тарап, жер бетініњ тербелуі т‰рінде сезіледі. Жер сілкіну – планета ќойнауындаѓы болып жатќан ќазіргі тектоникалыќ процестердіњ айќын кµрінісі.

2.Сайып келгенде, жер ќыртысындаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстар жєне олармен ќоса тектоникалыќ жарылымдардыњ пайда болуы, блоктардыњ алмасуы, ќатпарлы ќозѓалыстар, терењгі магматизм, вулканизм єрекеті жєне жер сілкіну – міне, осылар жердіњ ішкі энергиясыныњ кµзі болып табылатын бедер т‰зілу процестері. Дегенмен, осы процестер єсерінен ќ±ралѓан бедер пішіндері жер бетінде µзгеріссіз т‰рде сирек кездеседі, олар µздерініњ пайда болу кезењінен бастап экзогендік процестердіњ єсеріне ±шырайды жєне соѓан байланысты µзгереді.

Экзогендік процестердіњ негізгі ќайнар кµзі – жер бетіндегі су, ауа, литосфера материалыныњ ќозѓалу энергиясына ауысќан к‰н сєулесініњ энергиясы. Экзогендік процестердіњ ќатарына жер бетініњ аѓын суларыныњ, м±хиттыњ, тењіздіњ жєне кµлдіњ су массаларыныњ бедер т‰зілу єрекеттері, жерасты суларыныњ, жел мен м±здыњ єрекеттері жатады. Аталѓан процестерге гравитациялыќ энергия (ауырлыќ к‰ші) ќатысады, сондыќтан осы процестер таза эгзогендік процестер болып саналмайды. Б±ндай бедер пішіндерініњ беткейлерінде ж‰ріп жатќан бір топ беткейлік процестерді айтуѓа болады. Аќырында, ѓылым мен техниканыњ ќарыштай дамуына орай, адамдардыњ шаруашылыќ єрекеттерініњ бедер т‰зілу факторы ретіндегі ролі жылдан жылѓа ныѓайып µсіп келеді.

Геоморфологиялыќ зерттеудегі негізгі маќсат – жер бедерініњ морфография, морфометрия жєне генезисін белгілеумен ќатар, оныњ жасын аныќтау. Ал геологияда тау жанастарыныњ жасы жалпы геологиялыќ ќатарлардыњ негізгі мазм±ны болып саналады.

Тау жанастарыныњ геологиялыќ жасы стратиграфиялыќ жєне палеонтологиялыќ єдістермен аныќталады. Соњѓы кездері тау жыныстарыныњ жасы жалпы геологиялыќ карталардыњ негізгі мазм±ны болып саналады.

Тау жыныстарыныњ геологиялыќ жасы стратиграфиялыќ жєне палеонтологиялыќ єдістермен аныќталады. Соњѓы кездері тау жыныстарыныњ геологиялыќ жасы наќтылы (абсолюттік) геохронология тєсілдерімен де толыќтыруда. Геоморфологияда бедер пішіндерініњ жасын белгілеу к‰рделі мєселе, µйткені геологиялыќ єдістер тек бедердіњ аккумуляциялыќ пішіндерініњ жасын аныќтау м‰мкін, ал денудацияланѓан бедер пішіндерініњ жасын белгілеу ќиынѓа т‰седі. Сондыќтан геоморфологияда геология ѓылымына ±ќсас бедердіњ “салыстырмалы” жєне “наќтылы жасы” туралы ±ѓымдар ќолданылды.

3.Бедердіњ салыстырмалы жасы. Геоморфология ѓылымында бедердіњ салыстырмалы жасы туралы бірнеше т‰сініктер бар.

Кез келген аумаќ бедердіњ дамуы, В.Дэвистіњ айтуынша, бір кезењнен екінші кезењге µту процесі, яѓни сатылы процесс болып табылады.

Сондыќтан бедердіњ салыстырмалы жасын белгілеу деген ±ѓымды сол бедер пішіндер дамуыныњ кезењін аныќтау деп т‰сінуге болады.

Мысал ретінде, µзен ањѓарларыныњ дамуын ќарастыруѓа болады. Алѓашќы кезењде µзенніњ шамалы мµлшерлі, аздап ќана ойымдалѓан, тілімделу, яѓни эрозиялыќ процесіне аса ±шырамаѓан ањѓары болады. Кейіннен арна µзініњ даму барысында астында жатќан т‰пкі тау жыныстарыныњ тілімделуі нєтижесінде терењдей т‰седі, біраќ оныњ бойлыќ бейіні тегіс болмай, ойлы – ќырлы жерлері кµптеп кездеседі. Б±л µзен ањѓарыныњ жастыќ кезењі. Арнаныњ одан єрі тілімделуі µзенніњ ±зынбойлыќ тепе – тењдік кескінініњ ќалыптасуына єкеліп соѓады. Сондыќтан ањѓардыњ терењделу процесі оныњ жаѓалауларын шаю арќылы кењею процесіне ауысып, µзен жайылмалары мен терраса ќалыптаса бастайды. Нєтижесінде µзен ањѓары µзініњ ќалыптасќан жетілу кезењіне кµшеді. Одан кейін µзенніњ б‰йірлік эрозия єрекетінен жайылмалар кењейе береді. Ќалыптасќан кењ жайылмалардыњ ‰стінде µзен иіріліп аѓып, аѓыны бірте – бірте баяулап,арнасы одан єрі иірімделе т‰седі. Аќырында µзен µзініњ дамуыныњ соњѓы кезењіне, яѓни шµгу кезењіне тап келеді.

Сµйтіп, бедердіњ салыстырмалы жасын білу деген т‰сінік – б±л оныњ µзіне тєн морфологиялыќ жєне динамикалыќ белгілеріне ќарай даму кезењін аныќтау.

“Бердердіњ салыстырмалы жасы”деген т‰сінік жер бедері пішіндерініњ µзара ќарым-ќатынасын зерттеуде ќолданылады. Жалпы айтќанда,кез келген бедердіњ пішіні оныњ бетін к‰рделендіретін жєне кейінгі кезде ќалыптасќан пішіндермен салыстырѓанда кµнелеу болып келеді. Мысалы,Каспий мањы ойпатында тµрттік кезењніњ соњѓы (хвалындыќ) кезінде ќалыптасќан тењізді жазыќтыќ кењ ауќымды алып жатыр.Б±л жазыќтыќтыњ Хвалын тењізі шегінгеннен кейін алдымен теп-тегіс болѓан беті, кейін эрозиялыќ тілімделуге ±шырады, ал кейбір µлкелерінде эолдыќ процестердіњ єсерінен ќайталап ±йытќылуынан т‰рлі ќ±мды пішіндер ќалыптасќан. Сµйтіп, бедердіњ осы эрозиялыќ жєне эолдыќ т‰рлері алѓашќы хвалындыќ тењіз жазыѓымен салыстырѓанда жас болады.

Егер єњгіме бедердіњ аккумулятиялыќ пішіндері туралы болса, онда осы пішінді ќ±райтын шµгінділердіњ жасы кєдімгі геологиялыќ тєсілдер арќылы аныќталады. Мысалы, орта тµрттік кезењдегі шµгінділерден ќ±ралѓан µзен тыррасаныњ жасы орта тµрттік кезењіне жатады. Ал бедердіњ µњделген,яѓни денудацияланѓан пішіндерініњ жасын аныќтау ќиынѓа т‰седі. Б±л жаѓдайда К.К Марков тµменгі єдістерді ±сынады;

1)сєйкестендірілген шµгінділер арќылы бедер пішіндерініњ жасын аныќтау (определение возраста рельефа по коррелятным отложениям). Кореляттыќ шµгінділер дегеніміз- ќатар жасты шµгінділер деген ±ѓым. Кореляттыќ тєсіл-шµгінділердіњ жєне бедер пішіндерініњ кµнелігі бір мезгілде пайда болѓандыѓына негізделген. Мєселен,жыра ќалаптасу кезінде оныњ саѓасында жыраныњ тілімделуінен борпылаќ тау жыныстардан жиналѓан ысырынды конус пайда боады.

Осы ысырынды конусты ќ±раѓан т‰зілімдердіњ жасын геологиялыќ т±ѓыдан аныќтау жыраныњ жасын аныќтаудыњ кілті болып табылады.

2) жастыќ шектелу єдістері арќылы бедер пішіндерініњ жасын аныќтау (определение возраста рельефа методом возрастных рубежей). Оныњ маѓынасы осы µњделген бедер пішінніњ тµменгі жєне жоѓары шектерін белгілейтін шµгінділердіњ жасын аныќтау.

¤зен ањѓары неоген кезењіндегі тењіз шµгінділерініњ ‰стіне т‰зілген.Ањѓардыњ т‰бінде ќазіргі заманѓы аллювий т‰зілімдерініњ астында ежелгі тµрттік кезењніњ м±здыќ шµгінділері ќалыптасќан. Олай болса,біз ќарастырып отырѓан ањѓар неоген жєне ежелгі тµрттік кезењніњ аралыѓында ќалыптасќан , демек, ол неогендік тењіз шµгінділерін тілімдеген, яѓни одан жас жєне де т‰дінде ќазіргі аллювийдіњ астында ежелгі тµрттік кезењдегі м±здыќ шµгінділері жатыр,сµйтіп,µзен ањѓары одан кµнелеу болады

3)денудациялық бедердің бекітілген мезгілін анықтау (определение времени “фиксации”денудационного рельефа). Кейбір жағдайда денудациялық процеске ұшыраған жазықтардың үстінде үгілу қабығы дамиды. Палеонтологиялық,палеоботаникалық және басқа әдістермен анықталған үгілу қабығының жасы сол денудацияға ұшыраған жазықтың жасы туралы сұраққа да жауап береді;

4)фация ауысу әдісі (метод фацальных переходов). Бұл әдіс палеонтологиялық қалдықтар кездеспейтін шөгінділерден құралған аккумуляциялық пішіндердің жасын анықтау барысында қолданылады.Қарастырған шөгінділерді палеонтологиялық қалдықтары бар фация ауысқан шөгінділерге дейін кеңістікте бақылау барысында осы екі шөгіндінің жасы бірдей екендігін анықтайды,олай болса,олардан құылған пішіндерде бір мезгілде пайда болғанын көрсетеді.

Мәселен ,өзен террасаларының жасын оларды құрайтын тылсым аллювийлік шөгінділердің көнелігі, палеонтологиялық әдіспен анықталған теңізік-жағалаулық шөгінділерге ауысуын қадағалау нәтижесінде анықтауға болады.

Сол сияқты денудациялық пішіндердің жасы ,мысалы, абразиялық теңідік террасаларды олардың аккумуляциялық шөгінділермен ауысу өңіріне шейін қадағалау арқылы анықталуы мүмкін.

Бедердің нақты жасы.Соңғы он шақты жылда радиоизотоптық зерттеу әдістерінің дамуы нәтижесінде шөгінділердің және бедер пішіндерінің жасын астрономиялық білік есебімен, яғни нақтылы жылдар санымен анықтау қолданылып жүр. Бұл үшін радиоактивтік элементтердің жартылай ыдырау мерзімін (Т) білу керек. Ал радиоактивтік элементтердің жартылай ыдырау мерзімі дегеніміз –бұл кез келген радиоактивтік элементке тиесілі барша атомдардың тең жартысы ыдырауға кететін уақыт мөлшері. Ыдырау мезгілі радиоактивтік ядролардың ішкі қасиеттерімен анықталады,ол қоршаған орта көрсеткіштеріне (температура,қысым,заттың физикалық және химяляқ жағдайы т.с.с) тәуелдік емес. Сондықтан бұл айтарлықтай сенімді тәсіл.

Қазіргі кезде жыныстарының нақтылы жасын анықтау үшін радиокөміртектік(радиоуглеродный),калийагрондық,фторлық,термолюминисценттік және т.б. әдістер кең қолданылып жүр. Осылардың әрқайсысының қолдану шегі бар. Мысалы,радиокөміртектік(С14) изотоптың жартылай ыдырау мерзімі 5570 жыл. Ежелгі шөгінділердің және бедер пішіндерінің нақтылы жасын палеомагниттік әдіс арқылы анықтауға болады.

Сайып келгенде, бедердің морфометриялық сипаттамасын, оның генезисін,жасын даму тарихын анықтау геоморфология зеріктеулерінің негізгі мақсаты(О.Леонтьев,Г.Рычагов,1988).

Бедерді зерттеудің әдістемелік ұстанымдары Жер бедерін зерікттеуіндегі жалпы ұстаным матералистік философияның диалектикалық әдістеріне негізделген. Сондықтан біз бедерді екі тұрақты ажырамас қасиеттерге,яғни сыртқы пішін мен мазмұнға ие ақиқат шындық немесе материалдық болмыс ретінде қарасыруымыз керек.

Белгілі қазақ географы М.Ж.Жандаевтың (1994)пікірі бойынша,бедщердің сыртқы пішіні-бұл бедердің әр түрлі категорияларының сыртқы түрі (сыртқы бейнесі),ал мазмұны (материалдық негізі) сол пішінді құрастырған таку жыныстары және солардың ішінде жүріп жатқан әртүрлі процестер.

1. Геоморфологияның халық шаруашылығында бірнеше бағыттары

2. Бедердің сыртқы пішіні

3.Геоморфологияның негізгі ерекшеліктері

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

геологиялыќ–іздестіру ж±мыстарында геоморфологиялыќ зерттеу бедердіњ µзгешелігіне жан – жаќты талдау беріп, табиѓи процестердіњ генезисін жєне дамуын аныќтап, кейбір пайдалы ќазбалардыњ кењ орындарын тура немесе жанама т‰рде кµрсетіп береді жєне іздестіру ж±мыстарыныњ баѓытын аныќтайды;

бедер пішіндері мен тау жыныстары µзара тыѓыз байланысты. Тау жыныстары µздерініњ тасымалданып араласуында жања бедер пішіндерін ќ±рады. Сонымен ќатар бедер єр т‰рлі факторлар єсерінен µзгеріп, тау жыныстарыныњ араласуына жєне µзгеруіне µз єсерін тигізеді. Б±л т‰сінік, яѓни жердіњ минералдыќ массасыныњ жер беті пішіндерімен байланыстылыѓы кен кµздерін іздестірудіњ негізгі бір белгісі болып табылады;

сыртќы к‰штер, яѓни су, м±з, жел жєне т.б. тектоникалыќ к‰штер арќылы пайда болѓан жер бедер пішіндерін б±зып, тау жыныстарын борпылдаќ шµгінділерден ќ±ралѓан бедердіњ жања пішіндері ќалыптасады. Пайдалы ќазбалардыњ ќалыптасуы жєне саќталуы осы бедер пішіндеріне жєне климат жаѓдайларына тікелей байланысты;

шашылымды кен орындарыныњ іздестіру (поиски россыпей) – геоморфологияныњ іс ж‰зінде ќолданылатын негізгі салаларыныњ бірі, сондыќтан сирек кездесетін металдар мен баѓалы тастарды іздестіру барысында геоморфологияныњ мањызы µте зор;

соњѓы кездері м±най мен газ іздестіру жолында геоморфологиялыќ єдістер, наќты айтќанда, ќ±рылымдыќ – геоморфологиялыќ єдістерді жиі ќолданылып ж‰р;

гидротехникалыќ ќ±рылыстарды, гидроэлектростанцияларды, каналдарды, су ќоймаларын, кµпірлерді, суландыру ж‰йелерін салу барысында геоморфологиялыќ зерттеу ж±мыстары да жиі ќолданылады.

Б±л жерлердегі негізгі зерттеу нысаны – ежелгі жєне ќазіргі µзен ањѓарлары, бедер пішіндерініњ морфометриясы, ќиратќыш процестер, карстыќ ќ±былыстар;

жолдарѓа тас тµсеу жєне темір жолдар салуда геоморфологияныњ атќаратын ќызметі µте зор. Єсіресе таулы жерлерде, тайгада жєне шµлді жерлерде геоморфологияныњ зерттеу єдістері кењ ќолданылады;

ќала жєне ауылдыќ елді мекен салу барысында бедерді толыѓымен ±ќыпты зерттеудіњ мањызы зор. М±нда карталарды жасау кезінде барлыќ ќиратќыш ќ±былыстарды енгізуді жєне инженерлік – геоморфологиялыќ зерттеулерді ж‰ргізуді ќажет етеді;

эрозия, ќар кµшкіні, жылжыма, опырылма, сел ќ±былыстарын зерттеу жєне оларѓа ќарсы к‰рес ж‰ргізу єдістерін ќолдану.

Сайып келгенде, табиѓи ресурстарды игеруде геоморфология халыќ шаруашылыѓыныњ барлыќ салаларында ќолданылатын жєне ‰лкен мањызы бар ѓылым екендігін айта аламыз.

2.Жер бедерін зерттеудегі жалпы ±станым материалистік философияныњ диалектикалыќ єдістеріне негізделген. Сондыќтан біз бедерді екі т±раќты ажырамас ќасиеттерге, яѓни сыртќы пішін мен мазм±нѓа ие аќиќат шындыќ немесе материалдыќ болмыс ретінде ќарастыруымыз керек.

Белгілі ќазаќ географы М.Ж.Жандаевтыњ (1994) пікір бойынша, бедердіњ сыртќы пішіні – б±л бедердіњ єр т‰рлі категорияларыныњ сыртќы т‰рі (сыртќы бейнесі), ал мазм±ны (материалдыќ негізі) сол пішінді ќ±растырѓан тау жыныстары жєне солардыњ ішінде ж‰ріп жатќан єр т‰рлі процестер. Ескеретін бір жай, бізді ќоршаѓан материалдыќ д‰ниеде сыртќы пішін µзініњ материалдыќ негізіне сєйкес болуы шарт.

Шын мєнінде, жер бедер пішіндерініњ єр категориясын наќты бір физикалыќ – механикалыќ ќасиеттерге ие болѓан тау жыныстары ќ±райды.

Мысалы, борпылдаќ, ќ±м тек сусымалы материалдыњ табиѓи ќ±лама б±рышынан аспайтын бедер пішіндерініњ (шаѓыл, ќ±мды тізбектер) беткейлерін ќ±райды, ал тµзімділеу келген ќатты т‰п тау жыныстар биік тµбелі, с‰йір шыњды жєне тік немесе ќия беткейлі, кедір – б±дырлы, жарлы – ќ±зды бейнелі бедер пішіндерін ќ±растырады.

М±ндай ќасиетке ие тау жыныстары шаѓылдар немесе ќ±мды тізбектерді ќ±растыра алмайды. Демек, тау жыныстарыныњ физикалыќ – механикалыќ ќасиеттері ќандай да бір жер бедерініњ пішінін, сипатын жєне оныњ ќалыптасу ерекшеліктерін белгілейді. Былайша айтќанда, бедердіњ єр категориясы тау жыныстарыныњ алуан т‰рлі кµрініс беретінін кµрсетеді.

Диалектикалыќ материализм материалдыќ д‰ниеніњ сыртќы пішіні мен мазм±нын диалектикалыќ бірлікте ќарастырады, м±нда мазм±ны негізгі болып ќарама – ќарсы ауысып, соњында ескі т‰рлер жойылу жолымен шешіледі деп пайымдалады. Сонымен, заттыњ дамуынан сыртќы бейнесініњ пайда болуы єрќашан мазм±ныныњ дамуымен басталады. Осыдан мынадай шешімге келеміз – ескі бедер элементтерініњ жойылуы жєне жања бедер пішіндерініњ пайда болуы єрќашан соларды ќ±рѓан жер ќыртысындаѓы заттардыњ, яѓни тау жыныстарыныњ ауысу, араласу процестерінен басталады.

Сµйтіп, ќазіргі геоморфологияныњ ењ негізгі т±жырымы болып табылатын жєне осыдан шыѓатын материалдыќ д‰ниеніњ дамуындаѓы диалектикалыќ зањдылыќтар – ќарастырып отырѓан алуан т‰рлі бедер пішіндері – б±лар жер бетіндегі дамыѓан обьективті аќиќат болмысы. Б±л бірінші ќаѓида.

3.Геоморфологияныњ келесі негізгі ерекшеліктерініњ бірі – бедердіњ дамуында философияныњ “ќарама – ќайшылыќтардыњ бірлігі жєне к‰рес” деген диалектикалыќ зањына баѓынуы. Біздіњ планетамыздыњ ѓарышта физикалыќ дене ретінде дамуына, бір жаѓынан, сыртќы ѓарышты к‰штер немесе факторлар, екінші жаѓынан, жер ќойнауында болып жатќан ішкі эндогендік процестер єсер етеді. Б±л к‰штердіњ соќтыѓу аренасы – жер ќыртысы, ал олардыњ µзара єрекетінен ќалыптасќан морфологиялыќ нєтиже – жер бітініњ бедер пішіндері. Жоѓары таќырыпта айтылѓандай, эндогендік бедер т‰зілу факторларына жер ќыртысыныњ тербелмелі жєне орогендік ќозѓалыстары, сейсмикалыќ жєне жанартау (вулканизм) єрекеті жатады. Сыртќы к‰штердіњ кµрініс беруі, негізінен, к‰нніњ жылу энергиясыныњ µзге к‰штерге айналуынан туындайды. Ішкі к‰штер мен сыртќы к‰штер єрдайым µзара ќарама – ќарсы баѓытта єсер етеді. Біріншілері ‰здіксіз т‰рде жер бетініњ тау ќыраттары мен ойыстарын т‰зесе, екіншілері оларды жоюѓа ±мтылады. Экзогендік к‰штер жер ќыртысы материалын гравитациялыќ тепе – тењдікке алып келіп, жер бетіндегі кедір – б±дырларды тегістеп жазыќтандырса, эндогендік к‰штер, керісінше, б±л тепе – тењдікті б±зады. Осындай µзара к‰рделі ќарым – ќатынас нєтижесінде жер ќыртысыныњ материалы єр уаќытта ауысып, бедердіњ ескі т‰рлері жойылып, жањалары пайда болады. Жалпы айтќанда, табиѓат ќ±былыстарыныњ ќарама – ќайшылыќта дамуы – жер бетініњ алуан т‰рлі болуыныњ негізгі зањдылыќтарыныњ бірі.

Геоморфологияныњ ‰шінші негізгі ќаѓидасы – жер беті пішіндерініњ белгілі бір кењістікте дамуы. Бедердіњ µзіне тєн сыртќы ерекшеліктері мен геометриялыќ кµріністері наќты кењістікте кµрініс береді. Осыдан бедер пішіндерініњ даму процесін білу ‰шін оныњ єр категориясыныњ кењістіктегі µзара ќарым – ќатынасы, яѓни морфологиялыќ жєне морфометриялыќ ерекшеліктері зерттелуі тиіс.

Тµртіншіден, жер бедерініњ негізгі ±ѓымыныњ бірі – єр пішіндердіњ µз уаќытына (мезгіліне) сєйкес µзгеруі. Бедердіњ єрбір элементтері тап осы кезде ќандай т±раќты болса да, келешекте µзгеріске жєне жойылуѓа ±шырайды. Сондыќтан бедердіњ єр пішіні жер тарихыныњ белгілі бір уаќыт бµлігінде µзгеріп, басќа бір т‰рлердіњ дамуы нєтижесінде пайда болѓанын, яѓни кез келген бедер пішіндері µзініњ бастапќы кезі, ќалыптасќан жетілу кезењі жєне соњѓы кезі бар уаќытша обьект екенін т‰сіну керек. Бедердіњ пайда болуы жєне дамуы уаќыттыњ функциясы болып болып есептеледі. Олай болса, бедер тек мезгіл шењберінде дамуы тиіс. Сµйтіп, бедерді тарихи категория деп санауѓа болады. Уаќыт пен кењістіктен тыс бедердіњ дамуы м‰мкін емес. Сондыќтан бедердіњ жаратылыс тегін (генезисін) д±рыс білу ‰шін оныњ дамуыныњ тарихи дєйектілігін зерттеп, жасын аныќтау ќажет.

№5 лекция.