Мазмўны сабырова З.Ќ., Сатбекова А. А
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПОЛЕ ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ – ОСНОВА ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ “ПАЛИТРЫ” ГАЗЕТНОГО АФОРИЗМА
жүктеу/скачать 1.84 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «АРУАҚ» КОНЦЕПТІНІҢ АНТРОПОЦЕНТРИСТІК БАҒЫТТА ЗЕРТТЕЛУІ
| ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПОЛЕ ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ – ОСНОВА ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ “ПАЛИТРЫ” ГАЗЕТНОГО АФОРИЗМА
Румянцева Е.В. – к.филол.н., и.о. доцента (Алматы, КазгосженПУ) Газетный афоризм (ГА) как фрагмент дискурса русскоязычной прессы Казахстана обладает функциональными возможностями на основе общестилевых признаков. Соединение этих признаков позволяет ГА занять промежуточное положение в системе функциональных стилей, используемых в газетном тексте. Феномен срединности положения ГА (в рамках художественно-публицистического стиля) объясняется целевой установкой авторского намерения, стремящегося к охвату широкого культурологического аспекта (современные реалии, ментальные особенности, уровень развития ценностных предпочтений и др.). Уровень личностного выражения факта (иначе субъективизация) определяет иерархию газетных текстов и соответственно выявляет их функции, вместе с этим, публицистичность в средствах массовой информации актуализирует оценочность, воздействие и интегрирует это в текстовых материалах. ГА выделяется функциональными параметрами на основе общестилевых признаков: отчетливо представленной авторской оценкой, основанной на культурно-ценностных предпочтениях; авторским видением мира; концептуализацией изложения, включающей когнитивные модели; включением экспрессивных языковых средств; присутствием равноправных логических и образных элементов в повествовании и др. ГА, рассматриваемый в соотношении “коммуникативная задача – языковая форма”, обладает функционально – стилевыми чертами, помогающими дифференцировать его самостоятельность как жанровой структуры. Ведущими стилевыми чертами афоризма являются следующие: информативная емкость языковых (лексических средств), коммуникативная четкость, экспрессивная насыщенность, компактность изложения, обобщенность плана содержания и плана выражения (на кванторной основе), семантико-эстетическая автономность. Аутентичный текст афоризма обладает содержательными полемичными оценками, подкрепленными коннотациями, концептуально-понятийным аппаратом, что в конечном итоге приводит к прагмалингвистической значимости и выполняет экспрессивно-стилистическую функцию в газетном дискурсе. Важно определить, как интенсивно выполняются функции ГА, особого типа языкового знака, в какой пропорции и соотнесенности используются эти функции. Данные функции выполняются с помощью языкового механизма, в функционирование которого вовлекаются собственные свойства афоризма как малоформатного текста, имеющего определенный набор лексики, синтаксическую упорядоченность, внутритекстовые связи. Взаимодействие этих функций в определенных условиях способствует выделению афоризма в массе текстовых материалов. Своеобразие ГА как особого языкового знака заключается в его функциональной двойственности, проявляющейся с одной стороны в обобщенных моделях, основой которых служат общие мыслительно-речевые закономерности, а с другой – эстетической значимостью, так как имеют компоненты художественной формы, отличающейся своеобразным жанровым кодом. В связи с общественной ролью языка, особенно это проявляется в средствах массовой информации, в газетном дискурсе, необходимо учитывать двойную функцию афоризма и различать его функции, которые в одном случае проявляют связь и отношение между языком и внеязыковой действительностью через коммуникативную функцию, направленную на означаемое. В другом случае ГА выполняет художественно-эстетическую функцию (поэтическая функция), направленную на сам знак. В целом, афоризм соответствует типу знака газетно-публицистического стиля, что проявляется в особенностях функционирования синтаксически свободных и конструктивно закрепленных его форм, которые выделяются специфическим отбором из литературного языка средств, соответствующих в большей степени уровню современной печати, а также авторской интерпретации лингвистических качеств языковых единиц. Как известно, в публицистическом стиле выполняются функции воздействия и сообщения, благодаря которым обсуждаются вопросы самой широкой тематики: политические, экономические, моральные, нравственные, вопросы культуры, воспитания и др. Тематическое разнообразие публицистических текстов создает специфику функциональной “палитры” ГА. Современная лингвистика определяет, что сущность языка можно познать только в его “работе”, “языка в действии”, функционировании, тем самым выделяется функциональная сторона языка и обусловливает развитие функционально-прагматического подхода к языковым единицам, в частности ГА, на примерах которого изучаются функции в системе языка// речи. Неотъемлемой частью научно-лингвистической парадигмы становится смена взгляда на “предметную” область научного знания, в которой изучается не только сама система (структура) языка, сколько языковая способность говорящего//пишущего, языковых знаний, языковой компетенции и т.д. Языковые явления, рассматриваются с позиции коммуникативно-прагматической теории (термин И.П. Сусова /1/), что позволяет исследовать ГА как динамическую модель, обусловленную функциональной сферой. Речевая деятельность и её фрагменты, а также её результаты, в которых проявляется коллективная и индивидуальная языковая компетенция, формирует газетные тексты и предопределяет изучение этих вопросов в рамках функциональной лингвистики. Функциональная парадигма, обособленная от системно-структурного языкознания, расширила аспекты рассмотрения языка и внесла новые современные гносеологические теории. Множество теорий объединяются интегральным подходом к языку и функциональной направленностью, способом представления организации фактов языка. Именно функциональная лингвистика создает множественную картину разных аспектов речевого поведения и речевого материала, в частности текста. В рамках синтаксического подхода, в качестве основного компонента языкового синтеза происходит преобразование семантического уровня в синтаксический (ср.: модель “Смысл = Текст” А.К. Жолковского – И.А. Мельчука, концепцию функционально-коммуникативной грамматики Г.А. Золотовой). Элементы текста, условия их рождения, выбор языковых средств способствуют объективированию концептов и знаменуют номинативную теорию речевой деятельности, номинативное направление функционализма (В.М. Никитович, И.С. Торопцев, Е.С. Кубрякова, В.Г. Гак). При помощи языка актуализируются и реализуются различные функции текстового материала, среди которых в центре внимания оказывается семантическая сторона. В понимании лингвистов термин “функция” (function) употребляется тогда, когда речь идет о значении смысловых единиц (функция слова, предложения) /2/. В целом, в современной лингвистической литературе понятие функции имеет несколько значений, а также систему функциональных терминов, среди которых используются: “смысл”, “лексические функции” (И.А. Мельчук, Ю.Д. Апресян, И.М. Богуславский), “гуманитарное содержание” (Г.А. Золотова), “продукт мыслительной деятельности” (В.Г. Гак), “языковая картина мира”, “языковая личность” (Ю.Н. Караулов) и др. Когнитивная ориентированность порождает функциональные теории, причем их разграничение непрочно, так как происходит стирание границ между коммуникативной, функциональной грамматиками, когнитивной лингвистикой, теорией номинации и др. за счет онтологии, т.е. распределением языковых процессов и их результатов в зависимости от стоящих за ними речемыслительных процессов. Самостоятельные функциональная и когнитивная программы исследования языка взаимно обогащают друг друга, но при этом разрабатываются параллельно. Функциональная программа направлена на описание и выявление языковых средств, моделей и способов вербализации речевой деятельности, разграничению её типов, структур и др. Осмысление механизмов речевой деятельности и её влияния на языковые действия, основанные на психологических процессах мышления, привело к распространению взгляда на текст как основной объект функциональной грамматики. Как известно, выработанное социумом мировидение, мировоззрение синтезируется общечеловеческим знанием, хранится в виде культурных концептов, вербализующихся их лексемами, словосочетаниями, генерализованными суждениями, прецедентными текстами. Таким образом, функции ГА, определяемого в виде генерализованного высказывания, могут рассматриваться как функции высказывания, имеющего три аспекта: «оно характеризуется одновременно функцией выражения (или экспрессивной), функцией обращения (или апеллятивной) к слушателю, читателю и функцией сообщения (или репрезентативной) о предмете речи». При анализе ГА проявляется его назначение как языковой единицы, имеющей цель и характер при использовании в газетном дискурсе. Необходимо отметить, что в газетном тексте используются языковые знаки в разных функциях, что во многом определяется спецификой газетно-публицистического стиля – возможностью сочетания функций воздействия с функцией чисто информативного характера. Следовательно, “публицистика объединяет в себе два основных начала: рациональное и эмоциональное”. Во многом функциональные свойства ГА основаны на использовании языковых единиц, непосредственно входящих в него и находящих свое проявление в речи с учетом особенностей данных структур, создающих определенный контекст. Функционально-коммуникативные характеристики ГА могут быть обозначены следующими положениями: 1) коммуникативность текста как первичная функция; 2) способность коммуникантов (носителей языка) отражать в языковом сознании внеязыковую действительность в обобщенном, типизированном виде; 3) коммуникация как языковое восприятие имеет системный характер. ГА в качестве коммуникативной единицы реализует, как правило, определенную типовую ситуацию, под которой понимаются имеющиеся в нашем сознании представления о типичном (нетипичином) событии, его участниках, их отношениях, характерах и т.д. В ГА мы предполагаем некоторую степень идиоматичности, т.к. говорящий/пишущий владеет неким стереотипом, за которым следует определенное речевое произведение. Как отмечает Г.А. Золотова, именно участники ситуации – актанты в их первичных ролевых функциях (включая действия, состояния, признаки) и разного типа сирконстанты, являющиеся компонентами денотативной структуры, как конкретной реализации заданной ситуации, обладают функционально-прагматическим значением. На языковом уровне каждый компонент денотативной структуры представлен своим именем, а в целом такой набор и отношения компонентов могут отражаться в изосемической конструкции, предполагающей, в зависимости от конситуации, определенную тема-рематическую структуру /3/. Композиционно-структурная организация ГА отмечается специфическим, лексическим и синтаксическим оформлением, тема-рематическим порядком, что соответствует основной функции публицистики, где функционируют отмеченные уровни “композиционных законов сцеплений внутренней динамики слов, своеобразия семантики и синтаксиса”. Газета требует коммуникативно-ориентированного построения текста, обусловленного представлением о соответствии текста ожиданиям аудитории, представлениям о формах и способах отражения действительности, предсказуемых аудиторией. В этой связи нам представляются важными коммуникативные типы речи, регистры, выделяемые Г.А. Золотовой. Она противопоставляет два регистра – изобразительный и информативный, каждый из которых рассматривается в тесном взаимодействии с такими категориями, как: а) действие, состояние; в) свойства, качества, отношения; с) логические связи между понятиями и явлениями. Те типы речи, которые образуются в точках пересечения регистров той или иной категории, считаются коммуникативными на том основании, что обладают ярко выраженными коммуникативными функциями. В свою очередь текст, представленный посредством чередования коммуникативных типов речи Г.А. Золотовой, является состоящим из типового. На наш взгляд, подобная точка зрения представляет достаточно разработанную концепцию коммуникативной организации текста, в том числе и субъективную, на том основании, что компоненты текста, выделенные Г.А. Золотовой, определяются на основе экстралингвистических факторов и вбирают в себя цели и направления автора-адресанта. Однако здесь считаем нужным оговориться: рассмотрение текста как состоящего из типового оставляет малую долю для реализации индивидуального. Так, М.М. Бахтин /4/, в отличие от концепции Г.А. Золотовой, отличает не только типовую, общепринятую, (т.е. условную в пределах данного коллектива), систему знаков, которая предполагается текстом, но и то, что текст неразрывно связан с авторской позицией. «Всякая система знаков (то есть всякий язык), – отмечает М.М. Бахтин, – на какой узкий коллектив ни опиралась бы условность, принципиально всегда может быть расшифрована, т.е. переведена на другие знаковые системы (другие языки)… Но текст (в отличие от языка как системы средств) никогда не может быть переведен до конца, ибо нет потенциального единого текста текстов». Интерпретация текста М.М. Бахтиным в качестве “субъективного отражения объективного мир” согласуется с нашей исследовательской программой: рассмотреть функционально-прагматические потенции языковых единиц текста, поскольку функциональное описание затрагивает те свойства языковых единиц, которые заложены в них и проявляются в непосредственной связи с особенностями употребления – контекстом. В узком смысле – языковые единицы газетных текстов, образующих свой контекст, а в широком смысле – особый статус средств массовой информации, выходящей за рамки газетного листа и входящий в социальные институты, в контекст своего времени. В газете правомерно видеть систему речевых ситуаций как форму общения, использующую определенные компоненты коммуникативного текста и представляющую форму и средство информационно-коммуникативных контактов. С этими проявлениями качественной природы газетные тексты, в том числе и ГА, реализуют социальный принцип коммуникативной информативности. ГА способен реализовать социальный принцип коммуникативной информативности, основанный на когнитивных моделях, “представляющих неискаженную картину мира”, а значит, выполняющий информативно-коммуникативную функцию. Транслируемые в СМИ сообщения по своему вербальному воплощению должны быть доступны для восприятия, иметь тематические группы и соответствовать языковой компетенции основной массы общества. Под понятием “эффективное, вербальное, целенаправленное общение” вслед за Л.А. Киселевой /5/ подчеркиваем, что это «такое общение, которое предполагает достижение запланированного субъектом речи эффекта и регулятивного воздействия на адресата, причем это может быть не только убеждение, но и сопереживание, сочувствие и запланированное субъектом речи действие, внешнее поведение адресата и др.». ЛИТЕРАТУРА 1. Сусов И.П. Коммуникативно-прагматическая лингвистика и её единицы// Прагматика и семантика синтаксических единиц: Сб.научных трудов. – Калинин: Калининский государственный университет, 1984. – 158 с. 2. Лингвистический словарь пражской школы. Известия. Прогресс. – 1964. – 349 с. 3. Золотова Г.А. Ст. вышла новая «Грамматика…» Вестник МГУ, 2000. №1. Серия 9. Коммуниктивные аспекты русского синтаксиса. – М., 1982. 4. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – 2-е изд. – М.: Искусство, 1986. 5. Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. – М.: Изд. Ленинградского ун-та. – 1978. – 160 с. 6. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М, 1987. 7. Мельчук И.А. Курс общей морфологии. Том 1. Часть первая: Слово. – Москва-Вена: Языки русской культуры, 1997. – 416 с. 8. Кубрякова Е.С. Семантика в когнитивной лингвистике (о концепте контейнера и формах его объективизации в языке) // Известия АН. Сер. литературы и языка, 1999. – Т. 58. – №5-6. 9. Апресян Ю.Д. Избранные труды. Т. 2. Интегральное описание языка и системная лексикография. – М: Языки русской культуры, 1995. – 767 с. 10. Гак В.Г. К проблеме синтаксической семантики, инварианты синтаксического значения и структура предложения. – М., 1969.
В статье рассматриваются газетные афоризмы и их функциональные особенности в дискурсе масс-медиа. ТҮЙІНДЕМЕ Мақалада газеттік афоризмдер мен олардың масс-медиа дискурсындағы функционалды ерекшеліктері қарастырылады. «АРУАҚ» КОНЦЕПТІНІҢ АНТРОПОЦЕНТРИСТІК БАҒЫТТА ЗЕРТТЕЛУІ Рысбаева Г.Қ. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) Қазіргі жаһандану процесінде лингвистикада жаңа бағыттар мен түрлі салалардың негізі салынып, антропоцентристік парадигма аясында ғылыми-теориялық және практикалық жағынан кең өріс алып, тіл білімінің зерттеу нысаны кеңейе түсті. Этнолингвистикалық, лингвомәдениетанымдық, этнопсихолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық, когнитивтік лингвистикалық, паралингвистикалық, прагмалингвистикалық, антропологиялық лингвистикалық және әлемнің тілдік бейнесі тәрізді лингвистикалық бағыттар тілді жан-жақты, ғылыми тұрғыда зерттеуге мүмкіндік ашты. Антропоцентристік парадигма шеңберінде қалыптасқан тіл білімінің жаңа саласы - когнитивті лингвистика. Когнитивті лингвистика құбылыстар мен жаратылысты танып білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырып, тіл білімінің танымдық бағыттары мен аспектілерін әртүрлі қырынан көрсетеді. Бүгінгі жұмыста тілді антропоцентристік лингвистика бағытында зерттеу мақсаты қарастырылған. Тілді антропоцентристік бағытта зерттеу: 1) тіл және адамның рухани белсенділігі; 2) тіл және ойлау; 3) тіл және адам физиологиясы; 4) тіл және индивид психологиясы; 5) тіл және таным; 6) тіл және қоғам; 7) тіл және мәдениет; 8) тіл және этнос т.б. мәселелерді алға қойған. Демек, тілді антропоцентризм тұрғысынан қарастыру адамның ақыл-ойы, санасы, дүниетанымы, көріп білген өмір тәжірибесі, т.б. әрекеттерін тіл арқылы жеткізу болмақ. Қазіргі кезде тіл білімі ғылымында антропоцентристік парадигма аясында халық санасында мыңдаған жылдар бойы сақталып келген таным-түсініктерге деген көзқарас өзгеріп, ендігі кезекте тіл фактілері арқылы бүкіл халықтың дүниетанымы, ділі, мәдени құндылықтары, дүниенің тілдік бейнесі, жалпы адам дүниетанымының тілдегі, мәдениеттегі көрінісін зерттейтін жаңа бағыттың, яғни лингвомәдениеттану саласының қолданысқа енгізген терминдерінің бірі «концепт» термині болып табылады. Тіл білімінде «концепт» ұғымы XX ғасырдың екінші жартысында енгізілген болатын. Концепт лингвомәдениеттік өзгешелігі бар тілдік бірліктердің (лексикалық, фразеологиялық, паремологиялық, рухани-психологиялық, этимологиялық, прагматикалық) құралдарының жиынтығы болып табылатын ментальды, ұлттық ерекшеліктерді танытатын сематикалық құрылым. Ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып табылатын концептінің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңге, бояуға ие болуы. Сондай мәдени бояуға ие концептілердің бірі - ұлттық дүниетанымдағы жан-дүние көріністеріндегі фразеологизмдер топтамасындағы «Аруақтар культі» концептісі. А р у а қ – діни наным бойынша қасиетті, киелі деп танылған рух, күш-қуат; өлген ата-бабалардың рухы /1;1.350/. Екінші мағынасы қаусаған қу сүйек деген мағынада. Аруақтың бірнеше түрлері бар: «өлі аруақ», «тірі аруақ», «таза аруақ», «қара аруақ». Ғалым Б.Сағындықұлы «өлі аруақ», «тірі аруақ», «таза аруақ», «қара аруақ» түрлерін былайша түсіндіреді: «Өлі аруақтар, бір ерекше жағдайда болмаса, көзге көрінбейді. Қай-қайсысы да жарық дүниеде тірі кезіндегі формасына түсе алмайды. Тірі аруақтар. Қазақ "тірі аруақ" деп өлім халінде жатқан, құр сүлдесі ғана қалған адамды түсінеді. Шындығында, тірі аруақтар бар. Олар тірі болса да, өлі аруақтармен теңесіп, бірдей қызмет атқарады. Тірі аруақтар дегеніміз кезінде әр түрлі себеппен, әр түрлі мақсаттармен өлмей тірі қалған адамдар. Олардың санын бір Алла ғана біледі. Халықтың көп білетіні – Қыдыр мен Ғайып ерен қырық шілтен. Тірі аруақ болғанымен, Ғайып ерен қырық шілтеннің өзге тірі аруақтардан бір айырмашылығы бар. Ажалы жеткенде өледі. Таза аруақтар. Қара аруақтардан айыру үшін пайғамбарлардың, машайықтардың, әулиелердің, шейіттердің, кәміл мұсылмандардың, т.б. рухтарын таза аруақтар дейді. Бұлардың Аллаға ең жақын тұрғандарының мысалы сол – адамдар "құдай, аруақ жар болса" деп сөйлейді. Қара аруақтар. Жындардың да өз әулие, машайықтары болады. Олар өлгеннен кейін қара аруаққа айналады. Қолдарынан келгенше мұсылдарға көмектеседі. Жалпы көзге түсе бермейді. Бірақ қасиетті, киелі адамдардың көпшілігіне көрінеді» /2;58-59/. Қысқасы, өлі аруақ – қаза тапқан адам рухы. Өлген ата-бабаның рухы анимистік наным екендігін дәлелдейді. Осы себепті түріктердің қорғандарында жақсы көрген заттары, қарулары, жылқылары бірге жерленген. Ата-бабалар аруағына табыну жайында этнограф ғалым Ш.Уәлихановтың: "Қазақтардағы шамандықтың қалдықтары", "Тәңірі (құдай), "Қазақ молалары мен жалпы көне ескерткіштері" еңбектерінде қазақтардың салт-дәстүрлік жораларының пайда болуы мен қоғамдық-әлеуметтік қатынастардағы діни, рухани қызметі туралы құнды зерттеулері бар /3/. Ш.Уәлихановтың айтуынша, ата-бабаларға (аруаққа) табыну, өлген ата-бабалардың рухын құрметтеу туралы мағлұматтар береді. Бұл діни нанымның тамыры тарихи тереңдікте жатыр. Ғылыми еңбектер бойынша, аруақтарға табынудың түркі тайпаларындағы бір көрінісі ата-бабалардың жібектен, киізден, ағаштан қуыршақ бейнесін жасап, соған сыйынуы еді. 10 ғасырдағы араб тарихшысы Абу-Дулефтың жазуына қарағанда қарлұқтарда ата-баба әруағы өлмейді, жебеп-желеп жүреді, өлім өмірдің жалғасы деп білген. Сондықтан да 576 жылда Истеми қаған өлгенде, онымен бірге қабіріне төрт тұтқын өлтіріліп салынған, азық-түлік, сауыт-сайман бірге көмілген. Түркілердің наным-сенімінің кейбір жақтары өлікті жерлеуінен де байқалады. Өлген адам киіз үйге, не шатырға қойылады. Туыстары бір-бір мал әзірлеп, өлік жатқан үйдің жанына байлап, өздері атпенен үйді (жеті дүркін) айналып шығады, жетінші ретінде үйдің есігі алдында пышақпен өз беттерін тілгілеп қандайды. Осыдан кейін жылау, жоқтау басталады. Қазақтар әсіресе ата-баба рухына, оның ішінде тіршілікте үлкен атақ-абыройға ие болғандардың аруағына ерекше құрметтеген. Ел қорғап, жауға қарсы күреске шыққан кезде де атақты адамдардың көбіне, батырлардың әруағына сыйынған. Аруақ сөзінің тірек болуынан мынадай сөз тіркестері туындаған: аруағы қысты, аруағы қозды, аруағы ұшып кетті, аруағы ұстады, аруағы артық, аруағы асады, аруағы аспандады, аруағы басты, аруағы кешірсін, аруағын судай сапырды, аруағына сыйынлы, аруағына арнау, аруағына сыйынды, аруағына табынды, аруағына шәк (шек) келтірмеу, аруағына ырза болу, аруағын аяққа басты, аруағын байқау, аруағын күту, аруағын атауға қорқу, аруағыңнан айналайын, аруағыңнан садаға кетейін, аруақ атқыр, аруақ атсын, аруақ аттады, аруақ қонды, аруақ түнеді, аруақ қысты, аруақ ұрды, аруақ шақырды, аруақтан медет тілеу, аруақтар қапаланып қалады, аруақ қолдады, аруақтар қуанып қалу, аруақтар сілкінді, аруақтар қозғалды, аруақтай айбыны зор, аруаққа тапсырды, аруаққа шет болма, аруақтың жебегені шығар, аруақтан медет тіледі, аруақтанып кетті, аруақты жігіт, аруақты қорлады, аруақ үстін басты, ер аруақ, жансыз аруақтай, жас аруақ, көп аруақ, өлі аруақ, өлгендердің аруағына арнау, тірі аруақтай арық, тірі аруақтай қабағы түсу, т.б. Ата-бабаның әруағына табынушылық біртіндеп мұсылмандық дәстүрмен қосылып кеткендіктен әлі күнге дейін ата-бабалардың аруағын құрметтеу сақталып келеді. Аруақ сөзінен өрбіген тұрақты тіркестер алғыс, тілек, бата және қарғыс мағынада да қолданылатын когнитивтік ақпараттар мол кездеседі. Мәселен, қазақтың ежелгі салт-дәстүріндегі Аруақ демесін! аруақ жебесін! аруақ демей көр! аруақ қолдасын! аруақ жар болсын! аруақтың батасы тие берсін! деген тіркестер әулие-әнбие, ата-баба рухы жебесін, тәңір жарылқасын деген алғыс мағынадағы тілек. Мысалы, Сапарың оң болсын, балам, аруақ жебесін /М.Әуезов/. Әжесі Абайдың маңдайынан иіскеп тұрып: – Әруақ қолдасын, жолың болсын! Абайжаным! – деді /М.Әуезов/. Тәуекел, ата-бабамыздың аруағы жар болсын! Заман түзелсе, тағы қайтып оралармыз /Б.Нұржекеев/. Басқамызды білмеймін, ал мына Ақаңның қызметіне Есбол атамыздың аруағы риза болатын шығар-ақ! – деп қош-қоштап, көтермелеп жатқаны /Ә.Нұрпейісов/. Ал, Аруақ атқыр! Аруақ атсын! – тәңір алғыр, құдай жазаңды бергір; ісі көңілге жақпағанда айтылатын қарғыс мәнді тіркестер. Патшаны боқтады деп, Аруақ атқыр, жер аудартарсың! – деді Жаролла /С.Сейфуллин/. Жантас /болысқа/: берсең /жаныңды/, Мықтыбай аруағымен ант ет! Болыс: Осыдан өтірік айтсам, ел тілегін орындамасам, атам Мықтыбайдың аруағы атсын! /М.Әуезов/. Аруағы артық, аруағы аспандады, аруағы басты, аруағы басым – мерейі үстем болды, өктемшілік етті деген мағынада. Аруақ аттады – аруақты қорлады; атақ-абыройын қорлады; беделін сыйламады; есесін қайтарды; ар-ұятын аяққа басты; әдет-ғұрыпты бұзды деген мағынада. Аруақ атты – қырсық шалды, ісі оңбады, сәтсіздікке ұшырады деген мағынада. Аруағы артық – мерейі үстем болды, өктемшілік етті деген мағынада. Аруағы кешірсін – ата-бабалардың рухы кешірсін, аллам жазғырмасын деген мағынада. Аруағы ұшып кетті – құты қашты, үрейленді деген көне сөз. Аруағын аяққа басты /сындырды/ – аруақты қорлады; атақ-абыройын қорлады; беделін сыйламады; есесін қайтарды; ар-ұятын аяққа басты; әдет-ғұрыпты бұзды деген мағынадағы көнерген сөз. Аруақ қолдады – діни сенім бойынша әулие-әнбие, ата-баба рухы жебеді деген мағынада. Аруақ ұрды – ісі оңға баспады, сәтсіздікке ұшырады; құдай атты. Аруақ шақырды – қасиетті ата-бабаларын киелі санап, аруағына сыйыады деген мағынада. Аруақтан медет тілеу = құдайдан тілек тілеу – көмек, қуат сұрады. Аруақтар қуанып қалу – аруақтар қиямет-қайымды күтіп зарығып жатады деген мағынада. Аруаққа шет болма – аруаққа шүбә келтірме, аруақ жолынан тайма; біреудің обалына қалма деген мағынада. Аруаққа тапсырды – тәңірге тапсырды, біреудің аман-есен болуын құдайдан тіледі. Аруақты жігіт – айбарлы, құдіретті кісі, сұсы бар кісі деген мағынада. «Аруағы қозды», «арқасы қозды», «аруағы ұстады» – жыны келді, ашу шақырып, жанжал шақырды деген мағынада. Бір шал Еламаннан түрік елі жөнінде сұрады. Балықшылар елеңдеп, бастарын көтеріп алды. Кейбір діндар кісілердің аруағы қозып кетті /Ә.Нұрпейісов/. Жата қалып аунап, жердің әңкі-тәңкісін шығарады. Арқасы қозып, оттауынан қарауылдауы молаяды /Х.Есенжанов/. Бірақ өр мінезді, жалын жанды Қазтуған жырау Қотан толғауынан мойымады. Қарағай домбырасын аспанға лақтырып, аруағы ұстап, жыр дабылын үсті-үстіне күңіренте ұрды /І.Есерберлин/. «Аруағына сыйынды», «аруақтарға сыйынды», «аруағына табынды» дегендер – өткендегі адам рухына табынды, жалынып-жалбарынды деген мағынада. Байлады қолыңды әбден үйі, малы, Ал өзі аруағына сыйынады. Намазын қаза қылмай, қайран әжем, Дәретке су жылыт! – деп бұйырады /Т.Молдағалиев/. Сыйынып аруақ пен бір құдайға, Ұстадым етегіңнен, баста батыр /М.Әуезов/. – Біз молданы да бүгін шақырып алып, бата қылдырып, жақсы тілекке арнап, бір бозқасқа шалдық. Молда әруақтарға сиынып, құран оқып, бата берді! – деді /М.Әуезов/. Жаппай колхоздану науқанының кезінде, Қаңтарбаевтарға өшіккен біреу: «Махмұт Қаңтарбаев жасында молда боп, өліктердің аруағына табынған, оған талассыз куә байлардың молдаларына шапқан тасы, сондай тастарда өзінің қойған қолдары бар» деп арыз береді… /С.Мұқанов/. «Аруағыңнан /әруағыңнан/ айналайын» және «аруағыңнан садаға кетейін» – сенің жолыңда жаным пида болсын, беделіңнен айналайын деген мағынада айтылатын сөз. Аруағыңнан садаға кетейін, әкем айтушы еді, «Бай болып ешкім жаппас жердің жүзін, сұлу боп ешкім жаппас күннің көзін» деп. Әулиенің сөзіндей ғой осы сөз /С.Мұқанов./ «Аруақ қонды» = «Қыдыр қонды», «Аруақ түнеді» = «Қыдыр түнеді» – діни сенім бойынша бақ, қыдыр дарыды; бағы жанды, несібесі артты деген мағынада. Аруақ қонып басына, Алласы да сүйгені. Айдаһардай айбатты, Арыстандай қайратты /Манас/. Үйіне құдай оңдап қыдыр қонды. Бір досым бек сөйлескен сендей болар, Бұл марал буаз екен тіпті атпаймын, Келінің екі қабат кесел болар /«Қозы Көрпеш –Баян Сұлу»/. Тарбиған Тарбағатай жердің құты, Барлы – ол «қыдыр түнеп көшкен жұрты» /І.Жансүгіров/. Аруақтанып кетті – шабыты келді, қозды, құдіреттене түсті деген мағынада. Қазтуған жырау монғол шабуылшыларымен алысқан қыпшақ әскерлерінің ерлігін толғағанда, нағыз бір желдей жүйрік атқа мінгендей, көңілі лепіріп, ұшып-қонып, бір орнында отыра алмады. Бір мезет Бошман жырына келгенде, тіпті аруақтанып кетті /І.Есенберлин/. Аруақ үстін басты – сұсы басты, мысы жеңді деген сөз. Қара дәуді Зарлықтың Аруағы үстін басады /«Мұңлық-Зарлық»/. Түркі дәуірінде өлген адамдардың басына тас мүсіндер, балбалдар қойылған. Сонымен бірге түркі хандарының басына кім екенін, кейде, тіпті, өмірбаян тарихын тақта тастарға жазған. Балбал тастарға, сынтастарға, қойтастарға, мүсінтастарға табыну, сыйыну, бабаларымыздың аруағына сыйынудан тараған. Оларда аруақтардың рухы бар, қолдап, қорғап жүреді деп түсінген. Кейбір адамдар сол жерде өзінің қолы жетпей жүрген көкейтесті арманын өтеуді тілейді, баласы жоқтар бала сұрайды. Ал науқас адамдардың сынтастарды айналу сыры бойларындағы ауруларынан айығуға аруақтардан көмек сұрау, сол арқылы өздеріне мейрімдерін ояту. «Айналу», «айналайын» сөзінің төркіні түркі тілдерінде көне замандағы діни-нанымдардан туындаған. Ш.Уәлиханов бірінші болып «айналайын» сөзін «айналайын, қарағым, шырағым» тіркесінде қағазға түсірген. Қазақтар «айналмақ» деген құрбандықты білетінін жазады /4/. «Айналайын» сөзі көбінесе бір, үш, жеті сан есімдерімен тіркесіп келеді. Мәселен, «Қарасай – Қази» жырында жорыққа аттанғалы тұрған ағасы Қарасайдың аман-есен келуі үшін өзін құрбан етуге дайын екендігін Қибат: Айналайын, жан аға, Үш айналып болайын, Көке сенен садаға, – деп білдіреді. Жырдағы Қибаттың соғысқа кетіп бара жатқан ағасының амандығы үшін өзін құрбандыққа ұсынуы ағаға деген құрмет. Бұдан біз әуелгі аруақтарға табыну ғұрпының келе-келе ұлттық дәстүрге, өзара сыйласымдылық тәрізді тәлім тәрбиелік мәнге ауысқанын байқаймыз. Екіншіден, осындағы үш рет айналу сөзінің маңызы зор. Оның әуелгі шығу тегі, адам жаны үш әлемді (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) айналады деген наныммен сақтар дәуірінде обаларды айналудан бастаған. Түркілер өлген адамды шаман рәсімі бойынша жерлеген. Дәлірек айтсақ, биіктеу жерге киіз үй тігіп, өлікті алдымен сол үйге қойған. Сол маңайға құрбандыққа әкелген малды байлаған. Өлген адамның жақындары жылап-сықтап, бетін тілгілеп, шашын жұлып, өлік жатқан үйді 7 рет айналатын болған. 7 рет айналып шығу Қажыға келушілерде де кездеседі. Олар Қағбаны жеті рет айналып шығатын болған. Қағбаны жеті рет айналып шығу зороастризм дінінен алынған салт. Демек, «айналып шығу», «айналайын» сөзі от арқылы аластау тәсіліне яғни зороастризмге байланысты пайда болған деуге болады. «Садағаң кетейін, құрбаның болайын» деген ыңғайда айтылатын айналу етістігімен байланысты. «Ауру адамды айналу арқылы оның бойындағы дертін өзіне қабылдауға, оны сөйтіп аман алып қалуға болады» деген ертедегі сенім негізінде қазақтарда баласын, жақын адамын үш рет айналып өту әрекетін кейін сөз жүзіне ауыстырып, «айналайын» дейтін болған. Жас баланы емірене сүйгенде, жақсы көргенде айтылатын «айналайын» деген сөздер қалыптасқан. Осындай наным-сенімдердің отпен тура байланысты болғанын мысалдардан көруімізге болады. Отты ортаға алау (костер) ғып жағып оны төңірегіне айналып билейтін дәстүр болған, яғни халықтар от жағып, оны айнала би билеп, сауық құрған. Бұндай мейрамдар жаздың ең ұзақ күні 22 маусымда өткізілген. Мұндай мейрамдарға орыстардың «Иван Купала», беларустардың «Янка Купала» мейрамын, француздардың «Киелі Жан (Святого Жана)» мейрамын айтуға болады. Мынадай екі сөз iu-n – «жас», n-iu – «жаңа» деген мағынада герман тілдерінде, соның ішінде ағылшын тілінде iung (young) – жас, new – жаңа деген мағынада. Түркі тілдерінде бұл сөзге «i» аффиксі қосу арқылы iangi – жаңа (өзбекше), eni – жаңа (түрікше) жасалады. Ал қазақ тілінде ian-a «жаңа» деген мағынада. Сондықтан болар бұл мейрамға тек қана жастар қатысқан /5;102-105/. Наурыз мерекесі күні (наурыздың 22 күні) от жағылып, бүкіл ауыл адамдары жас ерекшеліктеріне қарай топ-топ болып от ортасынан өтіп бара жатып қолдарындағы басына майлы шүберек ораған таяқтарын тұтатады. «Алас, алас, әр бәледен қалас!» деп хормен өлең айтып, айнала төңіректі отпен тазалап шығады, жастар жағы жанған оттан секіреді. Сол сияқты секірудің де мән-мағынасы жоқ емес. Қырсық, кесапаттан тазару, аластату үшін жасаған. Қазақтарда аруақты қастерлеу салты қазіргі күнге дейін жалғасуда. Қысылғанда, бастарына бір қиындық түскенде, жан қиналғанда, аруақтарды шақырып, «Аруақ қолдай гөр, қолтығымнан жебей гөр!» деген фраза айтылып, оларға арнап кұрбандық шалып, «құрбандық қабыл болсын», «аруақтың батасы тие берсін», «аруаққа бағыштадым» деген тілек білдіреді. Қазақтар аруақтарға бағыштап төрт түліктің қайсысын болсын құрбандыққа шала береді. Құрбандыққа көбінесе қой сояды. Құрбандыққа шалынатын қой ақ түсті, басы сары, немес ақ, басында қасқасы болуға тиіс. Алла атымен айтқан құдайысы «ақсарбас» деп аталады. Ақсарбастың үш түрі бар: бозқасқа, көкқасақа, және қызылқасқа. Бозқасқа десе – қой, көкқасқа десе – жылқы, қызылқасқа десе – сиыр сойылып құдайы беріліп көпшіліктің батасын алады. Бұл ырым осы күндерде де қолданылады. Мынадай тіркестер: «құдайға ақ сары басын шалды (атады)»; «құдайға боз қасқа, ақ сары бас шалды»; «боз қасқа шалды»; «ай тұяқты боз қасқа шалды»; «қорасанға қой айтты»; т.б. пайда болған. «Құдай-ай», «Пірім-ай!» бұл не деген заман болды! «Алла-ай!» «Ақсары бас!», «Ой, алла-ай, боз қасқа!» деп қазақ өгіздей өкіріп жылай бастаған /С.Сейфуллин/. Ханның көз нұры суалған шақта, күндердің бір күнінде ханша құрсақты болып... бір қыз тауыпты... Ай тұяқты боз қасқа шалып, азан шақырып, Айбарша деп ат қойыпты /Т.Ахтанов/. Әулиеге ат айтып, Қорасанға қой айтып, Артынан қуып келіпті, Өлгенде көрген шешесі /«Қыз Жібек»/. Аруақтар культін құрметтеу, аруақтарға арнап жеті нан салу, құран оқыту осы күндері де бар. Әсіресе жұма күндері жеті нан салып құран оқытып, «аруақтарға тие берсін» деген фраза айтылады. Аруақтардың көп мекендейтін жері үйдің босағасы деп есептелінеді. Үлкендердің «босағаға тұрма», «табалдырықты баспа» деген тыйымы да тікелей осы ұғымға байланысты. Сондықтан табалдырықты қасиетті санайтынымыз да сондықтан. Демек, аруақтар культіне сиыну, ата-бабалар аруағына сиыну анимизм, яғни өлген ата-бабалардың рухы, рухани мәндер мен тіршілік иелерінің бар екендігін және олармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы түсінік. ӘДЕБИЕТТЕР
ТҮЙІНДЕМЕ Мақалалада аруақ концептінің антропоцентристік бағытта зерттелуі қарастырылған. РЕЗЮМЕ
В статье затрагивается проблема культа предков. А также рассматриваются вопросы когнитивной лингвистики, связанные с указанной проблематикой. жүктеу/скачать 1.84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|