-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті үстеулерді қосып жазыңыздар. Олардың түрлерін ажыратыңыздар

Ол үшін прогрессивтік әдістерді кеңінен қолданып, бұл жұмыстардың геологиялық- экономикалық тиімділігін .......... арттыру шаралары іске асырылуда. Еріншектің .......... бітпес. Йығынан ............... түйіп қалып едім, қолым шойынға тигендей болды. ............... қарап қарап мұңдасар, ой жіберіп әр жаққа. Жемісті ағаштың басы ............ . Асан ............ телефон соқты. ............. берекелі, ............... парасатты тәжірибе – халық түйген тұжырымдар. Қыжылжардікімен салыстырғанда, Омбы вокзалы ................. үлкен де, салтанатты да көрінді.

а) мейлінше, әдейі а) әдейілеп, әрі, бері

ә) сәл, нық, дәл ә) барынша, онша

б) азғантай, көп б) үшеулеп, ішке

в) тең-теңімен в) бірталай

г) анда-санда г) бірен-саран, ішкері

1. Үстеу мағынасына қарай неше түріне бөлінеді? ------------------------------

2. Себеп-салдар үстеулер қандай сұрақтарға жауап береді?-------------------

3. Әдейі, жорта, қасақана үстеулері үстеудің қай түріне жатады? ---------

4. Сын-бейне үстеулеріне қай үстеулер жатады? ---------------------------------

5. Сондайлық, неғұрлым, біраз, бірен-саран

үстеулері үстеудің қай түріне жатады?------------------------------------------

6. Мекен үстеулері қандай сұрақтарға жауап береді? ---------------------------

7. Топтау үстеулерін атаңыздар. -----------------------------------------------------

8. Мүлдем, керемет, барынша, кілең тым,

9. Мезгіл үстеулері қандай сұрақтарға жауап береді? ---------------------------

Ал мен үшін алтының да мыс талайғы ..... Бір кеш кетіп барады.

жақаныңды басынба! Бекер ғой бәрі – бөтен ғой.

Тарихы таңғажайып дастан – аңыз, Астана – байтақ жердің кіндігі бұл,

Арқада – алтын орда Астанамыз. Астана – дарқан төрдің түндігі нұр.

Керемет сәнді үйімен, ән күйімен, Береке, мерекелі ортақ орда. Құлпырып көз тартады бас қаламыз.

Астана, Астана – Қазақтай халқы бар,

Көркем бұл жас қала Кеңпейіл салты бар,

Өркенде бас қала, Әлемге даңқы бар –

Астана, Астана! Астана, Астана, Астана!

Қазақтың қасиетті әр төбесі,

Астана – алып тұлғаң нар төбесі.

Ғасырдан ғасырларға қанат жайып,

Асқақтап арта берсін мәртебесі!

13-апта. 37-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Сабақтас құрмалас (мезгіл, мақсат бағыныңқылы) сөйлемдер.

455-тапсырма. Қазақстанның мәдени және табиғи ескерткіштері туралы мәтінді мұқият оқып, мағынасын түсініп, мазмұндаңыздар.
Өркениетке өрлеу жолында

* * * * *

Қазақстанның мәдени және табиғи

ескерткіштері. «Алтын адам»
Мәдени ескерткіш дегеніміз адам баласының шексіз қиялы мен шебер қолынан шыққан әр алуан дүниелер. Оған – ғимарат-кесенелер, мешіттер, мүсіндер, сурет-портреттер, зергерлік бұйымдар, металдар мен қыштан, ағаштан жасалған түрлі тұрмыстық заттар жатады.

Біздің ұлтымыздың көнеден келе жатқан мәдени ескерткішіне – киелі баспанамыз киіз үйді жатқызуға болады. Сонымен қатар жетпіске тарта сазды аспаптар, ат әбзелдері мен төрт түлікке қажетті құрал-сайман түрлері де, тұрмыстық бұйымдар да көнеден сақталған.

Ал ғимарат-кесенелерге келсек Ұлытаудағы Алаш хан, Жошы хан мазарлары, Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауидың, Тараздағы Қарахан, Айша бибі кесенелерін айтуға болады. Бұлар алғашқы орта ғасыр туындыларына жатады.

Тым көнеден жеткен (б.э.д.) жәдігерлеріміз – Есік қаласынан табылған «Алтын адам» (Алматы облысы), Шығыс Қазақстан облысы Қотан-Қарағай ауданы Берел қорығынан шыққан алтын адамдар (әйел және еркек), он екі арғымақ әбзелдері. Атырау өңірінен табылған осыған ұқсас жәдігерлер құнды мұралар болып саналады. Ешқандай басқа ұлттарда қайталанбайтын, кездесе бермейтін ұлттық киім үлгілерінің өзі ұлтымыздың мақтанышы. Таңбалы тастар мен балбал тастар тарихымыздың түп негізі.

Табиғи ескерткіштер сан мың жылдарға созылған табиғи құбылыстардың әсерінен (жел, су, ыстық пен суық, жер сілкінісі, т.б.) пайда болған ғажайып кескіндемелер. Қазақстан жерінде мұндай табиғат таңғажайыптарын жүздеп санауға болады. Жазық жерде жеке тұрған Толағай тауы, Көкшетаудағы Оқжетпес, Жұмбақтас, Шайтан тас, Жеке батыр, Қаратаудағы Келіншек тау, Қыз төккен, Алатаудағы Шарын шатқалдары, Көлсай, Алтай тауларындағы түрлі жартастар.

Іле бойындағы Әнші құмдар, Маңғыстаудағы Шерқала сияқты мүсінді төбелер, Қазығұрт тауындағы Кеме қалған орын – мұның бәрі табиғат туындылары.

Қазіргі кезде мәдени ескерткіштер мемлекет қамқорлығына алынып, оларды жөндеу, көшіру, тиімді жерлерде сақтау шаралары қарастырылған. Табиғаты таңғажайып өңірлерге апаратын туристік орталықтар құрылған. Мұндай құнды мұраларды қорғау және сақтау әрбір азаматтың адамдық парызы.
Сөздік:

кесене – мавзолей мүсін – скульптура; бюст

қыш – кирпич саз – мелодия; мотив; болото

кескіндеме – живопись жәдігер – наследие; память

әбзел – снаряжение; амуниция; утварь жартас – скала; утес

таңбалы – приметный; отмеченный; клейменный; имеющий тамгу; знак

1. Мәдени ескерткіш дегеніміз не? 2. Оған нелер жатады? 3. Қазақ халқының көнеден келе жатқан мәдени ескерткішіне нені жатқызуға болады? 4. Көнеден сақталған қандай бұйымдарды білесіздер? 5. Ал ғимарат-кесенелерге не жатады? 6. Б.э.д. өте ертеден келе жатқан жәдігерлер туралы не білесіздер? 7. Нені ұлттық мақтанышымыз деп санаймыз? 8. Табиғи ескерткіштер неден пайда болады?

Ұлы Отан соғысы жылдары 1940-шы жылмен салыстырғанда, мұнай өндіру 26 пайызға артты. Маңғыстау түбегіндегі Өзен және Жетібай мұнай кен орындары ашылғаннан кейін, Қазақстанның мұнай өнеркәсібінің дамуында жаңа кезең басталды. Маңғыстау түбегіндегі жаңа кен орындарынан мұнай өндіріле бастағаннан кейін, Қазақстанда мұнай өндіру 33 млн. тоннаға жетті. Сейсмикалық барлау жұмысына қажетті белгілі-бір қашықтықта шұңқырлар қазылған соң, олардың ішіне тоқтың әсерімен жарылатын дәрі салынды. Оқ-дәрі жарылған соң, жер қыртыстарына тараған толқындар тау жыныстарының әр қабаттарынан түрліше жылдамдықпен өтеді. Абылай хан жоңғарлардың қолына тұтқын болып түсіп қалғанда, оны босатып алуға белсене араласады.

Придаточное времени указывают на время действия главного предложения, и отвечают на вопросы қашан? (когда?), қашаннан бері? (с каких пор?), қашанға шейін (до каких пор?).

Путем прибавления к причастию суффиксов: -да, -де.

Путем применения после причастия с окончаниями барыс септік частиц шейін, дейін. М.: Шешесі жұмыстан кел-ген-ге дейін, қызы тамақ пісіріп қойды. (Пока мама была на работе, дочь приготовила ужин).

Путем применения к причастию с окончаниями шығыс септік частиц кейін, соң, бері. М.: Емтихан тапсыр-ған-нан кейін, үйге барамыз. (После сдачи экзаменов, поедем домой).

Путем прибавления к корню глагола деепричастий -қалы, -келі, -ғалы, -гелі. М.: Мен кел-гелі көп болды. (Прошло много времени с тех пор, как я пришел.

Придаточные цели указывают на цель действия главного предложения, и отвечают на вопросы не мақсатпен? (с какой целью?), не үшін? (для чего?), неге? (зачем?).

Путем прибавления к причастию суффиксов: -ша, -ше. М.: Мен кел-ген-ше, сен үйде отыр. (Пока я не приду, сиди дома).

От исходной формы глагола с послелогом (тұйық етістіктен кейін үшін шылауының келуі арқылы) үшін. М.: Институтқа ерте жету үшін, біз тез жүрдік. (Для того, чтобы пораньше прийти в институт, мы шли быстро).

От повелительной, условной, желательной форм глагола со вспомогательным словом деп. М.: Баласы жақсы оқысын деп, әкесі көп кітап әкеліп берді. (Чтобы сын хорошо учился, отец принес ему много книг).

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1926 жылы Қарсақбайға ...................., оның алдында Жезқазған-Ұлытау ауданындағы кен байлықтарын іздеу мен геологиялық барлау жұмыстарын жаңа техникамен кеңінен жүргізу тәрізді аса маңызды міндет тұрды. Шоқан Уәлиханов сияқты ауыз әдебиетін зерттеуді Қ. И. Сәтбаев Баянауылда ....................., студент кезінен-ақ бастап жалғастырды. Қ. И. Сәтбаев «Мыс, көмір, темір, марганец рудалары және Жезқазған-Ұлытау ауданының басқа да қазба байлықтары» атты тақырыпта баяндама ..............., 1934 жылының қараша айында Одақтық Ғылым Академиясының сессиясына қатысты. Орта Азия халықтары, көне Персия ғалымдары күн мен түннің теңелетін уақытын, күнін, сағатына, .................. .................., тура астрономиялық дәлдікпен есептеп шығарған.

Ал, күні бүгінге дейін жоғалмай келген Тараз, Түркістан сияқты сан ғасырлық тарихы бар қалалар көптеген туристердің таңдана отырып аралайтын мекеніне айналған.

Археологиялық қазбаларға келетін болсақ, бұл тұрғыдан Қазақстан жерін зерттеудің негізгі жұмыстары ХХ ғасырда жүргізілген. Қала орындары, зираттар, мешіт-медреселер кең байтақ отанымыздың түкпір-түкпірінен табылған.

Ал, Алматы облысындағы Есік қорғанынан «Алтын адам» табылған кезде, алыс-жақын елдердің барлығы елең еткен-ді. Бұл 1970 жыл болатын. Археологиялық құндылықты тапқан тарих ғылымдарының докторы Кемал Ақышев, басқа да ғалымдармен кеңесе отырып, бұл біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген сақ ханзадасы деген шешімге келді.

«Алтын адамның» бойындағы қаруы да, үстіндегі киімі де түгелдей дерлік алтыннан құйылған. Бұл ең алдымен киімнің ішіндегі адамның, сонан соң оның елінің дәулетін көрсетсе, екіншіден сол кездің өзінде-ақ түсті металлургияның қыр-сырын меңгерген тайпалардың өмір сүргенін айқындай тын сияқты. «Алтын адам» Алматыдағы Орталық мұражайға қойылды. Кейін қазақ елінің басты символы ретінде басқа елдердегі көрмелерге де шығарылды. Оңтүстік астананың орталық алаңындағы (Республика алаңы) «Тәуелсіздік» монументінің негізгі бейнесі де осы «Алтын адам».

Қазіргі кезге дейін бұдан басқа тағы екі «Алтын адам» табылды. 1999 жылы Атырау облысының Аралтөбе қорғанынан табылған. Оны қазу жұмыстарын тарих ғылымдарының кандидаты Зейнолла Самашев жүргізген. Біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырға жататын осынау алтынмен көмкерілген адамды оның болат семсеріне қарап, ғалымдар сарматтардың көсемі деген қорытындыға келген.

Үшінші «Алтын адам» 2003 жылы табылған. Профессор, тарих ғылымдарының докторы Әбдеш Төлеубаев бастаған археологтар қауымы оны Шығыс Қазақстан облысының Шілікті жазығынан қазып алған. Ғалымдардың пайымдауынша, бұл «Алтын адам» б.д.д. VII-VIII ғасырларда өмір сүрген. Мекен еткен жеріне және үстіндегі құйма алтыннан жасалған аң-құс белгілеріне қарағанда, сақ патшасына келетін бұл адам әлі де зерттелу үстінде.

Міне, күні бүгінге дейін бір емес, үш «Алтын адам» табылды. Ұлан байтақ Қазақстанның жерінде әлі қанша «Алтын адамның» жатқаны белгісіз. Оны зерттеу уақыттың еншісінде.

зират – кладбище; могила қазба – ископаемое; раскопка

ханзада – принц; сын хана; тайпа – племя; племена; род

потомок хана болат – сталь

семсер – меч; сабля; рапира аң – дикое животное; зверь

құйма – литье; сплав; отливка

– Қазақстан жеріндегі археологиялық қазбаларды зерттеу қай

уақытта жүргізілген?

– Қазақстан жерін, ондағы археологиялық қазбаларды зерттеудің негізгі

жұмыстары ХХ ғасырда жүргізілген.
463-тапсырма. Мәтіннің бірінші жарты бөлігінен үш сөйлемді алып, олардың негізгі мағынасын сақтай отырып, мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер жасаңыздар.

Ү л г і:

Алматы облысындағы Есік қорғанынан «Алтын адам» табылған+нан бері, оған алыс-жақын елдің бәрі қызығушылықпен қарады.

«Алтын адамды» қазақ елінің басты символы ретінде таныт+у үшін, басқа елдердегі көрмелерге де шығарды.

Сен

Сіз

Ол кел+ген+де, Айгүл теледидар көріп отыр екен.

Біздер

Сендер

Сіздер

Олар

Абай үйге кіргенде, Әбіш конверттегі бар қағазды оқып шыққан еді. Қарағанды көмірін тапқалы, жүзге жуық жылдар өтіп барады. Ауыл осы қонысқа келіп орналасқаннан бері, ол бір күн дамыл тауып тыныққан емес. Бу мен пульпа бөлінгеннен кейін, пульпа аппараттың төменгі жағынан сүзгіден өтіп, сұйық ерітінді мен қалдыққа бөлінеді. Шеелиттің концентратын автоклавта өңдегенде, сода көп мөлшерде кетеді. Абай әкесі келгелі, үйден шыққан жоқ. Жұрт жиналып болған соң, Әркен көрген-білгенін асықпай айтып берді. Әбу Насыр әл-Фараби үйіне оралғанда, көшпелі елдің әр алуан өмірін көргендігін айтып берді. Атақты жиһанкез Қорқыт данамен танысқалы, оның жанына шәкірт болып еріп жүретін болды. Еліміз егемендік алғалы бері, бұл мәселе тыс қалған емес.

Әңгіменің негізгі арқауын қамту үшін, оған Б. Момышұлының саяси, философиялық, әскери көзқарастарын білдіретін бірнеше жанама сұрақтарға жауабын жалғастыруым қажет. Ел сүйген ойлы ұлдың этика, мораль, тәрбие мәселелеріне байланысты пікірлерін жалғастыру үшін, жаңағы айтылғандарды өрбітіп, қиюластыру қажет. Біз жазатын нәрсенің жанры – сұхбат, естелік, әңгіменің сипатын танысын деп, астасқан ойды диалог түрінде құрды. Өзіне ерекше мектеп болсын деп, әр ұлт адамдарымен қызметтес болды. Жаным – арымның садағасы, халқым үшін жаным пида деп, жанып тұрған отқа талай түстім. Өз елінің бағасын біліп, оны қадірлеу үшін, өз халқыңа үлкен сүйіспеншілікпен қарауың керек.

Қазақ халқының не әдет-ғұрпын, не мәдениетін, не тілін білмейтін адамды республиканың бірінші басшылығына тағайындағаннан кейін, жастардың наразылығы туып, алаңға шықты. Желтоқсан көтерілісіне қатысушыларды «Ұлтаралық жанжалды ушықтырды» деп, оларға «ұлтшылдар» деген айып тақты. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң, қазақ тілінің өрісін кеңейту мәселесіне назар аударыла бастады. Қазақ тілінің даму жолын, қолданылу аясын биік деңгейге көтеру үшін, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беріп, оны күнделікті өмірге белсенді түрде енгізді. Ат тұяғының дүбірі естілмесін деп, бұлар ауылдың ық жағына қарай бұрыла жүрді. Абай бүгін әдейі оңаша сөйлесу үшін, Мағаш пен Әбіштерді осында шақыртқан еді. Ерітіндіден натрий нитратын бөліп алғаннан соң, оны тыңайтқыш ретінде ауыл шаруашылығында қолданады.

М. Қашқари тегін айтпаған. Бұл – адамның адамзат болып қалыптасуында тілдің алатын орнын мейлінше терең түсінген ұлы тюркологтың сөзі. «Өнер алды – қызыл тілді» Абайдан асырып айтқан дана жоқ.

Сол тілдің қолданылу аясын арттырып, оны дамытудың жан-жақты қамтылған көптеген шараларын іске асыруға, өрісін кеңейтуге атсалысып, өз үлестерін қосатын да, елін, жерін қорғайтын да, өнер, білім, ғылым мен техниканы дамытатын да – жастар. Жастар – еліміздің болашағы, мемлекетіміздің тұтқасы. Бұл айтылғандарға 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі де куә бола алады.

XX ғасырдың соңы қазақ халқы үшін тарихи дүрбелеңдермен, қоғамдық өзгерістермен есте қалды. Солардың бірі – желтоқсан жаңғырығы.

XX ғасырдың екінші жартысы қазақ халқының білімі мен мәдениеті жетілген, саны біршама өскен әлемдік аренаға өз үнімен, өз бет-бейнесімен көріне алған кезең болды.

Дәл осы кезде, яғни 1986 жылы желтоқсан айында Кеңес Одағы Коммунистік партиясының Орталық комитеті Қазақстанның жұртшылығымен келіспей, қазақ ұлтымен санаспай, басқа елдің өкілін мемлекет басшысы етіп тағайындады.

Бұл әрекет қазақ халқының жаппай наразылығын туғызды, әсіресе қазақ жастарының ашу-ызасы, ұлттық намысы оянды.

1986 жылы 17 желтоқсан күні ереуілге шыққан жастардың алдыңғы легі Алматыдағы Орталық алаңға қарай шеру тартты. Бұлар Театр және Кино институттарының, Мемлекеттік консерваторияның студенттері мен қаладағы кейбір өндіріс орындарының жұмысшы-жастары еді.

Іле-шала оларға ҚазМУ мен Қыздар педагогикалық институттарының студенттері және басқа да оқу орындарының студенттері мен жұмысшы жастар легі қосылды. Орталық алаңдағы жастардың саны бірнеше мыңнан асты, кейінгі күндері одан да көбейді.

Жастардың басты талабы, әрі басты ұраны – «Әр ұлтқа өз көсемі», «Қазақ ұлтын қазақ басқару керек» деген сөздерді транспоранттарға жазып, ауызша айтып та жатты. Қазақ жастарынан бұндай тосын әрекетті күтпеген Кеңес Одағы басшылығы қатты састы. Бүкіл әлемнің назары Қазақстанға ауды. Еркіндікті сүйгіш қазақ халқының, қазақ жастарының талап-тілегі орынды, әрі заңды екенін шетелдің бұқаралық ақпараттық құралдары жарыса жазып та, айтып та жатты. Әйтсе де өктем саясаттың озбыр күшінен құрбан болғандар мен жазықсыз сотталғандар оқудан, жұмыстан қуылған жастар көп болды.

Бірақ бұдан ұлт жігері жасымады. Осы көтерілістен кейін-ақ іргесі шайқалып тұрған Кеңес Одағы шайқала бастады. Ақыр соңында күйреп, құлап тынды. Бейбітшілікті сүйгіш, азаттықты аңсаған қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізді. Патриот жастар ақталып, қаһармандарын ел таныды.

Осылайша ел тірегі, тіл тірегі – жастар Қазақстанның Тәуелсіздік алуына, Егеменді ел болуына жол ашып берді. Қазақ жастары халқының, елінің намысын қорғау үшін қандарын төкті, бірақ тізе бүкпеді.

Желтоқсан көтерілісінен бастап, бүгінге дейін елімізде елеулі өзгерістер тарих беттеріне еніп келеді. Мемлекетіміз үлкен қомақты жетістіктерге жетуде.

Қазақстанның өнері, білімі, мәдениеті, ғылымы, экономикасы, техникасы шарықтап даму үстінде.

Жастар ғылымның әр саласында жан-жақты әлемдік деңгейде білім алып жатыр, оған «Болашақ» бағдарламасымен оқып жатқан болашақ мамандарды айтуға болады. «Болашақ» бағдарламасы басталғалы, мыңдаған жастар оқу бітіріп келіп, елге қызмет етуде. Индустриялық-инновациялық, әлеуметтік-құқықтық, саяси реформаларды іске асыруда жастарға жүктеліп отырған міндет те зор, жүк те ауыр, үміт те үлкен.

Жастар жоғары лауазымды қызметтер атқарып, «Қазақстан – 2030» даму стратегиясының қалыптасуына, дамуына елеулі еңбектерімен өз үлестерін қосуда, халқымыз бүгінгі жастарымызды мақтан тұтады.

Қазақстан тарихында Алматының Орталық алаңында болған 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі қазақ халқының намыс туының желбіреуіне ұласты. Ереуіл болған жерде «Тәуелсіздік», «Желтоқсан» монументтері бой көтерді.