Оқулықнама Аңдатпа

Бұдан мың бір жүз жыл бұрын Әл-Фараби дана сол “космостық миссияның” кейбір теориялық “жүктемелерінің нобайын” “Сөз ғылымдардың классификациясы туралы” деген рисалатының “Жұлдыздар туралы ғылым” тарауында салып беріп кеткен дей алар едік. “Жұлдыздар туралы ғылым немесе осындай атпен мәлім ғылым екі тараудан тұрады: 1) жұлдыздар өкімі туралы ғылым – бұл болашақта не болатыны және қазіргі көп жағдайларды және бұрын не болғанын жұлдыздар әлемінің қалай көрсететіндігі туралы ғылым; 2) жұлдыздар туралы математикалық ғылым. Бұл өзі – ғылымдарда және математикада қолданылатын өнер… Жұлдыздар туралы математикалық ғылым Аспан әлемінде және Жер жөнінде әр түрлі мәселені зерттейді” /Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973.и – 165-166 бб./. Осы аса көрегендік дәйексөзден бүгіндері сол ғарыш төңірегіндегі ғылым-ілімнің терминдері мүлде жаңаша қалыптасып келе жатқанын, әл-Фараби белгілеген принциптер тұп-тура жүзеге асу үстінде екенін байқауға болады.

Қазіргі ғылымымыздың пайымдауынша, “космос (грекше - құрылыс, рет, дүние, Әлем) – ежелгі гректерде (б.з.б. ҮІ ғасырдан бастап) ретсіз шоғырланған материяға, хаосқа қарама-қарсы қойылып, әсем ұйымдасқан жүйе ретінде қарастырылған Әлем. “Космос” термині гректерден осы заманғы ғылымға Әлемнің синонимі ретінде енген. Космос түсінігі планета аралық, жұлдыз аралық, галактика аралық кеңістік пен ондағы объектілерді қоса қамтиды” /Қазақ совет энциклопедиясы. 5т. – 625 б./.

Бұл – Қазақ энциклопедиясының алғашқы басылымындағы пікір. Ал, ғылымның алдындағы аталмыш түбегейлі проблемалардың бірі – космогония хақында осы сала мамандарының дәйектемелерін келтірудің иіні келіп тұр. Жалпы космос мәселелерін зерттеу саласына тұтастай “космософия” деген термин қоюды ұсынған Ресей Ғылым академиясының академигі И.С. Шкловский өзінің алты рет қайта басылып шыққан “Әлем. Өмір. Сана” атты салихалы еңбегінде: “Адам ойы қашанда да оның нақтылы мүмкіндіктерінің “алдын орап жүретін”, сонысымен жаңа мақсаттар мен проблемаларға жол сілтейтін шамшырақ қызметін атқарады. Адамзаттың космостағы алғашқы “балалық” қадамдарынан бастап, Күн жүйесін келешекте қайта құруына дейін кереметтей зор ара қашықтық бар. Бірақ, адамның табиғаты – оның әр кезде де болашақтан көз жазбауында” /Вселенная. Жизнь. Разум. – М.: Наука, 1987. – 10 б./,– деген-ді.

Дүние жүзіне аты әйгілі, өзінің саналы өмірін ғарыш проблемаларына арнап, сол салада зор жаңалықтар жасаған Кеңес Одағы кезіндегі Ғылым академиясының толық мүшесі В.А. Амбарцумянның “Космогонияның негізгі проблемалары” тақырыпты еңбегіндегі анықтамасына жүгінсек: “Космогония – аспан дененелерінің пайда болуы және дамуы жөніндегі ғылым. Ол өз алдына Жер, планеталар, Күн, жұлдыздар, тұмандықтар және галактикалардың туу себебін түсіндіру міндетін қояды” /Будущее науки. Перспективы. Гипотезы.нерешенные проблемы. – М.: Знание, 1966. – 92 б./.

Атақты академиктер ғарыштану-космогонияның жалпы зерттеу өрісін осылай белгілесе, теориялық ядролық физика және ядролық энергетика саласының озық маманы Б.К. Федюшин, В. Амбарцумянның дәйектемесін тереңдете түсіп, “Жұлдыз аралық сапарлар” мақаласында сол ғарыштануды қарастырудың нақты жолдарын мезгейді. “Соңғы жылдардағы ғылым дамуы әлемде басқа да саналы тіршілік иелерінің бар екендігі жөніндегі ежелгі болжамдар ақиқат ғылыми гипотезалық сипат алғанына әкеліп тіреді. Бұл гипотезаны әр түрлі жолдармен тексеріп байқауға болады. Біріншіден: астрономиялық зерттеу әдісімен біздің галактикамыздан басқа планеталық саналы тіршілік иелерінің қалдырған іздерін шұқшия іздестіру… Екіншіден: геологиялық зерттеулер жолымен геологиялық және тіпті тарихи замандарда Жерде болған “ғарыш келімсектерінің” із-таңбаларын табуға тырысу… Ақыр-соңында, үшіншіден: жұлдыз аралық сапарларды қалай жасағандарын айқындайтын физикалық зерттеу бағытын таңдау…” /Сонда. – 109 б./.

Ғарыштану ғылымында елеулі із қалдырған Ресей ҒА корреспондент-мүшесі В.И. Сиферов те аталмыш проблемаға өз уақытының тұрғысынан қарап, фантастикатану тақырыбына енжар қарамайтын кісілер үшін елеулі пікір білдірген. “Соңғы жылдары әлемдегі саналы тіршілік іздестіру проблемасы – атам заманнан фантастикалық романдардың тақырыбы қызметін атқарған мәселе – үлкен ғылымның күн тәртібіне енгізіліп отыр. Радиоастрономия мен оның мәліметтерін кибернетикалық тәсілмен өңдеу ісінің қарқынмен өркендеуі Жерден тыс өркениетпен тура байланыс жасауға дәмелендіреді” /Сонда. – 108 б./,– деп, қиялгер-жазушыларды да, “космостық бауырластықты” қалаушы оқырмандарды да “қанаттандырып” қояды.

Келтіріп отырылған дәйексөздер – бүгінгі күнгі замандас ғалым-ғарыштанушылардың аталмыш саладағы қол жеткізген жаңалықтарына сүйеніп жасап отырған пайымдаулары. Ал, қазақ әдебиеті болса, бұл мәселені ертеде-ақ “шешіп” қойған. Оны Қазақ Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, профессор Ақжан Машанов “Жер астына саяхат” деген ғылыми-фантастикалық кітабымен “нақтылап” берген еді.

Әуелі екі ауыз сөз кітап жанры жөнінде. Ол турасында кезінде баспасөзде даулы пікір де болды. “Жұлдыз” журналында З. Серікқалиев былай деп жазды: “Күні бүгінге дейін А. Машановтың кітабы республикалық баспасөз бетінде, көптеген адамдардың ұғымында, қазақ әдебиетіндегі ғылыми-фантастикалық тұңғыш кесек үлгі деп бағаланып келеді. Автордың өзі де шығарма жанрын көрсеткенде, “ғылыми-фантастикалық әңгімелер” деп түсініктеме беріпті. Бұл анықтамамен келісу қиын. Өйткені: автор мұнда жаратылыс байлығын игеру арқылы адам баласының ертеңгі биік асуы жайында, ертеңгі күннің шындығы жайында қияли болжам жасаудан гөрі, нақты фактілерге мейлінше молырақ сүйеніп, жалпы ғылымға аян, жалпы ғылым ашқан ортақ жорамалдар негізінде белгілі ақиқаттар шеңберінен шыға алмаған. Болашақтың бейнесінен гөрі, мұнда табиғаттың ғасырлар бойы өзгеріс-құбылыстарына, жер асты байлықтарының орналасу ерекшеліктеріне ғылыми талдау беріліп, өткен заманның жан-жануарлар тарихы, жердің бет-бедеріндегі үлкен даму, өзгерістер процестері, табиғат қазына байлығын игеру жолындағы бүгінгі күннің табыстары баяндалған” /Ақ жол. – 144 б./.

Бұл жерде авторға да, айтысушыға да қосылуға болады. Соңғысы асылы, осы заманғы ғылыми-фантастикалық әдебиетке қойылатын талғам таразысымен өлшеп отыр. Осы ұғымды берік ұстанған болсақ, “кітап толық ғылыми фантастикадан тұрған жоқ” деп, З. Серікқалиевке қосыламыз. Ол дұрыс. Ал екінші жағынан автор да әділ. Кітап өз объектісін тамаша білетін және білген нәрсесін оқушыға қызғылықты тілмен, күтпеген повороттармен жеткізіп бере алатын кісінің қолынан шыққан. Оның біраз жерінде халықтың аңыз, ертегілеріне сүйеніп, осы заман ғылымының түсініктемесі мен қайта жазылған ғылыми-фантастикалық әңгіме-шегіністер бар. Автордың “ғылыми-фантастикалық әңгімелер” деп айдар қоюына бірден-бір қамшы болған сол шегіністер екенінде дау жоқ.

Әсіресе, кітаптың “Алыптар туралы ертегі – аспан жұмбағы” деген тарауында космос кеңістігіндегі жұлдыздар жүйелері мен ертегілер кейіпкерлері арасына параллель жасалады. Сонда автор тарапынан жұлдыз шоғырларына атау халық ертегілерінің арқасында қойылды дегендей қызғылықты, қисынды қиял айтылады. Енді тікелей мысалымызға көшейік:

“...Картаға Орекең де келіп үңілді, ол кісінің аспанда жақсы танитын жұлдыздары бар. Байқаса, Жетіқарақшы жұлдыздарының үстіне аюдың суретін салып қойыпты. Үркердің маңына көк өгіздің суретін салыпты. Кіші Жетіқарақшының ең үлкен жұлдызы – Темірқазық, оның маңында да аюдың суреті бар. Қос жұлдыздың маңына айқастырып екі баланы салған. Босаға деген жұлдыздардың тұсында бір адамның суреті тұрғанға ұқсайды. Таразы жұлдызының тұсында таразы суреті тұр. Ал оның астына таман Үшарқар мен Қарақұрт атты жұлдыздың айналасында бүйінің суреті тұр. Қарақұрт пен бүйі – өте ұқсас, тұқымдас жануарлар”.

Картадағы нәрсені автор осыншама неге бүге-шігесіне дейін қалдырмай тізіп отырғаны? Оның да мәнісі бар екен. Ұзамай сонысын айтып та береді.

“Орекең таңданып кеп қарап отырды. Оның ойына ертегінің алыптары түсты. “Анау сондағы “Ер Төстік” ертегісіндегі самұрық құс болар... Анау сондағы айдаһар – жылан-ау... Олай болса, соның қасындағы айдаһарды білегіне орап тұрған сол Ер Төстіктің өзі болмасын... Мынау тұрған дәу адам Құж болар. Теңіз суы оның тобығынан да келмейтін дейтін. Өзі сондай ұзын, балықты күнге қақтап жейді деуші еді... Ал жер көтерген көк өгіз дегені осы-ақ болар”,– деп ойлады ол Үркер жұлдызы маңына салынған өгіз суретіне қарап. Сол сияқтанған алыптар туралы көп ертегілер есіне түсті. Ол ойларын зерттеушілерге айтып та қойды”.

Автор қиялы оқырманын одан да қиынға сүйрелейді! Астрономиялық атау сөздер, сол терминдер төңірегінде туған аңыз-әңгімелер қазақ ертегілерінің ықпалымен жасалған дегендей ишарат білдіреді. Жазушының бұл фантастикалық идеясы дәл келе бермеуі мүмкін. Дегенмен, біз үшін ең маңыздысы – қазақ аузынан шыққан алтын сөз – ертегі, қисса, аңыздар – арзанқолды, ойдан шығарыла салған дүние емес екенін әркім білсін, түсінсін. Профессор А. Машанов та осы мүдде үшін өзінің барлық терең білімін, ұшқыр қиялын сарп етіп жұмсап баққан.

Пікірімізді оқымыстының басқа да бір ғылыми-фантастикалық идеясы құптай түседі. Бұл жолы туындыгер халықтың тағы бір ертегісін алады. Оның мазмұны жұртқа аян. Ертегі үш жігіттің зор өгізінен басталады. Су ішуге барғанда оны жайын жұтып қояды. Жайынды қарақұс іліп алып кетеді. Ол бір серкенің мүйізіне қонып, ішіндегі өгізімен қосып жайынды жеп отырғанда, өгіздің бір жауырыны жерге түсіп кетеді. Жауырын серкенің сақалын көлеңкелеп жатқан қойшының көзіне түседі. Бірақ қойшының көзіндегі бір тамшы жасқа қалқып шығып, жерге түседі. Жауырын құмдақ далада айнадай тақыр болып жатады. Тақырдың үстіне шығып кеткен 40 атты жолаушы оның екінші шетіне жеткенге дейін дамылсыз шаба береді. Олар биік жарға тіреледі. Ол жауырынның қыр сүйегі еді. Көліктері болдырып, сонда түнейді. Жолаушылардың көзі іліне бергенде, жер қозғалады. Шошып оянғандар байқаса, бір күшік түлкі жауырынды кеміріп жатыр екен. Жолаушылар көптеп-көмектеп жүріп түлкіні соғып алады. Бір жақ терісін сылып, екінші жағын аударып салуға әлдері жетпейді. Олжаға қарық болған аттылар қайта атқа мініп, бір той болып жатқан жерге барады. Ол қырқынан шыққан баланың тойы екен. Жолаушылар мән-жайларын айтады. Баланың шешесі түлкі қалған жерге барып, оны бармағының басымен аударып тастап, қалған теріні іреп алады. Бірақ түлкінің соншама терісі қырқынан жаңа шыққан балаға жұрын бөрік тігуге ғана жетеді.

Осыдан қандай ғылыми-фантастикалық идея өрбітуге болар еді? Бір қараған көзге айту қиын сияқты. Алайда болады екен. Ол үшін Ақжан Машановтың қиялы керек екен. “Бұл айтылған алыптар туралы ертегі – аспан жұмбағы еді... Бұл ертегі жыл он екі ай ішіндегі жердегі тіршілік пен көктегі құбылысты көрсетеді”,– дейді профессор. Автор ертегі кейіпкерлеріне мынадай балама береді.

Өгіз – Көк Өгіз – Телец атты жұлдыздар шоғыры. 12 зодиак жұлдыздарының бірі. Ал, Көк өгіздің алқымында соның өз тобына кіретін Үркер тұрады. Көк өгіз бұрынғы уақытта жыл басы болып саналған. Ертегінің Көк өгізден басталуының себебі осында жатыр. Өгізді жайынның жұтуы – қыстыгүні Үркердің (Жайын) жұлдыздар тобының астына қарай кетуі болар. Бұл жұлдыздардың қысқы қозғалысында ондай жағдайлар кездесе береді. Өгіз бен жайынды Қарақұстың іліп әкетуі – бұл – екі жұлдыз тобының Орел (Қарақұс) атты жұлдыз тобының астына барғаны. Қарақұстың серке мүйізіне қонғаны – күннің ең қысқарған, ал түннің ең ұзарған кезі. (Желтоқсан – Серке айы). Дәл сол кезде Көк өгіз бен Қарақұс арқылы тартқан сызық Көксеркенің (Козерог) мүйіз тұсына туралап барады. Бақташының көзінен жас ағуы – көктемдегі сәуірдің бұлты көтеріліп, жауын жауғаны. Қыстың қысымынан Серкенің төрт аяғының арасына тығылып, паналаған бақташы, Үркердің төмендеуімен байланысты ұйқысынан оянып, жаздың басын көріп, бойын жазады, көшеді. Ол енді Үркерді аяқ астына басуға айналды, өйткені: жауырынды жерге тастады. Жазда қырық күн шілде келеді. Шілденің түнінде аспанда Үркер көрінбейді. Оны халық: “Үркер жер астына түсті”, – дейді. Демек, өгіз жауырыны үстіндегі түн қатқан 40 жолаушы – соның ишарасы: жауырын үстіне шығу деген сөз өгіздің шоқтығына міну деген болса керек. Ал жауырынды кемірген күшік түлкі не? Ол – шілде өткен соң Үркердің сүмбіле айында қайта көтерілуін көрсеткен хабаршысы. Сол кезде туатын Лисичка (күшік түлкі) тағы бір жұлдыздар тобы бар. Шілденің аяқ кезінде күн Ит (Пес, Каникула) атты жұлдызы бар тобына кіреді. Сондықтан да бұл жерде жауырынды ит кемірді деуге де болар еді. Алайда ит терісін ел кәдеге асырмайтын болғандықтан, итке ағайындас сүйек кеміретін аң – түлкі айтылады. Шілде екінші түрде сарша-тамыз деп аталады. Осы сарша түс түлкінің сарша өңін береді. Шілдеде шөп, егін сарғайып, түлкінің түгіне ұқсайды. Түлкіні соғып алу шөп шабу, егін оруға сәйкес келеді. Қырық күн шілдеден соң Үркер қайтадан туғанда, бала қырқынан шығады. Ертегіде жұрт жиналып келіп жауырынды қарайды. Бір ескеретін нәрсе – енді жауырынның үстіне ешкім аяқ салмайды. Себебі: Үркер көтеріліп кетті – күздің белгісі. Түлкінің астыңғы терісін сыпыру – күздік егін жинау, күзем алу. Күзгі күннің теңгерілуі – түлкінің екі жақ терісін теңестіріп, баланың басын өлшеу...

Осындағы адамдарға келетін болсақ, автордың ойынша, олардың да әрқайсысы өзінше мағына береді. Үш ағайынды жігіттің сиыршы әкесі Сиыршы атты жұлдыздар тобы болуға керек. Ал Сушы атты жұлдыздар тобы қойшы болуға лайық. Оған себеп: көзінен жас ағады ғой. Баланың анасын Қыз атты жұлдыздар тобы деп есептеу де артық емес. Екінші жағынан халық оны символ ретінде алуы да мүмкін. Себебі: ерте замандарда қазақша сиырды “енеке” деген көрінеді. “Енеке”, “ене”, “ана” сөздерінің түп-төркіні бір деп қарайтын болсақ, баланың анасы сиырдың, яғни бұл жерде Көк өгіздің анасы болып шығады. Ендеше ертегінің басталуына себепші, яғни сөз атасы Көк өгіз екен, оның анасы – Аспан Анасы бейнесінде болуы да әбден мүмкін.

Неткен ұшы-қиыры жоқ, ұшан-теңіз қиял! Автор көлемі шағын ертегіден қаншама идея қарастырып, оларға дәлелді пікірлер айтқан. Бұл жерде ғалымның қиялы ертегіге сүйеніп, кереметтей маңызды нәрселер айтып тастады. Ертегілер негізінде қазақ әдебиетінде жазылған космос тақырыбының түп төркінін меңзейтін фантастикалық шығармалардың ішінде өз басымыз бірінші орынға Ақжан Машановтың осы “Жер астына саяхат” атты кітабын қояр едік. Бір қараған көзге онша маңызды емес сияқты болып көрінетін детальдарды фантастика қазанында қайнатып шығару, осыншама идеялар ұсынған авторды тек қазақтың емес, басқа ұлттар әдебиеті туындыларының ішінен ізденуші ұшырастырған жоқ.

Бүгіндері осы тақырыпқа қатысты белгілі ғылым шолушысы Н. Гричаник “НЛО” журналында жарияланған “Ай космос келімсектерінің ғарыш кемесі ме?” деген мақаласында: “Әр алуан оқымыстылар Айды өздерінің ниеттеріне қарай түрлі-түсті бағыттарда зерттегенмен, әзірше біртұтас бейне-дәйектеме жоқ. Айдағы біріне-бірі ұқсамайтын оптикалық және қозғалыс құбылыстары көп байқалады. Мүмкін, басқа нәсілділер өмір сүріп, қызмет істеп жатқан шығар?” /НЛО. – 2002. – 28 қаңтар/ – десе, осы басылымның келесі бір жарияланымы космосты бағдарлау бағытында одан да тереңірек болжамға барады. “Астрономдар Күн жүйесі шегіндегі көптеген аспан денелерінде, Жердегіге ұқсас нағыз теңіздер мен мұхиттардың бар екендігіне сенімді,–деп басталады Г. Сидневаның “Экстеремофилдер: Титан мен Плутон тұрғындары” атты мақаласы. – Бұл Жердегі өмір, тіршілік, ерекше, тіпті ұшыраса қоймайтын сирек құбылыс емес екенін дәлелдейді. Жақында ғана қол жеткен жаңалықтарына сүйенген Калифорниядағы Техас институтының ғалымы Д. Стивенсон мен НАСА маманы Т. Джонсон Америка геофизика қоғамының мәжілісінде осындай көзқарастарын мәлімдеген” /НЛО. – 2002. – 11 наурыз/.

Бұлар – бүгінгі байламдар. Нағыз прогрестің шыңына шыққан ғарыш зерттейтін аспаптардың арқасында алынған ақпараттарға сүйеніп жасалып отырған пайымдаулар. Ал, қазақ фольклоры болса, аталмыш “космос кроссвордын” баяғыда-ақ “өзінше шешкен”. Мысалы, кейбіреулердің жеңіл-желпі, ұшқары ұғымынша қиял әдебиетінің екінші баламасы – тек ғарыш тақырыбына жазылған шығармалар. Рас, ғарыш – фантастиканың ашқан “тыңы”. Адам Жер бетінде қолға алған шаруасын түгел ойдағыдай атқарып шықпай жүргеннің өзінде де космос жөнінде армандаған.

Халық ертегісі Тазша баланың жирен құлынын, Жерді місе тұтпай, Темірқазықтың арғы жағына, Шолпан жұлдызының бергі жағына жайып жібереді. Ертегілерде осы тәріздес сарындар өте жиі кездеседі. Бұлардың астарында не жатыр? Осындай фантастикалық идеялармен адамдар “космос тыңын” игеруді қиялдайды. Байқайсыздар ма, жирен құлын Темірқазық пен Шолпан төңірегінде жайылып жүреді ғой. Демек, қазақ, қазір дәлелденіп отырылғандай, “космоста тұрмыс құрып, шаруамен айналысуға болатынын сезген бе, қалай” деп те ойлап қалуымызға болады. Бұл – ауыз әдебиетіндегі ғарыштық фантастика.

Белгілі жазушы Ә. Әлімжанов ертеректе “Ғасыр арманы” деген публицистік дүниесінде: “Эфестен шыққан данышпан (Гераклит.–А.-Х.М.) жұлдыздарға қарап тұрып: “Адам баласы олардың тылсым тілін еш уақытта да аша алмайды. Ғарыш адамның ойына мәңгі-бақи тыным бермей, сиқырлы күшпен өзіне шақырып, қиялын қомдандырып, биікке талпындырады да қояды, бірақ ол өзінің тылсым құпиясын еш уақытта да ашып бермейді”, – деген екен. Содан бері 2500 жыл өтті. Ал, біз қазір жыл сайын “Космонавтика күнін” мерекелейміз” /Жалын. – 142 б./ – деп жазған-ды.

Біздің эрамызға дейінгі бірінші ғасырдың өзінде Римнің материалист-философы, фантастикалық тұңғыш поэманың туындыгері Тит Лукрецкий Кар: “Біздің көзімізге шалынатын дүние табиғаттағы жеке-дара нәрсе емес... Кеңістіктің басқа да қойын-қолтықтарында өзге де Жер, өзге де аңдар мен өзге де адамдар бар”, – деп болжалдаған-ды.

Біздің эрамыздың ІІ ғасырында Рим империясында өмір сүрген сықақшы Самостан шыққан Лукианның “Ақиқат әңгімелер” атты шығармасынан бір үзінді алып оқиықшы: “Түс кезінде алдымыздағы аралдан көз жазып қалып едік, кенет бір құйын соғып, біздің кемемізді айналдырып-үйіріп, үш мың стадияға жуық (500 километр шамасы. – А.-Х.М.) биікке көтеріп әкетті дағы, кері түсірмей, аспанда қалдырып қойды... Жеті күн және сонша түн біз ауада жүзіп жүріп, сегізінші күні жарқыраған жұмыр аралға ұқсас бір зор жер көрдік... Ол төменде тіршілік ететін сіздерге жарық беріп тұрған ақиқат Айдың өзі еді...”

Әдеттегі біздің көзімізге үйреншікті ғылыми-фантастикалық шығармалардан пәлендей көзге ұрып тұрған айырмашылығы жоқ қой. Тап солай. Мұны Жюль Верн жазды деп те, ағайынды Стругацкийдің қаламынан туды деп те айтуға болады. Немесе Талап Сұлтанбековтің шығармасынан бір үзінді беріп отырмыз деп те жұртты иландыра алатын сияқтымыз.

Мазмұнымен шектелмей, автор Ай тұрғындарының ерекшеліктерін де суреттейді: олардың терлесе – бойынан сүт ағады екен, сіңбірсе – мұрындарынан бал тамады екен. Айдың еркек кісілері балтырларымен “құрсақ көтеріп”, босанса, суық кезде балалары әкелерінің бауырындағы бос қалталарына тығылады...

Бұны айтып отырғандағы біздің мақсатымыз – жұрттың назарын бір нәрсеге аудару. Ол – автордың Айдан адамзатқа ұқсас саналы тіршілік иелерін көргісі келген қиялы. Мейлі, адамдардың бойынан тер орнына сүт ақсын. Мейлі, олардың еркектері бала тапсын. Әңгіме онда емес. Идеяның мәні – автордың Ай тұрғындарын Жер адамдарымен принципінде ұқсастыруға тырысқандығында. Бұл идеяның астарында: “Демек, Айда да саналы тіршілік иелері бар екен, басқа да аспан денелері құр болмас. Соларды іздестірейік, табайық”, – дегендей оптимистік пікір жатыр. Ал, саналы тіршілік иелері ортақ тіл табуы тиіс. Ендеше осыдан келіп, космос аралық достық құда-құдандалық қарым-қатынас тууы мүмкін.

Сонымен, “ғарыштық фантастика өзінің басын сонау қашықтықтан алған” деп айта алсақ керек. Одан кейінгі қаншама ғасыр ішінде қиял космосты талай түрге бояп, қыруар саналы, санасыз тіршілік иелерін қоныстандырып, өз қолымен безендіріп қойды.

Қазірде ғарыш тек қана фантастика объектісі болумен шектеліп қалған жоқ. Оған байсалды, салауатты ғылым да көз тігуде. Бұл жерде түрлі-түрлі елдердің Аспан әлемін зерттеу, игеру жөніндегі нақты жоспарларын айтып отырған жоқпыз. Бұл жердегі әңгіме – фантастиканың бес қаруын асынған, нақтылы ғылым адамдарының, оқымыстылардың пікірлері туралы. Олар Аспандағы тіршілік, ғарыш өркениетін нақтылы нәрсе деп біледі. Олар осы бағыттағы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде жаңа бір ғылым туып келе жатыр деп есептейді. Мысалы: академик-астроном И.С. Шкловский өзінің оқушы жұртшылыққа кеңінен тараған “Әлем. Өмір. Сана” деген кітабының жоғарыда бір үзінді келтірген басылымына жазған алғы сөзінде былай дейді: “Әлем кеңістігіндегі саналы өмірді жан-жақты зерттейтін жаңа ғылымға ат тапқан дұрыс болар еді... Ол ғылымды, мүмкін, “космософия” дерміз?” /Вселенная. Жизнь. Разум. – 3 б./.

Байқайсыздар ма, ғалымдардың өзі аспандағы саналы өмірді тек қиялдың, көркем шығарманың жемісі деп білмейді. Жаңа, нақты ғылым саласы деп түсінеді. “Осы бір адамның космосқа жасаған батыл қадамы тек қана ғылыми және практикалық маңызға ие болумен шектелмейді, – деп, біздің пікірімізді техника ғылымының докторы, ұшқыш-ғарышкер В.И. Севастьянов қолдай түседі. – Ол біздің әлемге деген көзқарастарымызды жаңа, былайша айтқанда, космостық мазмұнмен толықтырды. Енді космос мыңдаған жылдар бойғы “әдетіне басып”, адамға, Жердегі тіршілікке ықпал жасап қана қоймайды. Адам ғарышты игеріп, онда қоныстана бастайды… Космонавтика шын мәнісінде адамзат тірлігінің ғылым мен білімнен бастап, тұрмыс пен өнерге дейін барлық салаларына араласуда” /Урсул А. Школенко Ю. Человек и космос. – М.: Политиздат, 1976. –3 б./.

Қиялгер-жазушы ше? Оған қазірде, ғарыш нақтылы ғылымның объектісіне айналып кеткен заманда, аспан кеңістігінен қиялмен не іздеп табады? Егер қаламгер гуманист, оптимист болса, ол өз қиялымен Жердің тартылыс күшін жеңіп шығып, галактикалардан өзіне бауыр, туысқан іздейді. Егер ол табиғаттың қатал заңына мойын ұсынбайтын жаңашыл болса, ол ғарышты реконструкция жасауға, салқын планетаны жылытуға, күйіп тұрған планетаны қоңыр-салқын қылуға бар күшін сарп етер. Егер ол әділдік үшін жанын аямайтын болса, Галактика ауқымындағы космоколониализмнің түп-тамырына балта шабады. Егер ол... Қысқасы, жазушы ғарыштық-фантастикалық шығармаларын өзінің әлеуметтік позициясына қарай лайықтап, икемдеп жазады. Былайша айтқанда, жұлдызды аспанды өз идеясының қимыл көрсетер сахнасы етіп алады. Бұл пікірді дүние жүзілік фантастика практикасы да дәлелдеп жүр. Қазіргі қазақ космостық ғылыми фантастикасы да растап отыр.

Мұнымен шектелмей, ғылыми фантастика ғарышты өз гипотезаларын ұсыну үшін де пайдаланады. Болжалды ғылымда әлі сыры ашылмаған көмескі мәселелерге шешім айту үшін де пайдаланады. Қазақ фантастикасының осы саласында, басқаларына қарағанда, шығармалар көбірек жазылған. Ал, бұдан жетпіс жыл бұрын “Космосқа шақырамын!” деген жалынды мақаласында К.Э. Циолковский айтқандай, “планета аралық сапар тақырыбына жазылған қиял әңгімелер халыққа жаңа ой салады. Кім де кім осымен айналысса, сол пайдалы іс жасағаны: соған қызықтырады, ойлануға мәжбүр етеді, өзіне тілектестер тудырады және ұлы талпынысқа болашақ қызметкерлер тартады”. “Ғарыштану атасының осы үндеуімен етжақын таныс әйгілі академик-астроном В.Г. Фесенков ширек ғасырдан соң: “Ғарыш кеңістігін игеруді тынымсыз насихаттау – К.Э. Циолковскийдің сіңірген зор еңбегі. Бұл салада оның қиялы тежелуді білмейді. Басқа бір Күн төңірегіндегі планетаға адамзатты көшіп, қондыру қажеттілік қылады деп баса айтқысы келеді” /Путь к звездам. –6 б./, – деп, берген бағасы күні бүгінге шейін өзінің өміршеңдігін бір мысқал да кемсітпегені белгілі.

Америкалық драматург Артур Миллер үшін ғарыштағы адамзат табысы басқаша ой салады. Америка Қүрама Штаттарының астронавтары Нейл Армстронг пен Эдвард Олдрин біздің табиғи серігіміздің үстінде жаяу серуендеп жүрген құрметіне арнаған “Ай және Жер” деген көсемсөзінде: “Ғылыми экпедицияның негр геттолары көшелеріне қонатын күнді біздің көруіміз екіталай болар-ау” /Известия. – 1969. – 31 тамыз/, – деген. Бұл – өзінің әлеуметтік ортасынан, өзінің қоғамынан түңілген пессимистің сөзі. Өз қоғамынан түңілудің ақырында кейбір америкалықтар тіпті ғарышқа сырт беріп, одан теріс айналады. Мысалы: “Ғарыштан ескен үрей” аталған мақаласында америка әлеуметтанушысы Эрик Хоффер: “Мен біздер аянышты атымен білмейтін күштің құрсауындамыз, Жер жауыздыққа толы, аспан ашудан түнерулі, ал адам өшпенді, қаныпезер космостан бас қорғалайтын пана іздеп, қала салды деп ойлаймын” /Литературная газета. – 1968. – 9 қаңтар/,– деуге дейін барады.