Рекристаллизация
Grain recovery, recrystallization, refreezing, rregrowth
Процесс образования и роста структурно более совершенных кристалличсеких зерен поликристалла за счет менее совершенных зерен той же фазы.
См.также кристаллизация.
Қайта кристалдану
Grain recovery, recrystallization, refreezing, rregrowth
Осы фазаның кем жетілген дәндер есебінен құрылымдық жағынан анағұрлым жетілген кристалды дәндердің өсуі мен түзілуі.
Сонымен қатар қараңыз кристалдану
|
Рекуперация
Recuperation, regeneration (от лат. recuperatio-обратное получение, возвра-щение)
Возвращение части материала или энергии, расходуемых при проведении того или иного технологического процесса, для по-вторного использования в том же процессе.
|
Қайта куперациялану
Recuperation, regeneration (от лат. recuperatio-кері қабылдау, қайтару)
Осы процесте қайтадан қолдану үшін қандай да бір технологиялық процесті жүргізуде жұмасалатын энергия немесе материалдың жарты бөлігін қайтару.
|
Релакса́ция
Relaxation от лат. Relaxatio – ослабление, уменьшение
Процесс установления статистического (а следовательно, и термодинамического) равновесия в физической системе, состоящей из большого числа частиц.
|
Релакса́ция.
Relaxation лат. Relaxatio – әлсіреу, кему
Өте көп бөліктерден құралған физикалық жүйеде статистикалық (демек термодинамикалық та) тепе-теңдіктің орнығу процессі.
|
релаксация акустическая / acoustic relaxation — процесс восстановления термодинамического равновесия среды, которое было нарушено из-за изменения давления и температуры при прохождении акустической волны (например, при воздействии мощного импульсного ионного пучка).
|
акустикалық релаксация / acoustic relaxation – акустикалық толқын жүріп өтуі кезінде (мысалы, аса қуатты импульстік иондық шоғырдың әсерінен) қысым мен температураның өзгерісінен бұзылған ортаның термодинамикалық тепе-теңдігінің қалпына келу процесі.
|
релаксация компонент плазмы / plasma component relaxation — процесс изменения функций распределения заряженных частиц в плазме за счет столкновений при стремлении их к термодинамическому равновесию, приводящий к установлению максвелловского распределения.
|
плазма компоненті релаксациясы / plasma component relaxation — максвеллдік таралу-дың орнығуына алып келетін, плазмадағы зарядталған бөлшектердің термодинами-калық тепе-теңдікке ұмтылысы кезіндегі соқ-тығысуы нәтижесінде зарядталған бөлшек-тердің таралу функциясының өзгеру процесі.
|
релаксация магнитная / magnetic relaxation — процесс установления термодинамического равновесия в системе магнитных моментов вещества.
|
магниттік релаксация / magnetic relaxation — заттың магниттік моменттер жүйесіндегі термодинамикалық тепе-теңдіктің орнығу процесі.
|
релаксация нормальная / normal relaxation — соответствует случаю, когда в твёрдом теле атомная структура верхнего слоя та же, что и в объеме, но расстояние между верхним и вторым слоем отличается от расстояния между плоскостями в объеме.
|
қалыпты релаксация / normal relaxation — қатты дененің жоғарғы қабатының атомдық құрылымы оның көлеміндегідей, бірақ жоғарғы және екінші қабатының арақашықтығы көлемдегі қашықтығынан өзгеше болған жағдайға сәйкес келеді.
|
Рентге́н
Roentgen
Внесистемная единица экспозиционной дозы рентгеновского и гамма-излучений, опрделяемая по их ионизирующему действию на сухой атмосферный воздух. Обозначение –Р. 1Р=2,58·10-4 Кл/кг.
|
Рентге́н
Roentgen
Рентген және гамма сәулелерінің экспозициялы дозасының жүйеден тыс бірлігі. Ол рентген және гамма сәулелерінің құрғақ атмосфералық ауаға иондаушы әсері бойынша анықталады. Белгіленуі - Р. 1Р=2,58·10-4 Кл/кг.
|
Рентгеногра́мма
Roentgenogram, roentgenograph, X-ray, X-ray photograph, radiograph
Зарегистрированное на фотопленке (фото-пластинке) изображение объекта, возни-кающее в результате взаимодействия с ним рентгеновского излучения. При таком взаи-модействии могут происходить погло-щение, отражение и дифракция рентген-овских лучей. Пространственное распреде-ление интенсивности излучения после взаимодействия, фиксируемое на рентген-ограмме, отражает строение объекта.
|
Рентгеногра́мма.
Roentgenogram, roentgenograph, X-ray, X-ray photograph, radiograph
Объектілердің рентгендік сәулемен өзара әсерлесуінен туындайтын, фотопленкаға (фотопластинкада) тіркелген объекті бейнесі. Мұндай өзара әсерлесулерде рентгендік сәулелердің жұтылуы, шағылуы және дифракциясы орын алуы мүмкін. Өзара әсерлесуден соң сәуле қарқындылығының рентгенограммада тіркелетін кеңістіктік таралуы объекті құрылымын бейнелейді.
|
Рентгенография
Radiographic imaging, X-ray imaging, X-ray investigation, X-ray photography, photoradiography
Совокупность методов исследования строения кристаллических и аморфных веществ, основанных на изучении дифракции рентгеновских лучей. В Р. используют в основном характеристическое рентгеновское излучение; дифракионные картины регистрируют либо фотометодом, т.е. на рентгеновской пленке (рентгено-граммы), либо дифрактометрическим ме-тодом – с помощью счетчиков ионизирую-щего излучения (дифрактограммы).
|
Рентгенография.
Radiographic imaging, X-ray imaging, X-ray investigation, X-ray photography, photoradiography
Рентген сәулесінің дифракциясын зерттеуге негізделген, кристалл және аморф заттардың құрылымын зерттеу әдістерінің жиынтығы. Рентгенографияда негізінен сипаттаушы рентгендік сәуле қолданылады (қараңыз Рентгендік спектроскопия); дифракциялық бейнесі не фотоәдістің, яғни рентгендік пленканың (рентгенограмманың), не дифрактометрлік әдіспен – иондаушы сәуле тіркегіштердің(дифрактограмманың) көмегімен тіркеледі.
|
Рентгенолюминесце́нция
Roentgenoluminescence
Люминесценция, возбуждаемая рентгеновским и гамма - излучением; частный случай радиолюминесценции.
См. также люминесценция.
|
Рентгенді люминесце́нция
Roentgenoluminescence
Рентген немесе гамма сәулелерімен қоздырылған люминесценция. Радиолюминес-ценцияның бір түрі.
Сон. қ. қараңыз: люмиесценция.
|
Рентгеноскопия
Fluoroscopy
Инспекционная процедура, при которой рентгенографическое изображение предмета рассматривается на флюоресцирующем экране. Ограничена в применении материалами с низкой плотностью или тонкими сечениями из-за низкой мощности флюоресцирующего экрана при безопасных уровнях излучения.
|
Рентгеноскопия
Fluoroscopy
Бұйымның рентгенографиялық бейнесі флюоресценциялаушы экранда қарастырылатын инспекциялық іс-шара. Сәуленің қауіпсіз деңгейінде флюоресценциялаушы экранның қуатының төмендігінен тығыздығы төмен немесе жұқа қималарда ғана қолданылады.
|
Реология
Rheology
Наука о деформациях и текучести вещества. Реология рассматривает процессы, связанные с необратимыми остаточными деформациями и течением разнообразных вязких и пластических материалов: неньютоновских жидкостей, дисперсных систем и др., а также явления релаксации напряжений, упругого последствия и т.д.
|
Реология
Rheology
Деформациялар мен заттың аққыштығы туралы ғылым. Реология түрлі тұтқыр және пластикалық материалдардағы (ньютондық емес сұйықтар, дисперсті жүйелер және т.б.) қайтымсыз қалдықты деформациялар мен аққыштығын сондай-ақ қысым релаксациясы құбылыстарын, серпімді зардаптар және т.б байланысты процестерді қарастырады.
|
Рефрактометрия
Refractometry (от лат. refractus – преломленный и греч. metreo – измеряю)
Метод исследования веществ, основанный на определении их показателя преломления (коэффициента рефракции) и некоторых его функций (см., например, рефракция моле-кулярная в ст. рефракция). Применяется для идентификации химических соединений, количественного и структурного анализа, определения физико-химических пара-метров веществ.
|
Рефрактометрия
Refractometry (лат. refractus – сыну және греч. metreo – өлшеймін)
Заттардың сыну көрсеткіші (рефракция коэффициенті) мен оның кейбір қасиеттерін (мысалы молекулярлық рефракция) анықтауға негізделген зерттеу әдісі. Химиялық қосылыстарды белгілеп алуда, сапалық және сандық талдауда, заттардың физикалық химиялық параметрлерін анықтауда пайдаланылады.
|
Рефракция
Refraction
Изменение направления распространения волны в неоднородной среде, обусловленное зависимостью фазовой скорости фолны от координат.
|
Рефракция
Refraction
Толқынның фазалық жылдамдығының координаттарға тәуелділігі мен шартталған біртексіз ортада толқынның таралу бағытының өзгеруі.
|
рефракция звука / sound refraction – изменение направления лучей в неоднородной среде, скорость звука в которой зависит от координат.
|
дыбыс рефракциясы / sound refraction – дыбыс жылдамдығы координаттарға тәуелді болатын біртексіз ортадағы сәулелер бағытының өзгеруі.
|
рефракция коническая / conical refraction – преломление светового луча на грани двухосного кристалла, когда направление пучка совпадает с одной из оптических осей такого кристалла.
|
конустық рефракция / conical refraction –
Шоқтың бағыты осындай кристалдың оптикалық остерінің бірімен сәйкес келгенде жарық сәулесінің екі өсті кристалл қырында сынуы.
|
рефракция молекулярная / molecular refraction – функция, связывающая поляризуемость частиц среды с ее показателем преломления.
|
молекулалық рефракция / molecular refraction – орта бөлшектерінің поляризациялағыштығын оның сыну көрсеткішімен байланыстыратын функция.
|
рефракция света / light refraction – изменение направления световых лучей вследствие преломления в оптически неоднородной среде.
|
жарық рефракциясы / light refraction – оптикалық біртексіз ортада сынудың салдарынан жарық сәулелері бағытының өзгеруі.
|
рефракция удельная / pecific refraction – характеризует электронную поляризуемость единицы массы вещества в высокочастотном электромагнитном поле световой волны.
|
меншікті рефракция / pecific refraction – жарық толқынының жоғары жиілікті электромагнитті өрісте зат массасы бірлігінің электронды поляризацияланғыштығын сипаттайды.
|
Реципиент
Применительно к радиационным и плазменным технологиям – камера для обработки материалов и изделий, в частности, вакуумная камера. В русской технической литературе термин является устаревшим и используется редко.
|
Реципиент
Радиациялық және плазмалық технологияларда - материалдар мен бұйымдарды өңдеуге арналған камера, атап айтсақ, вакуумдық камера. Техникалық әдебиеттерде бұл термин ескірген болып табылады және сирек қолданылады.
|
Реше́тка кристалли́ческая
Сrystal lattice
Присущее кристаллам регулярное расположение частиц (атомов, их ядер, ионов, молекул, электронов), характер-изующееся периодической повторяемостью в трех измерениях.
|
Кристаллдық тор
Сrystal lattice
Үш өлшемде де периодтық қайталан-ғыштығымен сипатталатын, кристалдарға тән бөлшектердің (атомдардың, олардың ядроларының, иондардың, молекулалардың, электрондардың) ретті орналасуы.
|
Решетка обратная
Reciprocal lattice
Точечная трехмерная решетка в абстрактном (обратном) пространстве, в котором расстояния имеют размерность обратной длины.
|
Кері тор
Reciprocal lattice
Ара қашықтықтың өлшемділігі ұзындыққа кері болатын абстракт кеңістіктегі (кері) нүктелік үш өлшемді тор.
|
Решетки Браве
Bravais kattice
Четырнадцать трехмерных геометрических решеток, характеризующих возможные типы трансляционной симметрии кристаллической решетки.
|
Браве торлары
Bravais kattice
Кристаллиттік тордың трансляциялық симметриясының мүмкін болатын типтерін сипаттайтын он төрт үшөлшемді геометриялық торлар.
|
Ридберг (Ry)
Rydberg, spectroscopic unit
Внесистемная единица энергии; 1 Ry = 13,6 эВ.
|
Ридберг (Ry)
Rydberg, spectroscopic unit
Энергияның жүйеден тыс бірлігі; 1 Ry = 13,6 эВ.
|
Риск радиационный
Вероятность возникновения у человека или его потомства какого-либо вредного эффекта в результате облучения.
|
Радиациялық қауіп
Сәулелену нәтижесінде адамда немесе оның ұрпағында қандай да бір зиянды эффектінің пайда болу ықтималдылығы.
|
Рост тонких пленок
Thin film growth
Неравновесный кинетический процесс осаждения атомов на поверхность твёрдого тела, протекающий, когда толщина покрытия адсорбата превышает монослойный диапозон. Если толщина покрытия меньше монослойного диапазона, принято говорить о процессе образования и роста зародышей.
|
Жұқа пленкалардың өсуі
Thin film growth
Адсорбат жабынының қалыңдығы моноқабаттық диапазоннан қалың болған кезде орындалатын, қатты дене бетіне атомдарды қондырудың тепе-теңсіз кинетикалық процесі. Егер жабынның қалыңдығы моноқабатты диапазоннан кем болса, түйіндердің пайда болуы мен өсуі процесі туралы сөз қозғалады.
|
рост по механизму Вольмера – Вебера (островковый) / Volmer–Weber mechanism or island growth — относится к ситуации, когда атомы пленки сильнее связаны между собой, чем с подложкой.
|
Вольмер – Вебер механизмі бойынша өсу(аралдық) / Volmer–Weber mechanism or island growth — қабыршық атомдарының өзара байланысы олардың төсеніш арасындағы байланысынан күштірек болған жағдайға тән.
|
рост по механизму Странского-Крастанова (послойный-плюс-остров-ковый) / Stranski-Krastanov mechanism or Layer plus islands mechanism — представляет собой промежуточный случай между послойным и островковым ростом: после завершения формирования двумерного слоя идет рост трехмерных островков.
|
Странский-Крастанов механизмі бойынша өсу (қабаттық-плюс-аралдық) / Stranski-Krastanov mechanism or Layer plus islands mechanism — қабаттық және аралдық өсу арасындағы аралық жағдайды білдіреді; екі өлшемді қабаттың қалыптасуы аяқталған соң үш өлшемді аралшалар өсуі басталады.
|
рост по механизму Франка – Ван дер Мерве (послойный) / Layer-by-layer mechanism or Frank van der Merve mechanism — относится к случаю, когда атомы пленки сильнее связаны с подложкой, чем друг с другом: пока не завершено формирование одного слоя, не начинается рост следующего, т.е. имеет место двумерный рост.
|
Франк – Ван дер Мерве механизмі бойынша өсу(қабаттық) / Layer-by-layer mechanism or Frank van der Merve mechanism — пленканың атомдары бір-біріне қарағанда төсенішпен күштірек байланысқан: бірінші қабат аяқталмай, келесісінің өсуі басталмайтын жағдайға қатысты, яғни екі өлшемді өсу орын алады.
|
Ряды радиоактивные (семейства радиоактивные)
Radoactive family, decay chain
Группы генетически связанных радионуклидов, в которых каждый последующий возникает в результате альфа- или бета-распада предыдущего (см. Радиоактивность). Каждый радиоактивный ряд имеет родоначальника – радионуклид с наибольшим для данного ряда периодом полураспада. Так как при испускании ядром альфа-частицы его массовое число уменьшается на 4 единицы, а при испускании бета-частицы остается неизменным, в каждом радиоактивном ряде массовые числа всех радионуклидов могут различаться на число, кратное четырём.
|
Радиобелсенді қатарлар (радиобелсенді топтар)
Radoactive family, decay chain
Әрбір келесі радионуклид алдыңғысының альфа- немесе бета-ыдырауының нәтижесінде туындайтын (қараңыз Радиобелсенділік), өзара гентикалық байланысқан радионуклидтер тобы. Әрбір радиобелсенді қатардың осы қатар үшін ең үлкен жартылай ыдырау периодына ие бастапқы радионуклиді болады. Ядро альфа-бөлшекті бөліп шығарғанда оның массалық саны 4 бірлікке кеміп, ал бета-бөлшекті бөліп шығару кезінде өзгермегендіктен, әрбір радиобелсенді қатарда барлық радионуклидтердің массалық сандары өзара төрт бірлікке өзгеше болуы мүмкін.
|
C
Самодиффу́зия
Self-diffusion
Частный случай диффузии переноса в чистом веществе или растворе постоянного состава, при котором диффундируют собственные частицы вещества. При самодиффузии атомы, участвующие в движении, обладают одинаковыми химическими свойствами, но могут различаться по своим физическим характеристикам, например, по составу атомного ядра. При различии изотопного состава вещества за процессом самодиффузии можно наблюдать, применяя радиоактивные изотопы (см. индикаторы изотопные) или анализируя изотопный состав при помощи масс-спектрометра. Изменение концентрации данного изотопа в рассматриваемом объёме вещества в зависимости от времени описывается обычными уравнениями диффузии, а скорость процесса характеризуется соответствующим коэффициентом самодиффузии. Перемещения частиц твёрдого тела могут приводить к изменению его формы и к другим явлениям, если на образец действуют такие силы, как поверхностное натяжение, сила тяжести, упругие силы, электрические силы и т. д. Изучение кинетики этих процессов позволяет определить коэффициент самодиффузии вещества.
В целом процесс самодиффузии имеет большое значение в радиационных и плазменных технологиях обработки твёрдых тел. Синоним слова «самодиффузия» – гомодиффузия.
|
Өздік диффузия
Self-diffusion
Заттың меншікті бөлшектері диффузияланатын, таза заттағы немесе тұрақты құрамдағы ерітіндідегі тасымалдау диффузиясының дербес жағдайы. Өздік диффузияда қозғалысқа қатысушы атомдар химиялық сипаттамалары бірдей болады, алайда физикалық сипаттамалары бойынша, мысалы, атом ядросының құрамы бойынша ерекшеленуі мүмкін. Заттың изотоптық құрамы әртүрлі болған жағдайда өздік диффузия процесін радиобелсенді изотоптарды (қараңыз изотоптық индикаторлар) қолдану арқылы немесе изотоптық құрамын масс-спектрометрдің көмегімен талдау арқылы бақылауға болады. Берілген изотоптың қарастырылып отырған зат көлеміндегі концентрациясының уақытқа байланысты өзгерісі қарапайым диффузиялық теңдеумен анықталса, ал процестің жылдамдығы соған тиісті өздік диффузия коэффициентімен сипатталады. Егер де бұйымға беттік керілу, ауырлық күші, серпімді күштер, электрлік күштер және т.б. күштер әсер етсе, онда қатты денедегі бөлшектердің орын ауыстыруы оның формасының өзгеруіне және басқа да құбылыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Мұндай процестердің кинетикасын зерттеу заттың өздік диффузия коэффициентін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы алғанда өздік диффузия процесі қатты денелерді өңдеудің радиациялық және плазмалық технологияларында өте құнды. «Өздік диффузия» сөзінің синонимі – гомодиффузия.
|
Самокомпенсация – то же, что компенсация (см. ст. компенсация зарядовая).
|
Өздік өтем – компенсацияның өзі (қараңыз ст.зарядты өтем).
|
Самоорганизация
Self-organization
Самопроизвольное (не требующее внешних организующих воздействий) образование упорядоченных пространственных или временных структур в сильно неравно-весных системах открытых (физических, химических и др.). Непрерывные потоки энергии или вещества, поступающие в систему, поддерживают ее в состоянии, далеком от равновесия. При таких условиях в системе развиваются собственные (внутренние) неустойчивости (области неустойчивого поведения), развитием которых является самоорганизация.
|
Өздік ұйымдасу
Self-organization
Реттелген кеңістікті (сыртқы ұйымдастырушы әрекеттерді қажет етпейтін) немесе уақытша құрылымдардың күшті тепе-тең емес ашық жүйелерде (физикалық, химиялық және т.б) өздігінен түзілуі.Жүйеге келетін энергияның немесе заттың үздіксіз ағындары жүйені тепе-теңдіктен алыс күйде сақтап тұрады. Мұндай жағдайларда жүйеде дамуы өздікұйымдасу болып табылатын өздік (ішкі) орнықсыздықтар (тұрақсыз жүріс-тұрыс облыстары) дамиды.
|
Самораспыле́ние
Self-scattering
Распыление, при котором распыляющий поток частиц и распыляемая мишень совпадают по составу.
|
Өздік тозаңдау
Self-scattering
Тозаңдандырушы бөлшектер ағыны мен тозаңдалушы нысана құрамдары бойынша сәйкес келген жағдайдағы тозаңдау.
|
Самофокусировка в ускорителях – см. ст. фокусировка
|
|
