Azяrbaycan цzцмцndən qidali яrzaq mяhsullari (Monoqrafiya) b a k I – 2009 Аз Я11 ббк 45 2 Rяy verяnlяr: Азярбайжан Кооперасийа Университети «Ямтяяшцнаслыг вя експертиза»



бет7/17
Дата10.06.2016
өлшемі2.04 Mb.
#126817
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17

Н Я Т И Ж Я

Азярбайжан мядяни цзцмчцлцйцн вятянляриндян биридир. Щяля ерамыздан яввял Азярбайжан яразисиндя цзцмчцлцкля мяшьул олмушлар. Буну археолоъи газынтылар, мяшщур сяййащларын йазылары вя диэяр мянбяляр сцбут едир.

Азярбайжанда 1913-жц илдя 23,9 мин щектар, 1940-жы илдя 33 мин щектар, 1950-жи илдя 56,1 мин щектар, 1980-жы илдя ися 263 мин щектар цзцм плантасийалары вар иди. Азярбайжан 1980-жы илдя 1481 мин тон цзцм истещсал едяряк кечмиш Иттифагда 1-жи йери тутмушду. Лакин 1985-жи илдя гябул едилмиш «Сярхошлуьа вя алкоголизмя гаршы мцбаризя тядбирляри» щаггындакы гярар бу сащянин инкишафына янэял йаратды. 100 мин щектарларла цзцмлцкляр мящв едилди. Цзцмдян гидалы йейинти мящсуллары истещсалы артырылды, шяраб истещсалы ися кяскин азалды. 2000-жи илдя Азярбайжанда 34,1 мин щектар цзцм плантасийалары варды вя цмуми цзцм истещсалы 144,2 мин тон олмушду. Бу эюстярижи 1980-жы иля нисбятян 10 дяфя аз иди. Сон илляр цзцм истещсалы бир гядяр дя азалмышдыр.

Цзцм кимйяви тяркибжя чох мцряккябдир. Цзцмцн кимйяви тяркиби торпаг-иглим шяраитиндян, цзцмцн ампелографик сортундан, йетишмясиндян, сахланылма шяраитиндян вя мцддятиндян асылыдыр.

Цзцмцн тяркибиндя орта щесабла 75%-я гядяр су, 18%-я гядяр (12-24%) шякярляр, 1,3%-я гядяр цзвц туршулар, 1,5% селлцлоза, 0,8 % протопектин, 0,5% азотлу маддяляр, витаминлярдян Б1, Б2, ПП, Ж, минераллы вя диэяр маддяляр вардыр. 100 гр цзцм орта щесабла 305 кЖоул енеръи верир.

Азярбайжанын бцтцн тябии игтисади зоналарында цзцмчцлцк вя шярабчылыг сянайе ящямиййятиня маликдир.

Цзцм биткиси цзцмкимиляр фясилясиня дахилдир. Цзцмкимиляр фясилясинин 2 жинси вардыр. Ян чох йайылмышы Витис жинсидир. Витис жинсинин 70-я йахын нювц вардыр. Бунлардан 20-нин мейвяси йейилир. Витис жинсинин ясас нювляри ашаьыдакылардыр:


  1. Авропа-Асийа цзцмц (Витис винифера)

  2. Шярги Асийа цзцмц (Витис Амуренсиз)

  3. Шимали Америка цзцмляри (Витис Рипариа, Витис Рупестрис, Витис Лабрушка вя диэярляри).

Авропа-Асийа цзцмцнцн мядяни щалда бежярилян бцтцн сортлары юз нювбясиндя 3 група бюлцнцр:

  1. Шярг сортлары групу

  2. Гара дяниз сащили сортлары групу

  3. Гярби Авропа сортлары групу.

Цзцм сортларынын йетишдирилмяси вя юйрянилмяси иля мяшьул олан елмя ампелографийа дейилир. Дцнйада 2 миня гядяр цзцм сорту йетишдирилир. Азярбайжанда ися 250-дян чох цзцм сортунун бежярилдийи мялумдур. Бунлардан 80-а гядяри мцхтялиф тясяррцфатларда якилиб бежярилир вя тяйинатына эюря 3 група бюлцнцр:

  1. Сцфря цзцмц сортлары

  2. Техники (шярабчылыг) цзцм сортлары

  3. Гурутмаг цчцн цзцм сортлары.

Монографийада сцфря цзцмцнцн 21 сорту, техники цзцмцн 15 сорту, гурутмаг цчцн цзцмцн 8 сортунун технолоъи сяжиййяси верилмишдир. Айры-айры сортларын салхымларынын гурулушу, эилялярин ири-хырдалыьы, рянэи, мящсулдарлыьы, йетишмя мцддяти, шякярлилийи вя туршулуьу щаггында мялумат верилир. Ейни заманда техники вя сцфря цзцмц сортларынын технолоъи сяжиййяси дя охужулара мараглы олажагдыр

ЫЫ ФЯСИЛ

ЦЗЦМЦН ЙЕТИШМЯСИ, ЙЫЬЫЛМАСЫ, ЯМТЯЯ ЕМАЛЫ ВЯ САХЛАНЫЛМАСЫ
2.1. Цзцмцн йетишмяси вя бу заман баш верян просесляр
Цзцмдян алынан йейинти мящсуллары цчцн ясас хаммал цзцмдцр. Она эюря дя бу мящсулларын кейфиййятинин формалашмасы билаваситя цзцмцн йетишмяси заманы баш верян просеслярдян асылыдыр. Торпаг-иглим шяраити цзцмцн йетишмясиня вя кейфиййятиня олдугжа эцжлц тясир эюстярир. О юзцнц температур, рцтубят вя ишыг кими эюстярижилярдя бирузя верир.

Цзцм мцлайим-исти иглим биткисидир. Исти йай вя нисбятян мцлайим гышлы, ялверишли шяраит цзцмдян йцксяк кейфиййятли мящсул алынмасыны тямин едир. Бу заман фяал температурларын жями, йяни йетишмя дюврцндя 100С-дян йцксяк олан температурларын жями цзцмцн сортундан асылы олараг, 2200-34000Ж арасында тяряддцд едир.

Цзцмцн кейфиййяти хейли дяряжядя ян исти айын температурундан (август-сентйабр) асылыдыр. Йарпагларла карбонун ассимилйасийасы эилялярдя шякярин топланмасы вя ширядя туршулуьун азалмасы 28-320С температурда оптимал олур. Кифайят гядяр температурда ширядя чохлу мигдарда ятир вя бойа маддяляри топланыр. Исти иглимя малик жянуб районларында цзцмдян алынан ширя вя шяраб даща дольун, ятирли вя екстрактлы олур. Нисбятян ашаьы температурлу шимал районларында ися йцнэцл, аз екстрактлы, зяиф рянэли вя зяиф ятирли мящсул алыныр. Кейфиййятжя кафи цзцм вя ширя алмаг цчцн ян исти айын орта температуру 190С-дян ашаьы олмамалыдыр.

Орта суткалыг температур ашаьы олдугда, эиляляр йцксяк температура нисбятян даща чох бойа маддяляри топлайырлар. 350Ж-дян йцксяк температур цзцмдя эедян маддяляр мцбадиляси цчцн ялверишсиздир. Беля ки, бу щалда карбонун ассимилйасийасы азалмагла тяняффцс гцввятлянир. 41-420Ж-дян йцксяк температурда вя йарпагларын зяиф транспирасийасы заманы йаныг йаранмагла, эилянин йетишмяси эежикир, эиля ширянин шякярлилийи азалыб, туршулуьу йцксялир. Яэяр йаныг йетишмя башладыгдан сонра йаранарса, онларын габыьы гырышыр, эиляляр там йетишкянлийя чатмыр, туршулуьу бир аз дцшцр, шякярин артымы зяифляйир. Беля цзцмцн емалындан алынан шяраб ашаьы кейфиййятли олур. Эилядя йаныг йарандыгдан сонра йаьыш йаьарса, салхымлара боз жцжярмя хястялийи йолуха биляр. Бу ися мящсулун бир щиссясинин, йахуд щамысынын мящвиня эятириб чыхарыр. Орта Асийа республикаларында йаныьын гаршысыны алмаг цчцн хцсуси агротехники тядбирляр щяйата кечирилир.

Цзцмцн кейфиййятиня, хцсусиля эилянин йетишмя дюврцндя шахталар ялверишсиз тясир эюстярир. Зяиф шахтайа йалныз йарпаглар мяруз галдыгда, эилядя шякяр топланмасы азалыр вя йетишмяйя олдугжа пис тясир эюстярмиш олур. Даща эцжлц шахталар ис яэиля вя дараьа мящведижи тясир эюстярир. Истиляшдикдян сонра эиля габыьы – гящвяйи, дараьын тохумасы – кювряк шякил алмагла, беля салхымлар кцлякдя асанлыгла гырылыр.

Шахтайа даща давамлы техники цзцм сортлары - 230Ж температура гядяр дюзцрляр. Там йетишмямиш эиляляр - 30Ж, там йетишмишляр ися 40Ж вя даща ашаьы шахтайа дюзцрляр.

Температурдан сонра цзцмя тясир едян икинжи важиб амил рцтубятдир. О температур вя диэяр амиллярля комплекс шякилдя цзцмцн веэетасийа формаларынын кечмясиня эцжлц тясир эюстярир. Рцтубят йцксяк олдуьу шяраитдя эилянин ширяси артыр, онун гатылыьы вя шякярлилийи азалыр, габыьы назилир, эилянин рянэи вя ятри аз интенсив олур. Беля цзцм дашынмаьа вя сахланылмаьа давамсыз олур, ондан алынан мящсул аз екстрактлы, зяиф букетли олур. Цзцм там йетишдийи дюврдя рцтубят йцксялярся, мящсулун кейфиййяти писляшир, эиляляр шишир вя чцрцйцр. Ашаьы физиолоъи рцтубятдя эиляляр хырда, аз ширяли, даща галын габыглы олурлар. Эиля нисбятян ятли долу олмагла, рянэ вя ятир эцжлянир, шякярлилийи, сахланмаьа вя дашынмаьа давамлылыьы йцксялир.

Гураглыг вахты рцтубят чатышмазлыьы цзцмцн йетишмясини лянэидир, эиля хырда вя аз ширяли алыныр. Нятижядя эилядян ширя чыхымы вя онун шякярлилийи азалыб, екстрактлыьы вя туршулуьу йцксялир. Гураг иллярдя эилядя полифенолларын мигдары хейли йцксяк олур.

Цзцмя тясир едян цчцнжц важиб амил эцняш ишыьыдыр. Цзцм ишыг севян биткиляря аид олдуьундан онун мящсулунун кейфиййяти вя технолоъи хассяли хейли дяряжядя ишыгланманын характер вя интенсивлийиндян, онун давам етмя мцддятиндян асылыдыр. Спектрин гырмызы-сары чаларлары фотосинтезя; мави-бянювшяйи, хцсусиля дя ултрабянювшяйи щиссяси бюйцмяйя, мейвя тохумуна, хаммалын бир сыра важиб хцсусиййятляриня – салхымын сайына, эилянин рянэиня, ширянин кимйяви тяркиби вя биокимйяви хассяляриня вя с. эцжлц тясир эюстярир.

Мейвя, йахуд диэяр аьаж золаьынын йахын олмасы сары-йашыл шцаларын, чох дярин эюлдян сыныб гайыдан ишыг ися спектрин даща чох эюй-бянювшяйи щиссясиня малик олур. Даьлыг районларда эилянин йахшы рянэини тямин едян ултрабянювшяйи шцаларын мигдары йцксялир.

Эцняш ишыьы цзцмдя бойа маддяляринин топланмасыны сцрятляндирир. Кюлэядя галмыш эилядя рянэ маддяляри эеж топланмагла, онун мигдары ишыгдакына нисбятян аз олур. Цзцм мящсулунун кейфиййятня бцтюв ишыг даща ялверишли тясир эюстярир. Йахшы ишыгланан йарпагларда карбощидратлар интенсив йаранмагла, бу эилянин даща йахшы долмасыны вя ширядя шякяр топланмасыны тямин едир. Эиля даим ишыгландыгда, онун туршулуьу азалыр, ятир вя рянэи эцжлянир. Бир сыра аь цзцм сортларында эиля там йетишдикдя онун эцняш дцшмяйян тяряфи тцнд сары, эцняш йандыран щиссяси ися чящрайы, йахуд гонур рянэ алыр. Эцняш шцаларынын тясири алтында эиля габыьы галынлашыр вя аз еластики олур.

Мящсулун кямиййят вя кейфиййятиня эцж вя истигамя­тиндян асылы олараг бу вя йа диэяр дяряжядя ясян кцлякляр дя тясир едир. Беля ки, о йерин истилик вязиййятини дяйишир, щаванын рцтубятини азалдыр, цзцм биткисинин йарпагларына карбон газы чыхымыны йцксялдир.

Цзцмцн йетишмяси дюврцндя рцтубятли дяниз кцляйи эилянин даща йахшы долмасыны; гуру-континентал кцляк ися шякярлилийин йцксялмясини тямин едир. Давам едян гуру кцляк эилянин долмасыны эежикдирир, онлар механики гырылыб тюкцлцр вя цзцмцн кейфиййяти писляшир.

Долу цзцмлцкляря вя мящсулун кейфиййятиня бюйцк зяряр веря биляр. Бу зяряр эилянин йетишмя дяряжясиндян асылыдыр. Йетишмямиш эилянин долу нятижясиндя дяриндян зядялянмяси онун инкишафыны дайандырыр вя нятижядя гурума баш верир. Нисбятян йетишмиш эиля долу иля зядяляндикдя габыьы партлайыр, ляти йумшалыр, ширяси гайнадылмыш тон верир. Габыьын чатламасы ширянин ахмасына, эилядя киф эюбяляйинин, майа вя бактерийаларын инкишафына сябяб олур.

Эцжлц вя узун мцддятли йаьышлар эилянин инкишафыны эежикдирир. Рцтубятин чохлуьу иля ялагядар эиля сулу олур вя онун емалындан аз екстрактлы, бош мящсул алыныр.

Узун сцрян йаьышлы щавайа малик шимал районларында цзцм йетишмясини баша чатдыра билмир. Емал олундугда ися хошаэялмяз дада малик мящсул верир. Эцняш ишыьы чатышмадыгда эилядя шякярин топланмасы эежикир, туршулуьун дцшмяси зяиф эедир, сорта мяхсус ятирли маддялярин мигдары азалыр, гырмызы цзцм сортларынын эилясиндя бойа маддяляри аз мигдарда топланыр. Эилядя киф эюбялякляринин щядсиз инкишафы иля ялагядар онларын чат-чат олмасы баш верир. Бу ися кцтляви чцрцмяни гцввятляндирир вя узун мцддятли йаьышларда мящсул иткисиня сябяб олур.

Цзцмцн там йетишмяси просеси ийулун сонундан октйабр айына гядяр давам едир. Бу просес тезйетишян сортларда 20-30 эцн, эежйетишянлярдя ися 50-60 эцн давам едир. Йетишмянин 5-жи фазасында цзцм эиляси йумшалыр, шякяр топланмасы артыр, ширянин туршулуьу гисмян азалыр. Йетишмянин сонунда эиляляр сорта мцвафиг рянэ кясб едир, габыг назикляшир, еластики олур вя сятщи ейнибярабяр нурин ясаслы маддялярля (мум тябягяси иля) юртцлцр. Цзцмцн йетишмяси мярщялясиндя зоьларын вя йарпагларын инкишафы лянэийир, сонда дайаныр, салхымларын йетишмяси ися интенсивляшир. Бу дюврдя цзцм биткисиндя эедян ассимилйасийа, фотосинтез вя транспирасийа просесляри максимума чатыр. Йетишмя дюврцндя цзцм биткисиня эцбря верилмяли вя салхымлар хястяликлярдян вя зярярверижилярдян горунмалыдыр. Йетишмиш цзцм вахтында йыьылмалыдыр. Температурун ашаьы дцшмяси вя нисби рцтубятин чох олмасы цзцмцн йетишмясини лянэидир.
2.2. Цзцм биткисинин хястяликляри вя зярярверижиляри
Цзцм биткисинин хястяликляриня Милдиу, Оидиум, Боз чцрцмя вя Антракноз аиддир.

Милдиу Пласмопора витижола Береттони тяняйин ян эениш йайылмыш вя ян тящлцкяли хястялийидир. Хястялик йаланчы унлу шещ, сибря вя эязянэи дя адланыр.

Хястялик тяняйин бцтцн йашыл щиссяляринин йарпагларыны, йашыл зоьларыны, быьжыгларыны, чичяк групларыны вя салхымларыны зядяляйир. Хястялийи ямяля эятирян эюбяляк йеря тюкцлмцш йарпагларда гыш спорлары (ооспор) шяклиндя гышлайыр. Йарпаглар гышда чцрцйцрляр вя бу заман йарпагдан айрылан ооспорлар торпагда йаза гядяр галыр. Йазда ялверишли температур (10-300Ж) вя рцтубятдя (90-100%) зооспорлар жцжярир вя бунлардан борулар узаныр. Бу боруларын ужундан ири конидиляр чыхыр. Конидилярдян азад олан зооспорлар кцляк, йахуд йаьыш сычрантысы васитясиля йарпагларын алт сятщиня дцшяряк цзцмлцклярин милдиу хястялийи иля илк йолухмасына сябяб олур.

Хястялийин инкубасийа дюврцнцн узунлуьу, йяни йолухма вахтындан башлайыб, эюбяляйин спордашыйанлары ямяля эяляня гядярки дювр температур реъиминдян асылыдыр. Беля ки, К.Мцллеря эюря щаванын орта эцндялик температуру 13 - 140Ж оланда инкубасийа дюврц 10-12 эцн, 15- 160Ж-дя инкубасийа дюврц 8-9 эцн, 17 - 180Ж-дя инкубасийа дюврц 6-7 эцн, 19 - 200Ж-дя инкубасийа дюврц 5-6 эцн, 21 - 270Ж-дя инкубасийа дюврц 4-5 эцн, 28 - 290Ж-дя инкубасийа дюврц 6-8 эцн давам едир.

Тяняклярин хястялийя тутулмасы, щямчинин сащянин йерляшдийи шяраитдян дя асылыдыр. Чюкяк, рцтубятли, пис щава кечирян, йашыл ямялиййат апарылмайан, алаг отлары чох инкишаф етмиш цзцмлцкляр милдиу хястялийиня даща чох тутулур.

Йарпагларын цзяриндя яввялжя йумру формалы сары йаьлы лякяляр ямяля эялир. Щава исти вя нямли кечирся бир нечя эцндян сонра щямин йаьлы лякяляр йарпаьын алт тяряфиндян аь рянэдя кифябянзяр юртцкля юртцлцр. Бир нечя эцндян сонра йарпаьын хястялийя тутулмуш щиссяси гонурлашыб гуруйур вя шиддятли зядялянмиш йарпаглар тюкцлцр.

Йашыл зоьлар йарпаглара нисбятян хястялийя аз тутулур, лакин онларын хястялийя тутулмасы даща чох горхулудур. Хястялийя тутулмуш зоьун зядялянмиш йердян йухарыда да олан щиссяси гуруйур вя тяляф олур. Хястялийя тутулмуш йашыл зоьлар формасыны дяйишир, яйилир, йарпагларыны итирир.

Йашыл зоьларын цзяриндя эюй лякяляр вя узунсов чатлар ямяля эялир. Зядялянмиш бу чатлар аь рянэдя эюбяляк кифи иля юртцлцр, пайызда ися онлар гара узун золаглара чеврилир. Беля зоьлар пис йетишир вя шахтадан тез зядялянир.

Чичяк груплары чичяклянмяйя гядяр айагжыг тяряфиндян хястялийя тутулур. Беля щалларда чичяк топалары яйилир, гонурлашыр, гуруйур, гюнчяляри ися мящв олуб тюкцлцр. Чичяклямя заманы чичяк груплары тамамиля мящв олур. Зядялянмиш гюнчяляр, чичякляр вя жаван эилялярдя нямли щавада кифябянзяр юртцкляр ямяля эялир, сонра ися гуруйур вя эиляляр чцрцйцр.



Оидиум – Унжинула нежатор Вуррилл. Хястялик унлу шещ, тоз вя сийала да адланыр. Милдиу хястялийиндян сонра цзцмлцкляря ян зийан вуран хястяликдир. Хястялик тяняйин бцтцн йашыл щиссялярини, чичяк групларыны, хцсусиля эиляляри зядяляйир.

Йарпагларын хястялийя тутулмасынын биринжи яламяти йарпагларын бцкцлцб, гыврылмасы вя онларын цзяриндя бозумтул уна бянзяр кичик хал шяклиндя лякялярин ямяля эялмясидир. Бу хястялийя тутулан тяняйин чичяк груплары вя йашыл эиляляринин цзяри бозумтул унабянзяр лякялярля юртцлц олур. Хястялийя тутулмуш гюнчяляр вя чичякляр гуруйараг тюкцлцр. Оидиум хястялийиня тутулмуш эилялярин йетишмяйя йахынлашан дюврдя габыьы чатлайыр вя щямин чатлара эюбялякляр дцшяряк кцтляви сурятдя чохалыр. Бунун нятижясиндя ися эиляляр кифлянир вя чцрцйцр.

Оидиум хястялийиня тутулмуш зоьларын цзяриндяки кюзжцклярдян сонракы илдя гыса буьумаралы зяиф зоьлар ямяля эялир. Хястялийи ямяля эятирян эюбялякляр яксяр щалларда тумуржугларын ичярисиндя саплар шяклиндя гышлайыр.

Боз чцрцмя – Ботрйтис жинереа перс. Бу хястялик адятян, эиляляри йетишмя дюврцндя зядяляйир. Рцтубятли щава шяраитиндя даща шиддятли инкишаф едир. Эилялярин чат ямяля эялян, механики зядялянян йериня кцлякля эятирилян Ботрйтис жинереа эюбяляйинин спорлары дцшяряк, жцжяриб эилянин чцрцмясиня сябяб олур. Зядялянмиш эиляляр бозарыр, онларын габыьы гырышыр вя рцтубятли щавада боз рянэдя кифябянзяр юртцкля юртцлцр вя чцрцйцр. Эюбялякляр гоншу эиляляря дцшяряк салхымын хейли щиссясинин чцрцмясиня сябяб олур. Хястяликля бязян жаван золаглар вя йарпаглар да зядялянир, щятта рцтубятли щава шяраитиндя онлар чцрцйцр.

Боз чцрцмя, хцсусиля эилянин габыьы долу, салхым йарпаг бцкяни вя оидиум иля зядяляняндя чох шиддятли инкишаф едир. Боз чцрцмя хястялийинин инкишафы метеоролоъи шяраитдян дя асылыдыр. Беля ки, узун мцддятли гураглыгдан сонра йетишмя дюврцндя йаьышлы щавада башлананда эиляляр шишир вя онларда чохлу чатлар ямяля эялир ки, бу да онларын кцтляви сурятдя боз чцрцмя хястялийиня тутулмасына сябяб олур.



Антракноз – Жмлоеспориум ампелопщаэум. Хястялик тяняйин бцтцн йашыл щиссялярини – зоьлары, йарпаглары, чичякляри вя эиляляри зядяляйир. Ян чох йаьмурлу иллярдя йаз фяслиндя инкишаф едир. Антракнозу ямяля эятирян эюбяляк еркян йазда чох сулу сащялярдя инкишаф етмяйя башлайыр. Бу эюбяляйин инкишафы милдиу ямяля эятирян эюбяляйя нисбятян ашаьы температурда эетдийиня эюря антракноз милдиу хястялийиндян яввял ямяля эялир, лакин бу хястялик милдиу вя оидиума нисбятян аз йайылмышдыр.

Хястялийин характерик яламятляри йарпагларда хырда, чохлу (2-3 мм) мигдарда гонур лякяляр ямяля эялмясидир. Лякяляр гуруйараг дешикляр ямяля эятирир. Яэяр лякяляр йарпаьын дамарлары цзяриндя ямяля эялярся йарпаьын бир щиссяси бюйцмцр, бцрцшцр вя чатлайараг мящв олур.

Хястялийя тутулмуш зоьларын цзяри лякяляр иля юртцлцр, онлар гаралыр, йухары щиссясиндян гуруйур вя асанлыгла гырылыр. Биринжи бахышда еля эялир ки, зоьлар йухары щиссясиндян одла зядяляниб (йаныб). Жаван салхымлар антракноз иля тамамиля зядяляня биляр. Онлар гаралараг гуруйур вя мящв олур. Ири вя йетишмякдя олан эилялярин цзяриндя ися эирдя гонур вя йа боз рянэли гара щашийя иля ящатя олунмуш батыг лякяляр олур, нятижядя эиляляр йетишмир вя тюкцлцр.
Цзцм биткисинин зярярверижиляри.

Филлоксера - Пщйллохера вастатрих П. тяняйин ян тящлцкяли зярярверижисидир. Вятяни Шимали Америкадыр. Авропайа Америкадан якин материалы васитясиля кечмишдир. Франсада биринжи дяфя 1865-жи илдя, Русийада ися 1880-жы илдя (Крымын жянуб сащилиндя) тапылмышдыр. Азярбайжан МДБ-дя ися 1925-жи илдя Газах вя Товуз районларында тясадцф едилмишдир. Щазырда филлоксера Азярбайжан МДБ-нин Эянжя-Газах вя Шяки-Загатала зоналарында йайылмышдыр. Даьлыг-Гарабаь Мухтар республикасынын цзцмлцкляриндя дя тясадцф едилир.

Филлоксера 1-2 мм узунлуьунда соружу аьыз апаратына малик олан кичик щяшяратдыр. Онун бядяни овалшякилли, рянэи ися сарымтыл гящвяйийя чалыр. Бунун йарпаг вя кюк формасы вардыр. Азярбайжан МДБ-дя кюк формасы йайылмышдыр, йарпаг формасына жалагалты аьажлыгларда раст эялинир.

Кюк формасы биринжи вя икинжи йашда олан сцфря фазасы щалында торпагда гышлайыр. Гышлайан сцрфяляр шахтайа давамлыдыр, анжаг – 130Ж температурда тяляф олурлар. Йазда сцрфялярин гышлама йериндя торпаьын температуру 130Ж олдугда, сцрфяляр гыш йухусундан ойаныр вя сцрятля гидаланмаьа башлайыр. Беля гидаланма нятижясиндя онлар бюйцйцр вя бир нечя дяфя габыг дяйишир. Майын ахырында ися бу сцрфяляр дюрдцнжц габыг дяйишмядян сонра йеткин диши щалыны алыр. Майын орталарнда вя ахырында щяр йеткин диши филлоксера кюк габыглары цзяриня 40-120-йя гядяр йумурта гойур вя 4-8 эцндян сонра щямин йумурталардан йени нясил – хырда (0,3 мм) сцрфяляри чыхмаьа башлайыр. Щямин сцрфялярин бир гисми кюкляря дарашараг юз хортумлары васитясиля кюкц дешиб, кюк щцжейряляринин ширясини сормагла сцрятля гидаланмаьа башлайыр. Диэяр гисми ися торпаг сятщиня чыхараг мцхтялиф йолларла йени сащяляря кечирляр вя тянякляри йолухдурурлар. Бу хырда сцрфяляр ися 20-30 эцндян сонра йеткин диши формайа чевриляряк йумурта гойурлар. Йеткин формалар ися юмрцнцн ахырына гядяр щярякятсиз олараг бир йердя галыр. Беляликля, илдян асылы олараг филлоксера 6-8 нясил верир. Сентйабрдан башламыш 1-жи вя 2-жи йашда олан сцрфяляр гышлама вязиййятиня кечир. Там йеткин филлоксера вя башга сцрфяляр мящв олур.

Филлоксера ян чох Авропа групуна аид олан цзцм сортларына зийан верир. Йумуртадан чыхмыш сцрфяляр кюкц дешдийи йеря фермент ифраз едир, бу да кюк щцжейряляринин шишмясиня вя нишастанын парчаланмасына сябяб олур. Бундан башга, дешилмиш йерляря инфексийа дцшяряк кюкляр чцрцмяйя башлайыр. Беляликля, филлоксера щям тяняйин ширясини сорур вя щям дя кюклярин чцрцмясиня сябяб олур.

Филлоксера щям хырда жаван эюзжцкляри вя щям дя чохиллик ири кюкляри зядяляйир. Хырда кюкляр цзяриндя кичик фырлар ямяля эялир ки, буна недозитляр дейилир. Ири кюклярдя щцжейряляр шишяряк ири фырлар ямяля эятирир, буна «Туберозитетляр» дейилир. Беля фырларын чцрцмяси чохлу жаван кюклярин мящв олмасына сябяб олур.

Кюк системи мящв олдугжа тянякляр тядрижля зяифлямяйя башлайараг мящсулдарлыьы азалыр. Филлоксера йолухмуш тянякляря йахшы гуллуг вя мцалижя едилмядикдя онлар мящв олур.



Салхым йарпагбцкяни – Полйжщросис ботроне сжщифф. Салхым йарпагбцкяни республикамызын цзцмлцкляриндя эениш йайылмыш вя онун мящсулуна ян чох зийан верян зярярверижидир. Тыртыллары (кяпяняк гурду) цзцмлцкляря чох бюйцк зийан вурур. Тыртылларын бядяни йашылымтыл-аь рянэдя боз олуб, башлары сарыдыр, узунлуьу 12 мм-я гядярдир. Салхым йарпагбцкянин кяпяняйи учанда ганадларынын ени 13 мм-я чатыр, ганадлары боз кцл рянэиндя олуб, цзяриндя бир нечя бозумтул-сары гырмызы лякяляр вар. Бир илдя 3 нясил верир. Зярярверижи пуп щалында аь бармагжыглар ичярисиндя тяняклярин габыьы алтында гышлайыр. Йазда щаванын эцндялик орта температуру 100Ж-ни кечяндян 10-12 эцн сонра (апрелин ахыры, майын яввяли) кяпяняклярин илк учушу башлайыр. Учуш ахшамлар вя эежяляр олур. Кцтляви учуша башлайанда кяпянякляр чичяк топаларына кцтляви сурятдя щяр дишижик 100-я гядяр йумурта гойур, йумуртадан (15-200Ж температурда) 8-10 эцндян сонра биринжи няслин тыртыллары чыхыр. Йумурталарын щамысындан тыртыл чыхмыр. Беля ки, цзяриня эцняш шцалары дцшян йумурталарын йарыдан чоху мящв олур. Адятян, йумурталардан биринжи няслин тыртылларынын кцтляви сурятдя чыхмасы чичяклямянин яввялиня дцшцр. Бу тыртыллар гюнчяляри, еркякжикляри, дишижикляри эямиряряк тяляф едир. Тыртыллар 17-22 эцн давам едяряк там инкишафа чатандан сонра юзлярини горумаг цчцн тор щюрцрляр вя онун ичярисиня пуп щалына кечирляр. Пуп мярщяляси 15 эцн давам едир вя ийун айынын икинжи йарысында, бязи районларында ися ийулун яввялиндя, биринжи няслин пупларындан икинжи няслин кяпянякляри учмаьа башлайыр. Бу кяпянякляр учанда чичяклямя гуртармыш олур, она эюря онлар йумурталарыны эилялярин цзяриня гойур. Щава исти олдуьуна эюря (22-250Ж температур) 5-6 эцндян сонра йумурталардан икинжи няслин тыртыллары чыхыр. Бу тыртыллар жаван эиляляри дешиб онларын ичярисиня эиряряк эиляляри йейирляр. Бу няслин щяр тыртылы 5-10 эиляни зядяляйиб мящв едир. Инкишафыны битирмиш икинжи няслин тыртыллары зядялянмиш салхымлардакы щюрцмчяк тору ичярисиндя пуп щалына кечир.

Августун яввялляриндя пуплардан цчцнжц няслин кяпянякляри учмаьа башлайыр вя йумурталарыны йетишмякдя олан эилялярин цзяриня гойур. Бу йумурталардан чыхан тыртыллар йетишмякдя олан эилялярин ширяси иля гидаланараг, щяр тыртыл 8-10 эиляни зядяляйир. Зядялянмиш эиляляр рцтубятсиз щавада гуруйур, рцтубятли щавада ися чцрцйцр. Цчцнжц няслин тыртылларынын бир гисми эилялярдян айрылараг тяняйин габыьы алтында диряк йарыгларында пуп щалына кечиб орадажа гышлайыр. Гышлайан пуплар бир нечя эцн ярзиндя 100Ж-дя тяляф олур.



Тор эяняжийи. Сжщотетранйжщус Витижолаз. Тор эяняжийинин характерик хцсусиййяти онун щюрцмчяк тору тохумаг габилиййятиня малик олмасыдыр. Тор эяняжийи йарпаьы орта тцклянмя дяряжясиня малик олан сортлара бюйцк зийан верир.

Тор эяняжийи чох хырда щяшяратдыр. Онун дишисинин узунлуьу 0,6-0,7 мм, еркякжийинин ися 0,3-0,5 мм олур. Рянэи йайда сарымтыл-йашыл, гышлайыжы фярдлярин рянэи ися чящрайыдыр.

Тор эяняжийи штамбын вя чохиллик голларын габыьы алтында гышлайыр. Эяняжийин майаланмыш йашлы диши фярдляри тумуржугларда гышлайырлар.Йазда тумуржуглар ачылан заман эяняжик гышлама йериндян чыхараг, йенижя ачылмаьа башлайан жаван цзцм йарпагларына дарашыр вя гидаланыр. Эяняжик назик торпагла йарпаьын алт тяряфини тохуйур вя онун алтында йумурталарыны гойур. Бир диши эяняжик щяр дяфя 100-я гядяр йумурта гойур, 5-6 эцндян сонра йумуртадан биринжи няслин сцрфяляри чыхыр. Тор эяняжяийи йай ярзиндя 6-8 нясил веряряк чох сцрятля чохалыр.

Эяняжик йарпаьын алт тяряфиндя йашайараг аьызжыьы васитясиля битки щцжейряляринин дахилиндя олан маддяляри хлорофил иля бирликдя сорур. Аь сортларда зядялянмя, йяни сорулма йериндя аь нюгтяляр ямяля эялир вя бу лякяляр тядрижян бир-бириля бирляшяряк йарпаьын сары рянэ алмасына сябяб олур. Гырмызы цзцм сортларындан йарпаг яввялжя саралыр, сонра ися гырмызы рянэ алыр.

Бязян йарпаглар тамамиля зядяляняряк тюкцлцр. Бу ися мящсулун азалмасына вя шякярин 3-4% ашаьы дцшмясиня сябяб олур.

Тор эяняжийи иля зядялянмя ян чох Рислинг, Алиготе, Фетйаска, Мускат, Портуэизер вя Шасла сортларында олур. Йерли сортлардан Ркасители нисбятян чох зядялянир. Йарпаьынын алт щис­сяси аз тцклц вя щямчинин чох тцклц (кечявары тцклц) олан сортлар бу зярярверижи иля аз зядялянир. Зярярверижи ян чох гураглыг иллярдя – йяни чох исти (28-300Ж) вя рцтубятлилийи аз (35-55%) олан иллярдя даща чох йайылыр. Чцнки беля шяраит эяняжийин чохалмасы цчцн ялверишлидир.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет