Чынтемир Аскаров Атаман уурулардын тагдыры

Мырзан – 63 жашта. Максут акенин кемпири.

Бектемир – Максут акенин уулу, 23 жашта.

Бегимай – 18 жашта. Максут акенин кызы.

Канымжан – Бектемирдин келинчеги.

Айнагүл – Бегимайдын алысыраак жеңеси.

Жазбек

Айжамал Бегимайдын классташтары.

Болот

Өскөн – Өзгөндүн агасы.

Жамийла – Өзгөндүн жеңеси. Өскөндүн аялы.

Алым

Данил

Сабира – кафенин эсепчиси.

Ж а з б е к. – Мына жакында мектепти бүтөбүз. Ырас эле балалык артта калып, алдыга максат коюп, сүйгөн кесиби­бизге жетсек экен деп умтулабыз. Айылда калып иштесек да болот. Эми өз эркибиз өзүбүздө. Биздин максатыбызга ата-энелерибиз да каршы болбойт. Туурабы, Бегимай?

Б е г и м а й. – Ооба. Жакшы максат болсо кимдин ата-энелери каршы болсун. Бирок менин окуюн дегениме ата-энем олку-солку. Баары келип каражаттын бар, жогуна байланыштуу болот окшобойбу. Антсе да мен окууну жакшы баа менен бүткөн жатпаймынбы. Окуумду сөзсүз улантуум керек.

Ж а з б е к. Сени кудалап койдук эле. Окууну эмне кыласың дешпейби?

Б е г и м а й (күлүп). Ошентсечи!..

Ж а з б е к. Ага жеткирбей ала качып кетермин.

Б е г и м а й. – Кармап алсачы?

Ж а з б е к. – Коркпо Бегимай, мен күлүк ат минип келем. Анан алар жетип көрсүнчү. (Экөө тең күлүп калышат).

Б е г и м а й. – Чын эле ата-энең өмүрүндө көрбөгөн бирөөдү таңуулап отурса андан өткөн кайгы барбы. Мен ата-энем менен мактана да, сыймыктана да алам. Кызыбыз бойго жетип калды деп ойлошкону менен турмуш куруу жөнүндө ооз ача элек. Окусам койсом да өзүм билем.

Ж а з б е к. – Ата-эненин ошондой болгону жакшы го. Демек шаарга барабызбы?

Б е г и м а й. – Ооба. Жаштын тилегин берет дейт. Тилегибиз орундалып, бир окуу жайга өтүп калсак, кандай бактылуу болор элек. Деги окууга бара турган күн эртерээк келсе экен.

Ж а з б е к. – Андай күн келип калбадыбы. Ойлоп отурсам биринчи класстан бери бөлүнүшпөй келиптирбиз. Агай, эжекелер экөөбүздү канча жолу бөлүп коюшту. Ага карабай кайра эле бир партага отуруп калчу элек ээ. Мына эми окууга да бир бара турган болуп калдык. Бул тагдырдын буйругу окшобойбу.

Б е г и м а й. – Бегимай сен институтка өтүп, мен өтпөй калсамчы?

Ж а з б е к. – Сен эмнеге өтпөй калмак элең. Мектеп алтын медалды бекер берген жатыптырбы. Менин оюмча экзаменде сага үстүртөн эки-үч суроо берет да өткөрүп жиберет. Мени айтпайсыңбы. Аттестатымда «3» деген баа шыгырайт. Бааны көрүп экзаменаторлордун көңүлдөрү иренжип кетеби деп корком.

Б е г и м а й. – Экзаменде аттестаттагы бааны карамак беле. Бардыгы сенин даярдыгыңа байланыштуу. Канчалык жакшы даярдансаң ошончолук жакшы. Мен сенин өтүп кетериңе ишенем Жазбек.

Ж а з б е к. – Анда мага бакыттын эшиги ачылганы. Мен бардык аракетимди билим алууга жумшайм. Баарынан да экөөбүз шаарда бирге болобуз. Бири бирибизге жөлөк болобуз. Үйлөнсөк эле квартирага чыгып кетебиз.

Б е г и м а й. (Жазбектин мурдунан чымчып). Кызыксың Жазбек, эмитен үйлөнүү жөнүндө ойлоносуң. Минтсең кийин мени окутпайсың го.

Ж а з б е к. – Эмнеге окутпайт элем? Бир жүрүп бирге даярданганыбыз жакшы эмеспи.

Б е г и м а й. – Ооба жакшы. Азыр шашпай туралычы. Эң мурда өтүп алайык. Анан тагдырдын буйругун көрө жатарбыз.

Ж а з б е к. – Бардыгы бешенебизге жазганынан дечи. Бирок сен окууга өтүп, мен өтпөй калсамчы. Бирибиз айылда, бирибиз шаарда болуп бири-бирибизди сагынат болушубуз керек ээ, Бегимай.

Б е г и м а й. – Сагынышабыз да.

Ж а з б е к. – Эсиңдеби Бегимай, сен мага айтпай Талас шаарына кетип калбадың беле. Сен ошондо аякта көп күн жүрүп калдың. Ошондогу сагынгандыгымды айтпа. Автобустан түшө калабы деп аялдамада тура берчүмүн, тура берчүмүн. Кайсы күч жетеледи дейм да азыр. Сулуулугуң, назиктигиң, мага кылган мамилеңден болуш керек Бегимай.

Б е г и м а й. – (уялып жер карайт, эмне дээрин билбей, бир аздан соң). Мени өтө мактап жибердиң Жазбек. Менин өңү түсүм анчалык мактагыдай эмес. Сага ошондой көрүнүп жаткандырмын.

Ж а з б е к. – Ооба, дүйнөдө сенден ашкан сулуу жок. Бүгүн сен дал ошондой көрүнөсүң. (Жазбек Бегимайга жакындап, анан кучактап калат).

Б е г и м а й. – (Эки жакты карап). Колуңду тартчы. Бирөө көрсө эмне дейт?

Ж а з б е к. – Көрсө көрсүн. Алар эмне демек эле. Биздейлер көчөдө деле кучакташып жүрүшпөйбү. Чынында сүйүү баарынан бийик, баарынан кымбат экенин адабий китептерден окуп жатпайбызбы. Олжобай менен Кишимжандын, Данияр менен Жамийланын, Лайли менен Мажнундун сүйүүлөрү эмне деген тунук сүйүүлөр. Менимче мындай сүйүүлөр чанда чыкса керек ээ. Эмесе алардын аттары китепте калбайт эле да.

Б е г и м а й. – Махабат дастанындагы «Бегимай менен Раймалынын сүйүүлөрүн ойлоп аларды аяп кетем. Чыныгы сүйүү бардык азап тозоктордон коркпойт тура. Анан калса тигил дүйнөдө жаныбыз бирге болсун деп биринин артынан бири жан кыйып кете беришет экен.

Ж а з б е к. – Кудай башыбызга салбасын дечи, андай башыма түшсө сенин артыңдан кете бермекмин. О, дүйнөнүн тозогунда да, бейишинде да бирге болмокпуз.

Б е г и м а й. – Жакшы сөз жарым ырыс. Кайдагы ойдо жокту айтып көңүлдү чөгөрбөй, кайра көңүлдү көтөрүп отурганың жакшы эле го.

Ж а з б е к. – (Бегимайды кытыгылайт). Ушинтип көңүлүңдү ачайынбы? (Жазбектин улам кытыгылаганына чыдай албай, Бегимай качып жөнөйт. Жазбек көпкө кубалап жетип, скамейкага алып келет. Жазбек Бегимайды кучактап отурат).

Б е г и м а й. – Ө-өх, аябай чарчадым. Ыссып да кеттим. Кучактабай эле жөн отурчу.

Ж а з б е к. – Жакшы көрөйүн десе эле кага бересиң. Кийин келин болгондо да ушинтесиңби?

Б е г и м а й. – Ооба ушинтем. Аны билсең жакындабай эле кой. Мен сага жармашпайм.

Жазбек. – (Бегимайды өзүнө буруп). Ой таарына түшкөн турбайсыңбы. Сөзүмдөн жаңылыптырмын. Кечирип койчу. Кечирдиңби?.. Кана, кана күлүп жиберчи. Чын эле күлдү мына, мына... (Экөө тең каткырып күлүшөт).

Б е г и м а й. – Мектепке киреличи эми. Мугалимдер бизди издеп калышпасын.

Ж а з б е к. – Дагы бир аз отуралчы. Мындай учур кайра келе койбос. (Балдардын кобурашкан үндөрү угулуп калат. Жазбек Бегимайды кучагынан чыгарып сүйлөшкөн болуп отуруп калышат).

А й ж а м а л. – Ой-и-и-й, баятан бери биз силерди издеп жүрсөк, ээндеп отуруп алган экенсиңер. Ай, силер соо эмессиңер. Күйүшүп, сүйүшүп калгансыңар го дейм.

Б е г и м а й. – Ооба күйүшүп сүйүшүп жүрөбүз. А сен күйгөн сүйгөндөн соосуңбу?..

А й ж а м а л. – Кудайга шүгүр. Андайды ойлоно деле элекмин.

Б е г и м а й. – Ойлоно элек экенсиң го. Муногу кат кимдики? Бул сенин китебиңдин арасынан чыкты. Же башка бирөөнүн каты деп турасыңбы. Болот экөөңөр сүйүшкөнүңөрдүн жигин билгизбейбиз дегениңер менен алда качан эле билип алганбыз.

А й ж а м а л. – Катты өзүмө бергиле. Экөөңөрдөн башкалар билбесин. (Классташ балдар келип калышат. Алар Бегимайдын колундагы катты көрүп, колунан сууруп алышат). Катты бергиле дейм. Аны мен окуган да, көргөн да эмесмин.

Ж у с у. – Окубасаң абдан жакшы. Биз окуп беребиз. Кулак салып угуп тур. «Алтыным Айжамал! Мен сага бул катты жазбай деле койсом болмок. Мен сага ээндеп жолуга албадым. Өткөндө жазган катыңа анчалык алымсынган жокмун. Жакшы көрөм, бирок сүйө албайм дептирсиң. Чындап сүйбөгөндөн кийин жакшы көрүүнүн эмне кереги бар?..

А й ж а м а л. – Катты бергиле дейм. (Жусунун колунан тартып алууга аракеттенет. Топтошкон балдар жолотпой коет. Айжамал ызаланган боюнча мектепке кирип кетет).

Ү н д ө р. – Жусу оку, окуй бер, кызык экен. Үнүң бийик чыгарып окусаң баарыбыз угалы.

Ж у с у. – Бул жерде Болот да жок турбайбы.

Ү н д ө р. – Болгондо эмне кылмак эле. Окубайсыңбы эми.

Ж у с у. – Эми шашылыш жок балдар. Кулагыңды түрүп жакшылап угуп тургула.

Ү н. – Сенин тапандыгың калбайт экен да.

Ж у с у. – Тапандыгыма тийишпей, жаагыңарды жап кыла тургула.

Ү н д ө р. – Болуптур, болуптур, окусаңчы эми.

Ж у с у. – Анда мындай деп уланыптыр. Каерге келдик эле? А, мына, мына... Чындап сүйбөгөндөн кийин жакшы көрүүнүн эмне кереги бар? А мен болсо сени... сени аябай сүйөм. Жакындасаң калтаарып, бетим ысып чыгат. Кээде сага айтаар сөзүмдү таба албай калам. Оор үшкүрүнүп тим болом. Менин алоолонгон сүйүүмдү сезбей жүрөсүңбү билбейм, айтоор тааныш адамдай эле көрүп көңүл бурбайсың. Күндөн күн өтүп баратат. Окууну бүтүп, ар кайсыбыз ар кайсы жакка кетебиз. Азыркыдай чогуу жүрүү кайда. Сага жолугуу мен үчүн кыйындап калат. Мектепте деле сенин жаныңдан чыкпай жүргүм келет. Өзүң жакшы билесиң ушакчы кыздар көп. Алар мугалимдерге айтып, бизди уяткарары анык. Экөөбүздүн ортобуздагы мамилени бирөөлөргө билдирбөөгө аракет кылам. Билесиң го, чогуу жүргөн менен көп жакындай бербейм. Ошондон улам кат жазууга мажбур болдум. Бирок биздин мындан аркы тагдырыбызга эч ким эч кандай жолто кыла албайт. Мен качан болсун, кайда болбоюн сени сүйө берем. Сенсиз менде жашоо жок. Анан менин ырымды окуп баарын түшүнөрсүң.
Сүйүүдө түркүн-түркүн ойго салган,

Оюнчук эмес тура ушул жалган.

Айлам жок, аргам да жок, мындан бөлөк,

Мен сага жетмейинче бүтпөйт арман.

Ж у с у. – Мына сүйүү деп ушуну айт! Кана балдар эки жашты куттуктап кол чаап коелу. Дуу шапалак. Кана, кана баарыбыз... (Ошол маалда Болот келип калат).

Б о л о т. – Айткылачы бул жерде эмне болуп жатат? Дуулдата эле кол чаап жатсаңар, концерт болуп жатабы десе...

Б е г и м а й. – Ооба, концерт болуп жатат. Болгондо да концерттин концерти. Концерттин сценариясы мына Жусунун колунда. (Катты Жусунун колунан жулуп алып, катты булгалактайт). Мына Болот сен жөнүндө жазылган драманын примерасы... (Балдар күлүп калышат).

Б о л о т. – Жусу бул сенин жасап жаткан спектаклиң. Катты кайдан алдың?! Айт дейм, айт, эмесе көргүлүктү көрөсүң! (Болот Жусуну көздөй жулунат).

Ж у с у. – Айтпайм. Колуңдан эмне келет?.. (Экөө алыша кетет. Жазбек Жусуну жерге чаап калат. Жыгып алган Болотту балдар көтөрүп алышат. Тура калган Жусу ызырынып кайрадан Болот менен жакалаша кетет. Болот аны тээп калууга үлгүрөт. Балдар кайра ортого түшүп, ажыратып коюшат).

Ж а з б е к. – Болот тынчтанчы. Баарын мен айтып берем. Экөөңөр тең кызуу кандуулук кылбагыла. Бир классташ, бир парталаш болсоңор, мушташабыз деп кудай урдубу? (Ачуулары басылгандан кийин). Кана, ачууңар таркадыбы?

Ү н д ө р. – Кол алышып койгула. Кол алышып койгула. Экинчи урушпай тургандай болуп.

Ж а з б е к. – Ошенткиле. (Экөөн кол алыштырат).

Б о л о т. – Мен эч качан кечирбейм. Сениби Жусу!.. (Жусу кетип калат. Ары жактан Өзгөн агайдын карааны көрүнөт).

Ж а з б е к. – Чүш-ш-ш балдар, сөздү токтотойлу, икс агай келатат.

Б о л о т. – Аялдардан беш бетер атыр себинип алгандыр агайыбыз.

Ж а з б е к. – Канча айткан менен бойдок да. Качан көрсөң, окуучу кыздарына жагынгысы, жаккысы келип турат. (Өзгөн балдарга жакындайт).

Ө з г ө н. – Кандай балдар, саламатсыңарбы?

Ү н д ө р. – Саламатпыз агай, саламатпыз.

Ө з г ө н. – Та-ак, консультацияңарга кечигип калгандыгым үчүн кечирип койгула. Келатып байкоостон ылайлуу көлчүлүктү басып алсам болобу. Айла жок, кайра үйгө барып, ылай болгон кийимимди алмаштырып келгенче ушу болду.

Б о л о т. – Эч нерсе эмес агай, биз сиздин сөзсүз келериңизди билгенбиз.

Ө з г ө н. – Канткен менен кечиккеним жакшы болгон жок. Ошон үчүн силерден кечирим сурап жатпаймынбы. Эми ишке өтөлү. Баарыңар толук келдиңерби? Бул жерде Айжамал көрүнбөйт ко?

Ү н д ө р. – Ал класста.

Ө з г ө н. – А, анда жакшы. Та-ак Бегимай, сен жүрчү канторго, сүйлөшө турган сөз бар эле. (Бегимай жолдош кыздарын карап калат).

К ы з д а р д ы н б и р ө ө с ү. – Агай чакырып жаткандан кийин бар, бара бер, карап турбай. (Өзгөн менен Бегимай мектепке кирип кетет),

А и д а. – Ушул агайдын Бегимайда ою барго дейм я?

А к с а т к ы н. – Ою бар. Бая күнү математикадан эсеп үйрөтүмүш болуп Бегимайдын жанынан чыкпай калбады беле. Демек кыздар бир мандем бар. Кандай дейсиңер?..

Ү н д ө р. – Ооба, ооба мандем бар. (Каткырып күлүп калышат. Жазбек ары бери басып ойлуу туруп калат).

Б а й б о л. – Так билбегенден кийин агайдын бетине көө сыйпаш жарабайт. Менин оюмча Өзгөн агай идиальный адам. Моральный туруктуу. Иштегенине үч жыл болду. Ал жөнүндө тигиндей-мындай деген ушак айың сөздөрдү уктуңарбы? Жакшы, билимдүү мугалим деп оозго алынып жүрөт. Майрамдарда, же отуруштарда кызуу жүргөнүн көрө элекпиз. Ал эми Бегимайды чакырса эмне экен. Чындыгында ар кимибизди чакырып жекече сүйлөшүүгө укуктуу.

А и д а. – Ал агайды коргобой эле койчу. Анын кандай экенин кыздар билет. Силер эмнени түшүнөт экенсиңер.

Б а й б о л. – Алда силердин түшүнүктүү болуп кеткениңер ай. (Айжамал балдар, кыздарды мектепке келгиле деп чакырат. Баары кетип Жазбек ойлуу ордунда туруп калат. Бир аздан соң Бегимай келет).

Б е г и м а й. Жазбек сага эмне болгон? Жүрбөйсүңбү, агай чакырып жатат. (Жазбек таарынган түр көрсөтүп бурулуп кетет). Эмне таарынып жатасың? Түшүнсөм буйрубасын. Туура эле кичинекей баладай экенсиң...

Ж а з б е к. – Ооба кичинекей баладаймын. Андан да кичинекей бөбөктөймүн. Мен билбейт дейсиңби, агайдын жекече чакырганын. Дагы балдардын көзүнчө «Бегимай, жүрчү канторго. Сүйлөшө турган сөз бар» дегенин айт. Сүйлөшө турган сөзү болсо, ушерден эле айта бербейт беле.

Б е г и м а й. – А-а кызганып жаткан турбайсыңбы. Чынында такыр сен ойлогондой эмес. Кайсы окууга барасың? деп сурады. Арабаев атындагы институтка дедим. Болгону ошол. Ага таза таарынып калганың ай.

Ж а з б е к. – Аны секрет кылбай эле ушул жерде айтса болбойт беле?

Б е г и м а й. – Деги далыңды салып туруп албай бери карап сүйлөчү. (Бегимай Жазбектин колунан тартып өзүнө каратууга аракет кылат. Жазбек колун сууруп алып, тескери бурулат). Чын эле таарынып калган турбайсыңбы. Жана жаныма жолотпой жатат элем. Эми сени кучактасам, таарынычың жазылабы? (Бегимай Жазбектин астына өтүп кучактайт. Бетме-бет карашып калат. Бегимай Жазбектин кирпиктери суулангандыгын көрөт). Айттым эле го кичинекей баладайсың деп. (Бет аарчысы менен жашын аарчып, көзүнөн өөп коет). Кийин бир жашап калсак, саалден эле кызгана берсең, таарына берсең, жашообуз кандай болот?

Ж а з б е к. – Чын эле мендик болосуңбу? Чын элеби? Оо анда мен бактылуу болот турбаймынбы. Көрөсүң, сени моминтип алаканыма салып багам.

Б е г и м а й. – Алаканыңа салып бакпай эле кызгана берип, бир жакка кетсең сыртымдан кулптап коюп жүрбө... (Экөө тең күлүп калышат).

Ж а з б е к. – Үйлөнгөндөн кийин мындай кызганбайт чыгармын. Билбейм азыр башкаларга ыраа көрбөй коруй берем. Ал эми агайдыбы, мындан ары секреттеше турган болсо аясам кудай урсун!

Б ег и м а й. – Агайды айта берип башымды ооруттуң го. Бери мага карачы. Таарынычың жазылдыбы? О, о жазылып калган турбайбы. Эми күлсөң, кана, кана...

Ж а з б е к. – Мына күлсө. (Жазбек Бегимайды так көтөрүп, алаканына салып бийлей кетет. Экөө тең күлүп айлана баштайт). Ө,ө-х, чарчадым! Тарынычым да жазылды. Экөөбүз өмүр бою ушинтип өтсөк тагдырыма ыраазы элем. Бирок ишенбей да кетем. Анткени алдыдагы турмушту болжоп болбойт да. Эки үч жыл сен да окуйсуң, мен да окуйм. Ошонун арасында эле көп турмуш бар эмеспи.

Б е г и м а й. – Ооба көп турмуш бар. Бирок экөөбүздү эч кандай күч ажырата албас. (Музыка, пауза). Ой, консультацияны да унутуп койгон турбайбызбы. Жүр, баралы. Эмне кечикти деп агай да чачын жулуп жаткандыр.

Ж а з б е к. – Жулса жулсун. Ылайым таз болуп калса экен. Көрөйүн деген көзүм жок аны.

Б е г и м а й. – Эч болбосо экзамен өткөнчө сыйлай турбайсыңбы. Анан ал өз жолу менен, сен өз жолуң менен кетесиң.

Ж а з б е к. – Консультацияга сен үчүн гана келгем. Сен кирсең кир. Мен үйгө кетем. Агай менен урушуп калып жүрбөйүн.

Б е г и м а й. – Мейли, барбасаң барба, мен барайын.

Ж а з б е к. – Эртеңге чейин кош. (Бегимай колун бергенде, Жазбек колунан тарта калып бетинен өөп алат).

Б е г и м а й. – Бул бейбаштыгың үчүн жооп берип калба.

Ж а з б е к. – Бул бейбаштык эмес, сүйүү дейт.

Б е г и м а й. – Барган сайын чоң кишилердей мамиле жасап баратасың. Экинчи минтсең сага жолобой коем.

Ж а з б е к. – Айыбымды эмне менен актасам болот?

Б е г и м а й. – Бир шоколад. (Экөө күлүп калышат. Кучакташа басып келип экөө эки тарапка кетишет).

М ы р з а н а п а. – Мен деле сага кошулат элем. Бирок боло койбойт ко. Окуун да жакшы бүтүптүр. Анан кантип окуба деп айта алабыз.

М а к с у т а к е. – Бир тилин алса, Канымжан жеңесинин тилин алат. Ошол сүйлөшүп көрсүн. Болбосо эмне кылат элек, карала уйду сатып окууга жиберебиз да.

М ы р з а н а п а. – (Өзүнчө бушайман болуп). Карала уйду сатсак сүтсүз калат турбайбызбы.

М а к с у т-а к е. – Башка жол жок. Ага да тобокел, жиберерин жиберип көрөлү. Окууга өтсө өттү, өтпөсө келип калар. (эшик тыкылдайт). Кир., кире бергиле. (Өзгөн кирип келет). Ой, жолуң болгур десе эшикти тыкылдатпай эле кире бербейт белең. Канча айткан менен шаарда өскөнсүң да. Эмесе айылдагылардын бири да эшикти тыкылдатып кирбейт. (Өзгөн отургандар менен учурашып чыгып, дасторкондун чекесинен орун алат).

Ө з г ө н. Үч жылдан бери айылда жүрүп, айылдык болуп калдым десем али кеп нерсени үйрөнбөптүрмүн. Ал үчүн мени кечирип коюңуз Максут аке.

М а к с у т-а к е. – Кечиримдүү балам, кечиримдүү. Ал эми келген жөн жайыңды тартынбай айта бер, балам.

Ө з г ө н. – Атайын бир жумуш менен келгеним жок аксакал. Жөн эле силердин ал-ахвалыңарды сурайын деп кайрылып калдым. Анын үстүнө шаарга биротоло кеткени жатам.

М а к с у т-а к е. – Эмне, эмне жакпай калдыбы?

Ө з г ө н. – Айылдан айланса болот. Бирок шаардагы агам жаңы дагы бир кафе ачтым. Келип иште деп кайта-кайта чакырып жатат. Анын тилин албай койсом, таарынып чалкасынан кетери бышык.

М а к с у т-а к е. – Аганы сыйлай билген ыймандуу жигит экенсиң. Агасын эмес, атасынын да тилин албай койгондор арабызда жүрбөйбү. Агаң чакырып жатса барышың керек. Ал чоң кызматкерби?

Ө з г ө н. Жок ата, чоң кызматкер эмес. Бирок табышы, чоң кызматкерлерден да ашып түшөт. Үч чоң кафеси бар. Эл көп келет. Акча дегениңиз төбөдөн жамгырдай эле куюлуп турат.

М а к с у т-а к е. – Андай болгондон кийин, биякка бекер эле келгенсиң го. Азыркы заманың, акчанын заманы болуп калбадыбы.

Ө з г ө н. – Келбейт элем аксакал, бир шарт менен келип калдым. Келгеним жакшы болуптур. Айылдын турмушу менен тааныштым. Кең пейил, меймандостугун, сылыктыгын, адамкерчиликтерин үйрөндүм. Эмесе мурда жалаң орус балдар менен жүрүп, тилимди да унутуп бараткам.

М а к с у т-а к е. – Ошонун баарын түшүнө билген азамат экенсиң. (Максут аке Мырзан апага жүткүнө). Ай кемпир, чай менен отура беребизби. Бир нерсе кууруй салып, жанагы ак моюнуңан апкел. Кой сойбосок да «Ак моюндун» башын алалы.

Ө з г ө н. – Убара болбоңуз апа, аны көргөндө кайнатамды көргөндөй качам. Ал турсун бирөөдүн ичип жатканын көрсөм жийиркенип кетем. Арак, арак, башыңа түшкөн азап деген сөз бар эмеспи. Башымды аракка малып алсам эртеңки күнүм кандай болот?

М а к с у т-а к е. – Баракелде-е, асыл таштан, акыл жаштан деген ушул эмеспи. Балам сага баа бердим, өркөнүң өссүн.

Ө з г ө н. – Дагы бир жагдайды айтайын деп келдим эле.

М а к с у т-а к е. – Айт балам, айта бер.

Ө з г ө н. – Бегимай мектепти алтын медаль менен бүтпөдүбү. Демек ал сөзсүз окуш керек да.

М а к с у т-а к е. – Ооба, ооба, окутууга макулмун, бирок...

Ө з г ө н. – Мен сизди түшүнүп турам Максут аке. Окутууга каражат кайда деп айтканы тургандырсыз. Менин бир агам институтта декан. Эгер ал жардам көрсөтсө акысыз окутуу гана эмес, кайра степендия ала турган болот. Эгер жардам керек болсо мага кайрылсын. Сиздердей адамдарга жардам бербегенде. кимге берет элем.

М а к с у т-а к е. – Жанагы акысыз окууга өткөнү дурус экен. Аны үй-бүлөбүз менен акылдашып көрөлү. (Карай май болгон колдорун чүпүрөккө аарчынып Бектемир кирип келет).

Б е к т е м и р. – Ой, агайды кайсы шамаал айдап келген. Мурда саламга да келбей жүрчү эле го?

М а к с у т-а к е. – Ой, адеби жок акмак! Элде мурда учурашсаң болбойбу! Үйүнө кирсең ит кабат дегендей эмне одураңдайсың? Көп болсо сенден бир аз жаш чыгар. Бирок агайлыгы улук. Андан көрө май кийимдериң менен сассыбай алмаштырып келип сүйлө. (Бектемир чыгып кетет).

Ө з г ө н. – Мейли, жакшы калыңыз ата (ордунан турат). Мен кетейин. Дагы бир жолу айтарым, үй-бүлөңүз менен акылдашып жооп бериңиз. Мен жакын аранын ичинде шаарга кетем. (Өзгөн чыгары менен Бектемир кирет).

Б е к т е м и р. – Жанагы мугалим эмнеге ке­липтир?

М а к с у т-а к е. – Ал ахвалыңарды сурап коеюн дедим эле дейт. Анысына рахмат. Ким эле биздин ал-ахвалыбызды сурап жатат. Айыл өкмөтү келдиби? Келмек тургай, быйыл сарайыбыз кулап калганда да унчуккан жок. Анын жанында бул мугалим бала адам экен.

Б е к т е м и р. – Башка эч нерсе деген жокпу?

М а к с у т-а к е. – Бегимайды жанагы бүжет окууга өткөрүп берейин, агам декан эле дейт.

Б е к т е м и р. – Анын баарын жана айтсаңыз го жакшылап жооп кайтарат элем. Биз андан жардам сурай турган байкуш белек. Бегимай кайсы окууга барса да эч кимден жардам сурабай өтүп кетет.

М а к с у т-а к е. – Эмне эле көөдөнүңдү көтөрүп калгансың. Бир уйдан башка акча кыла турган эмнең бар, я! Айтчы мага муногум-муногум бар деп.

Б е к т е м и р. – Бүгүн жок болсо, эртең болот. Бегимайды башка бирөөгө көз каранды кылбай окутсам болобу? (Атасына акырая карайт).

М а к с у т-а к е. – Аны да көрө жатарбыз. Бирок тигил баланын айткандары жакшы акыл болуп жатат. Өткөзсө өткөзсүн, анда турган эмне бар экен.

Б е к т е м и р. – Балээнин баары ошол жардам бергенинде болуп жатат. (Колун шилтеп). Э, койчу, сиз түшүнгөнчө али көп бар. (Бектемир чыгып кетет. Үйдө Максут аке менен Мырзан апа калат).

М ы р з а н а п а. – Бектемир бекеринен мугалим балага асылып жаткан жери жок.

М а к с у т-а к е. – И-и эмне экен?

М ы р з а н а п а. – Мугалим бала кызыңды алам дейт экен.

М а к с у т-а к е. – Буудайдын барар жери тегирмен, кыздын барар жери күйөө дегендей акыры бирөөгө тиет. Эмне жанагы мугалим бала кимден кем. Анан көрө кызыңды карар бекен?

М ы р з а н а п а. – Караган үчүн үйгө келип отуру да. Же сен үчүн, же мен үчүн келди дейсиңби.

М а к с у т-а к е. – (ойлуу туруп калат). Чын айтасың кемпир. Бирок Бегимайдын өзүнүн эрки. Тиги буга таңулап эмне кылат элек. Маңдайына жазган бирөө тургандыр.

М ы р з а н а п а. – Эмне болсо да өзүнүн каалоосу менен турмушка чыкса экен.

Көшөгө
3-с ү р ө т
Өзгөн жеке жашаган өз квартирасында отурат. Дубалдагы илинип турган Бегимайдын сүрөтүн колуна кармап, сүрөт менен кошо бийлейт.

Ө з г ө н. – Сага колум жетсе тагдырыма ыраазы элем. Жаркылдатып кийинтип, «Аттиң Өзгөндүн аялын карачы» дегиздирип алып жүрөт элем. Бирок ошол тилегиме жете аламбы? Кантип жана качан? Байлыгым мененби? Кымбат баалуу белегим мененби? Бегимай жөнүндө ойлосом башым катат. (Ойлуу ары-бери басып, анан өз алдынча жинденип кетет). Жанагы Жазбек деген баланы айтпайсыңбы. Ошол, Бегимай экөөбүздүн ортобузга кара мышык аралатып жүргөн. Акырын гана сууга ыргытып жибере турган киши жок да. (Бат эле кабагы ачыла түшүп, кайрадан Бегимайдын портретин кучактап алып бийлейт). Ал ким жана мен киммин? Ал картаң ата-энесин бага албай жүргөн жаш бала? Менчи? (Чөнтөгүнөн бапыратып акча алып чыгат). Мына акча десең акча. (Үй эмеректерин көрсөтүп). Мына дүнүйө. Мындай байлыкка кандай кыздар кызыкпайт. Демек Бегимай меники. Менин жарым, менин сүйүктүүм. (Өзүнчө сүйүнүп, кыңылдап ырдай кетет).

Көл жээктеп бойлойлучу.

Бактылуу мүнөттөрдү,

Өткөрүп койбойлучу.

Өзүңө берейинчи.

Алчадай бышып турган

Эрдиңен өбөйүнчү.

Ү н. – Ооба менмин.

Ө з г ө н. Эжеке, баягы мен дайындаган иш эмне болду?

Ү н. – Сен дайындагандай болду. Эки үч оор суроолорду берип өткүзбөй койдук. Ыйлап аудиториядан чыкпай койсо болобу. Айылга кайсы бетим менен барам дейт. Кайталап экзамен берсем болобу деди. Декан руксат берсе болот дедим. Кокус керек болуп калбасын деген болуп сенин адресиңди, телефон номериңди берип койдум. Айтоор өтө жаман абалда эшикти катуу жаап чыгып кетти.

Ө з г ө н. – Рахмат эжеке. Бул жакшылыгыңызды өмүр бою унутпасмын.

З у у р а. – Эч нерсе эмес, тоюңда чакырганды унутпасаң эле болду.

Ө з г ө н. – Сиздиби, сизди эң кадырлуу коногум катары сыйлайм.

З у у р а. – Мейли Өзгөнчик, максатың ишке ашсын. (Трубканы коюп, сүрөттү ала салып, кайрадан бийлеп кирет).

Сонун жылдар,

Алды жакта,

Сонун жыл бар.

п а у з а

(Телефон шыңгырайт).

Ө з г ө н. – Ал-лоо, ал-лоо, бул ким?

(үн чыкпай калат)

Ал-лоо, ал-лоо, бул ким дейм?..

(Телефондон кыздын ыйлагандай үнү угулат).

Бул менмин, Өзгөнмүн, айт, айта бер, угуп жатам.

Ү н. – Менмин агай (дагы эле ый аралаш үн).

Ө з г ө н. – Бегимайсыңбы? (Үн чыкпай калат). Сен Бегимайсың. Эмнеге унчукпай жатасың?

Ү н. – Агай...

Ө з г ө н. – Айтпайсыңбы эми...

Ү н. – Мени кулатып коюшту... эмне кылам, агай?..

Ө з г ө н. – Коркпой эле кой Бегимай. Мени менен телефон менен байланышып тур. Андан көрө өзүң келгениң жакшы го. Телефон менен эч нерсени сүйлөшө албайбыз. Келсең, акылдашып бир чечимге келебиз. Эмне келесиңби?..

Б е г и м а й. – Көрөм го..

(Телефондон гудок гана угулуп калат).

Ө з г ө н. – (Телефондун тыңшагыч жагын өөп). Үнүңдөн сенин Бегимай. Кандай назик, кандай жагымдуу. Эми мага келсе үйдүн кандай экенин көрөт. Мынча дүнүйөнүн баары экөөбүздүкү экенине түшүнүп, ичи жылыйт. Бирок келбей калсачы? (Кабагы бүркөлөт). Келбей калсачы? Жок, келбей койбойт. (Кабагы ачыла түшөт). Өзү үчүн болсо да келет. Ага чейин шерденип алайын. Ал үчүн эмне кылыш керек? Да-а-а... Сто грамм, закүскөсү менен. (буфеттен закуска алып жүз граммды тартып жиберет). Көптөн бери ичпегенге, арагың уудай болуп калган го. О-у-у-у оозумду куйкалап кетти го. (Үйдүн ичинде ары-бери басып турат). Эмне, дене боюм жибип баратабы? Дагы жүз граммды басып алсам дейм. Жок. жок, Бегимай келгенде келжиреп калбайын. (музыка угуп, диванда рахаттанып отура берет).

П а у з а

(Үйдүн ичиндеги коңгуроо шыңгырап, Өзгөн атып турат)

Ө з г ө н. – Келди Бегимай, келди! (Өзгөн эшикти ачат. Бегимай босогодо туруп калат). Кой, Бегимай, босогодо турба. Ал жакшы жышаан эмес. Мына жумшак креслолор турат. Жай алып отуруп, болгонун болгондой айтып берчи мага. (Бегимайды колунан кармап. креслого отургузат. Бегимай буулугуп ыйлагысы келип отурат. Өзгөн ары бери чебеленип ыйлатпоого аракеттенет). Кой Бегимай, өтпөй калдым деп мынчалык күйүп-бышпай эле койчу. Сен азыр деканга өз колуң менен арызыңды жаз. А калганын мага кое бер. Өтүп кетүүңө мен жардамдашам. Буга ишенесиңби?

Б е г и м а й. – Билбейм агай эч кимге да, эч нерсеге да ишенбей калдым.

Ө з г ө н. – Башкаларга ишенбесең да мага ишенип кой. Айтканымды сөзсүз аткарам. Демек кудай буйруса бир эки жуманын ичинде студент болуп чыга келесиң. Андан көрө үйдөгү чал кемпирлер күүлүү-күчтүү жүрүшөбү?

Б е г и м а й. – Алар күүлүү-күчтүү эле. Мени айтпайсызбы эмне кыларымды билбей калдым. Айылга эмне деп барам? Кайсы бетим менен барам? Өтпөй калыптыр. Жакшы окучу эле го. Кайсы кара басты дебейби элдер. Ушуну ойлосом асылып калгым келет агай. (Бегимай буркурап ыйлап жиберет. Бегимайды Өзгөн сооротуу менен убара болуп калат. Бегимай сооронгондон кийин).

Ө з г ө н. –Аябай ыза болгон экенсиң да. Ничево, бардыгын ордуна келтиребиз. Сени өткөзбөй коюуга эч кимдин акысы жок. Башка, башка мен мугалимиң катары сени жакшы билем. Декан агам жардам бере албаса, бара турган жерге чейин барам. Сен үчүн баарын иштейм. (Өзгөн Бегимайды тынчтанганын көрүп). Мен сага жумуртка кууруй салайын. Жаңгыз бой болгондон кийин тамак жасаганга үйрөнүп калганмын. Анын үстүнө газ дегениң жыргал турбайбы. Бир заматта тамак даяр болот да калат.

Б е г и м а й. – Жөн эле коюңуз агай. Мен кетейин, шашылыш иштерим бар эле.

Ө з г ө н. – Жок. жок болбойт. Отур дегенде отурасың. Менин коногум болуп кетесиң. Мен азыр эле... (Өзгөн кухняга кирип кетет.)

Б е г и м а й. –(Бөлмөдөгү эмеректерди, тартылган жана төшөлгөн килемдерди көрүп аң-таң калат.) Ушунун баарын агай тапты бекен? Мынча дүйнө кайдан келди? Айылда жупуну эле жүрчү эле го?.. (Өзгөн чайын, куурулган жумурткасын алып кирет. Столго жашылча, жемиштерди жайнатып коет. Экөө бет маңдай отурушуп тамактанышат).

Ө з г ө н. – Уялбай алсаң. Студенттик турмуш баштан өттү го. Кээде ток, кээде ач жүрө берчү эл болот. Эми сен үйдү көрүп алдың. Бир нерсе жетишпей баратса келе бер. Сен үчүн дайыма эшик ачык. Ал эми муногудай үй мүлккө кайдан жетти дээрсиң. Булар ата-энемдердин тапкандары. Атам да, апам да кызматта иштешкен адамдар болчу. Экөө тең бир жылда кайтыш болду. Агаларым өз алдынча бөлүнүп кеткендиктен бул үйдө жаңгыз жашап калдым. Ай деген ата, кой деген кожо жок болгондуктан акчаны агаларымдан алып. бара-бара аракка берилип кеттим. Дипломум чөнтөктө болгону менен арак ичип мас болуп жүрсөм мени ким жумушка алмак эле. Ал турсун агаларым да менден алыстай түшүштү. Ээнбаш балдар менен достоштум. Козиного барып ойночу болдум. Өскөн деген агам жаман жолго түшүп баратканымды түшүнсө керек, министерстводогу жолдошу менен сүйлөшүп, мугалимдик кесибим боюнча силерге жиберди. Бул там үч жыл аңгырап бош турду. Дагы жакшы, үйдүн ичи тонолбой калганына. Коңшуларыма аябай ыраазы болдум. Ошолор эч кимге кол тийгизбей сактап калышты. Мына ушундай тагдыр, Бегимай.

Б е г и м а й. – Рахмат агай, өчкөн үмүтүмдү жандырдыңыз. Эртең кайсы жерден жолугалы.

Ө з г ө н. – Институтта. Саат он бирде.

Б е г и м а й. – Болот. Мен кетейин.

Ө з г ө н. – Дагы бир аз отурсаң болбойбу. Сага сюрприз бар эле. (Мукактана сүйлөйт). Колуңа алтын шакек тагайын дедим эле.

Б е г и м а й. – Агай мен алтын шакек үчүн келген жокмун тамашанын да жөнү болот да.

Ө з г ө н. – Кечирип кой Бегимай, кээде ойлонбой сүйлөп койчу адатым бар.

Б е г и м а й. – Эч нерсе эмес. Жаңылыштык кете берет. Эшикти ачыңыз, мен кетейин.

Ө з г ө н. – (шашкалактап). Ай, келесоо башым ай, кулптай салган турбаймынбы. (Бегимай кетип калат. Үйдө Өзгөн жаңгыз калат). Кыздын сүрү бар деген чын турбайбы. Эки саат бирге отуруп эки ооз сөз сүйлөй албай койдумбу. Эгер үйгө келсе кучактайм, өбөм, антмейинче чыгарбайм дебедим беле. Өөп, жыттамак турсун, оюмдагыны да айта албай койдум го. Бул эмне менин суу жүрөктүгүмбү? (Бир аз капалуу басып жүрүп кайра). Мен туура кылдым. Бир дегенде ыржалактаган туура эмес. Колдон келишинче маданияттуулукту көрсөтүшүм керек. Аздан-аздан жакындап, жүрөгүн жылытып, анан жүрөк ачкычын табууга болот. (Оор үшкүрүнө). Э-э-э-х, Бегимай, мен сага качан жетер экенмин... Ал күн келсе экен эртерээк...