Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Орел В.Е. Синдром психического выгорания личности: Монография. – Ярославль: Изд-во «Институт психологии РАН», 2005 - 330 с.
   
2. 
   Водопьянова Н. Е., Старченкова Е. С. Синдром выгорания: диагностика и профилактика. — СПб.: Питер, 2005. — 336 с.
   
3. 
   Орел В.Е.Феномен выгорания в зарубежной психологии. // Психологический журнал. - М.: Наука, 2001 - № 1. - С. 16-21.
   
4. 
   Форманюк Т. В. Синдром «эмоционального сгорания» учителя - М.: Просвещение, 2004 - 356 с.
   
5. 
   ТруновД.Г. «Синдром сгорания»: позитивный подход к проблеме. // Журнал практического психолога. - 1998. - № 8. - С. 84-89.
   

Қоғамның даму процесінде кейбір әлеуметтік, құрылымдық элементтер пайда болып отырады. «Жастар» әлеуметтік қауымдастығында да жаңа сараланған түзілімдер (құрылымдар) пайда болады. Жастар қоғамның ең қабылдағыш бөлігі ретінде, кейде өз денсаулығына зияны келе тұрса да, ғылыми-техникалық прогрестің жаңа жағдайларына тез бейімделеді. Қазақ қоғамы үшін жастар денсаулығы көкейкесті мәселелердің бірі. Мұның себебі, тек денсаулығы мықты және рухани сау жаңа буын қазақ қоғамының алға нық қадаммен жылжуын, әлеуметтік, мәдени, экономикалық және саяси мәселелерді сәтті шешуді қамтамассыз етеді.

Соңғы кезде, қазіргі қоғамның технологизациялануы мен «денсаулық» ұғымының мазмұны жайлы түсінік жүйесіндегі парадигмалардың ауысуына байланысты, жасөспірімдер мен студент жастар арасында әртүрлі тәуелділіктердің таралуы алаңдаушылық тудырып отыр. Әлеуметтік жағынан қорғалмағандық, болашаққа сенімсіздік, өмірге көзқарасының белсенді болмауы әлеуметтік қауіпті аурулардың өсуіне әкеліп соғуда. Осының бәрі жас қазақстандықтардың денсаулығының нашарлауына әсерін тигізеді.

Басқа адамдармен қарым - қатынас жасау арқылы жалпы адамзат тәжірибесі, әлеуметтік нормалар, құндылықтар, білім мен қызмет тәсілдері игеріледі және тұлға қалыптасады. Аддикт өзін бұл процесстерден бөліп, өзінің өмірлік тәжірибесін байытуды тоқтатып сонымен, бірге қарым -қатынас жасаудың маңызды функцияларын бұзады. Аддиктің басқа адамдармен бірге қызмет ету процессінде өзара қиындықтар туындайды. Аддиктивті ерекшеліктері бар адам өзін - өзі тану, өзіне деген сенімділігін нығайту мен дәлелдеу қажеттілігін адамдармен қарым - қатынас жасауда емес ең алдымен аддиктивті агенттермен контактіде жүзеге асырады. Аддиктер туралы, олар өзінің тіршілігінде және өзінің құнды екендігін нық орнықтыруға тырысып басқа адамдардан сүйеніш іздейді деп айтуға болмайды. Сүйеніш іздеу аддиктивті жүзеге асудың шегінен аспайды. Қарым - қатынас жасаудағы дисфункционалды процесстермен қатар, тұлға аралық перцепцияның идентификация, эмпатия, рефлексия сияқты маңызды механизмдері бұзылады, өзгертіледі және құндылығын жоғалтады. Сондықтан да, өзін әріптесінің орнына қойып, бірге уайымдап, сені айналаңдағылар қалай қабылдайды деп ойлау қабілетін жоғалтады [1].

Интернет - тәуелділік осы кезге дейін белгілі және зерттелген аддикциялардың кейбір сипаттамаларын иемденген: өмірдегі маңызды заттарға аддиктивті тәртіпке байланысты мән бермеу; маңызды адамдармен аддиктің қатынастарын күйретуі, шамдану немесе аддикт үшін маңызды адамдардың көңілінің қалуы, адамдар бұл іс - әрекетін сынағандағы жасырынғыштық немесе шамданғыштық, осы іс - әрекеті үшін өзін кінәлі есептеуі немесе онысы үшін уайымдауы, мұндай іс-әрекетін қысқартуға тырысуының сәтсіз болуы [1]. Бірақ, Интернетке - тәуелділіктің пайда болуы, темекі шегетіндерді, нашақорларды, алкоголиктерді және паталогиялық ойыншыларды бақылау негізінде шығарып алынған тәуелділіктердің қалыптасу заңдылықтарына бағынбайды: егер тәуелділіктердің дәстүрлі түрлерін қалыптастыру үшін жылдар қажет болса, Интернет-тәуелділікті қалыптастыру үшін бұл мерзім күрт қысқарады: американдық клиникалық психолог Кимберли Янг аддиктерге сұраунама жүргізіп, олардың 25 %-ның Интернетте жұмыс істеуді бастағаннан кейін жарты жыл ішінде, 58 % екінші жарты жыл ішінде, ал 17% бір жылдан кейін тәуелді болғанын анықтады [2].

Компьютер және басқа да ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қоғам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды.

Аддиктивті іс - әрекеттің мәні, шынайы өмірдегі жағдайлардан қашуға талпынып, адамдар қауіпсіздік, тепе-теңдікті қалпына келтіру иллюзиясын беретін жағдайға өзінің психикалық жағдайын жасанды түрде өзгертуге тырысады. Аддиктивті іс-әрекеттің фармокологиялық және фармокологиялық емес сипаттағы түрлері бар. Олардың аддиктердің ғана емес, сонымен қатар олардың айналасындағылардың да денсаулығына (физикалық және психикалық) қауіпі зор. Олар тұлға аралық қатынастарға айтарлықтай зиян келтіреді.

Аддиктивті іс - әрекет – интенсивті эмоциялардың дамуымен сүйемелденетін, өзінің психикалық жағдайын кейбір заттарды қабылдап немесе өз зейінін тұрақты түрде белгілі бір заттарға немесе белсенділіктерге (қызмет түрлеріне) шоғырландыру арқылы өзгерту жолымен шынайы өмірден қашуға тырысудан көрінетін деструктивті іс-әрекет формаларының бірі. Бұл үрдістің адамды өзіне тартып алатындығы соншалық, ол оның өмірінің өзін де басқара бастайды .

Аддиктивті тұлға өз ұмтылыстарында мәселеден құтылудың – жан сақтаудағы өзінің әмбебап, бірақ біржақты тәсілін іздейді. Аддиктің табиғи бейімделушілік мүмкіндіктері психофизиологиялық деңгейде бұзылған. Бұл бұзылыстардың бірінші белгісі психологиялық ыңғайсыздық (дискомфортты) сезімі. Психологиялық комфорт әртүрлі, ішкі және сыртқы себептерден бұзылуы мүмкін. Өмірде әрқашан көңіл - күй бір түсіп, бір көтеріліп отырады, бірақ, бұл жағдайларды индивидтер әртүрлі қабылдап оларға әртүрлі жауап береді. Біреулері тағдыр тәлкегіне қасқая қарсы тұрып, болып жатқан істер үшін өзіне жауапкершілік алып, шешім қабылдаса, басқалары көңіл-күйі мен психофизикалық тонусының қысқа уақыттық және болар болмас өзгеруін басынан әрең өткізеді. Мұндай адамдардың фрустрацияны бастан өткізуі төмен болады. Шындықпен күресудің мұндай тәсілі адамның іс-әрекетінде бекіп шындықпен қарым-қатынас жасаудың тұрақты стратегиясына айналады.

Тәуелділік психологиясының (немесе аддиктологияның) тәуелділіктердің (аддикцияның) іс - әрекеттік формаларын бөліп алуға тырысумен байланысты қазіргі заманғы проблемалары қарастырылады. Талдау қазіргі кезде белсенді түрде талқыланып жүрген және проблемалық Интернетке - тәуелділік мәселесіне жүргізіледі. Осы проблема бойынша әртүрлі көзқарастар берілген: Интернетке - тәуелділікті іс - әрекеттік феноменнің тәуелділіктерінің клиникасымен ортақтығы аз іс - әрекеттік аддикция ретінде квалификациялау, бұл феноменді тәуелділіктердің өзінше бір формасы ретінде қате түсінетін психологтардың адасуы.

Психологтардың зерттеу және терапевтикалық практикасындағы ең көрнекі салаларының бірін тәуелділік психологиясы алады. Тәуелділіктер туралы ілім немесе аддиктология психология мен медицинаның түйісінде қалыптасты, айтарлықтай үлесін педагогика мен әлеуметтануда қосуда. Эпидемиялық модел бойынша дамып отырған тәуелділіктің дәстүрлі түрлері наркотиктік (токсикоманияны қоса), алкоголдік немесе темекі тәуелділіктерімен күрес құралдарын іздеу мен жетілдірумен қатар, тәуелділік туралы кеңірек түсінік қалыптастыруға деген айқын тенденция байқалады. Шынайы өмірден сананың жағдайын өзгерту жолымен «кету» әдістерінің алуан түрлілігі жайлы мәселе қойылады. Сананың өзгертілген жағдайлары проблематикасы психологияда кеңінен танымал.

Аддикция және тәуелділік терминдері отандық ғылым үшін айтарлықтай жаңа терминдердің бірі – бұл терминдер осыдан он жылдай бұрын А.Е. Личко мен Н.Я. Иванов құрастырған «қазіргі заманғы американдық психотерапевтикалық терминологиясы сөздігінде Ресейде қабылданған өзгешеліктерімен» қолданылды дейді. Шет елдерде олар айтарлықтай кең қолданылады. Терминологиялық келіспеушілік жағдайында бір автолар аддикцияны ауыру ретінде ал тәуелділікті іс - әрекеттің ілеспелі формасы ретінде түсінеді, басқалары қарама - қарсы ойды ұстанса, үшіншілері бұл терминдерді айырмайды немесе оны ретімен жасамайды.

Физикалық тәуелділікті сүйемелдемейтін тәуелділіктің психологиялық формалары, негізгі көзқарастар мен парадигмаларды қайта қарау керектігі туралы мәселені қоюға негіз береді: аддикцияны квалификациялау үшін адамның іс - әрекеттің аддиктивті формаларын ұстануы сыйлайтын сезімдерге эмоционалдық бауыр басуы жеткілікті болуы мүмкін. Ресей мамандарының арасында тәуелділіктің психологиялық формаларының өзіндік жеткіліктілігін (аддикцияны) Ц.П. Короленко біртіндеп жақтап жүр. Ол Н.В. Дмитриевамен бірге былай дейді – «Аддиктивті іс - әрекеттің элементтері – шындықтан, өзінің психикалық жағдайын өзгерту жолымен кететін кез - келген адамға тән. Аддикция проблемасы психикалық жағдайының өзгеруіне байланысты шындықтан қашуға ұмтылу өмірге басып кіретін басты идеяға айналып шындықтан кетуге апаратындай санада басымдық пайда бола бастайды. Олар химиялық емес аддикциялардың келесі түрлерін талдаған: құмар ойындарға (басқаша айтқанда гемблинг), жұмысбастылық аддикция, ақша жұмсағыштық аддикция, басқа адамдармен қарым - қатынастағы аддикция, ургенттік (үнемі уақыт жетіспеушілік) аддикция [1].

Аддикцияның тартымдылығы - оның ең аз қарсыласу жолынан тұратындығы. Аддиктивті жүзеге асырулардың әртүрлі нұсқаларын қолданып қандай да бір заттарға немесе әрекеттерге қадала қарау арқылы өз проблемалары жайлы ойламай, үрейлерін ұмытып, қиын жағдайлардан құтылуға болады деген субъективті әсер пайда болады.

Көңіл - күйді аддиктивті механизм бойынша өзгерту ойы, әртүрлі аддиктивті агенттер көмегімен жүзеге асырылады. Мұндай агенттерге психикалық жағдайды өзгертетін заттар: алкоголь, наркотиктер, дәрілік препараттар, улы заттар жатады. Көңіл - күйді жасанды өзгертуге сондай-ақ, қандай да бір белсенділіктер түріне: құмар ойындар, компьютер, тәттіге құмарлық, тоя тамақтану немесе ашығу, жұмысқа құмарлық, ритмикалық әуендерді ұзақ уақыт тыңдауға құмарлық септігін тигізеді[2].

Аддикцияның күйретушілік сипаты, аддиктивті жүзеге асыру тәсілі, құралдан біртіндеп мақсатқа айналады. Қиын жағдайларда күмән мен уайымды анда - санда ұмытып, сейілу адам баласының бәріне қажет нәрсе, бірақ, аддиктивтілік жағдайында ол өмір сүру стиліне айналып, осы процесте адам нағыз шындықтан тұрақты қашу қармағына түседі [3].

Аддиктивті іс - әрекеттің жүзеге асуы достықты, махабатты, белсенділіктің басқа түрлерін ауыстырады. Ол аддикттің өмірдегі тепе -теңділікті сүйемелдеуге қабілетсіз болатындай, белсенділіктердің басқа формаларына кірісе алмайтындай, адамдардан қарым - қатынас жасағаннан ляззат ала алмайтындай, бірдеңемен айналыса алмайтындай, босаңсый алмайтындай, тұлғаның басқа жақтарын дамыта алмайтындай, біреудің мейіріміне, қайғысына ортақтасу және эмоционалды қолдауын жақын адамдарына да білдіре алмайтындай дәрежеде уақытын, күшін, энергиясын және эмоциясын жұтады.

Басқа адамдармен қарым - қатынас жасау арқылы жалпы адамзат тәжірибесі, әлеуметтік нормалар, құндылықтар, білім мен қызмет тәсілдері игеріледі және тұлға қалыптасады. Аддикт өзін бұл процесстерден бөліп, өзінің өмірлік тәжірибесін байытуды тоқтатып сонымен, бірге қарым -қатынас жасаудың маңызды функцияларын бұзады. Аддиктің басқа адамдармен бірге қызмет ету процессінде өзара қиындықтар туындайды. Аддиктивті ерекшеліктері бар адам өзін - өзі тану, өзіне деген сенімділігін нығайту мен дәлелдеу қажеттілігін адамдармен қарым - қатынас жасауда емес ең алдымен аддиктивті агенттермен контактіде жүзеге асырады. Аддиктер туралы, олар өзінің тіршілігінде және өзінің құнды екендігін нық орнықтыруға тырысып басқа адамдардан сүйеніш іздейді деп айтуға болмайды. Сүйеніш іздеу аддиктивті жүзеге асудың шегінен аспайды. Қарым - қатынас жасаудағы дисфункционалды процесстермен қатар, тұлға аралық перцепцияның идентификация, эмпатия, рефлексия сияқты маңызды механизмдері бұзылады, өзгертіледі және құндылығын жоғалтады. Сондықтан да, өзін әріптесінің орнына қойып, бірге уайымдап, сені айналаңдағылар қалай қабылдайды деп ойлау қабілетін жоғалтады.
Әдебиет

1. 
   Бабаева Ю.Д., Войскунский А.Е., Смыслова О.В. Интернет: воздействие на личность // Гуманитарные исследования в Интернете / Под ред. А.Е. Войскунского. – М., “Можайск-Терра”, 2000, с. 11-40
   
2. 
   Бабаева ЮМ., Войскунский А.Е. Одаренный ребенок за компьютером.М.,2003.
   
3. 
   Войскунский А.Е. Психологические исследования феномена Интернет-аддикции // Тезисы докладов 2-й Российской конференции по экологической психологии. М.: Экопсицентр РОСС. 2000 С. 251-253
   

Бывшая Семипалатинская область (в настоящем, Восточно–Казахстанская область) отнесена к числу регионов экологического неблагополучия /1, с. 64/. Основные события, связанные с закрытием ядерного полигона развернулись в конце 80-х годов. Лидером международного движения «Невада-Семипалатинск» стал общественный деятель и поэт

О. Сулейменов (1990). 29 августа 1990 г. был создан «Союз пострадавших от ядерных испытаний». Основными приоритетами его деятельности являлись борьба против распространения ядерного оружия, медицинская реабилитация пострадавших людей, оздоровление окружающей среды, экологическое образование.

Были проведены исследования вокруг бывшего Семипалатинского полигона физиками, биологами, социологами, врачами (В.К. Сахаров, О.И. Василенко, Б.И. Гусев,

К.Н. Апсаликов и др. (2004). Здесь наблюдается рост заболеваемости населения, снижается средняя продолжительность жизни, возникают различные психологические нарушения в условиях длительного проживания на радиационно–загрязненных территориях /3, с. 145; 4, с. 174; 5, с. 200/.

В качестве респондентов выступили жители Абайского, Абралинского, Жанасемейского, Бескарагайского районов бывшей Семипалатинской области, пострадавшей от испытаний ядерного полигона. Параллельно, для сравнения результатов исследования использовалась репрезентативная и адекватная по всем модифицирующим показателям контрольная группа, сформированная из жителей Кокпектинского района бывшей Семипалатинской области, которая практически не подвергалась загрязнению радиоактивными осадками /2, с. 12/.

У респондентов экспериментальных групп, проживающих на значительных территориях Казахстана, пострадавших вследствие деятельности ядерного полигона, сформировалась кризисная ситуация, характеризующаяся состоянием психологической тревоги и стресса. Соответственно, влияние хронического стресса затронуло практически все аспекты жизни – от состояния здоровья до нарушения социальной адаптации.

В экспериментальных группах Абайского, Абралинского, Бескарагайского и Жанасемейского районов бывшей Семипалатинской области доминировали показатели по депрессивности, эмоциональной лабильности, раздражительности, застенчивости, которые подтверждались результатами проведенного личностного опросника FPI. Последние отражали эмоциональное напряжение, снижение фона настроения, впечатлительность, ранимость, нерешительность, неуверенность в своих силах, чрезмерную заботу по поводу своего здоровья. Проведенное обследование личностных особенностей респондентов экспериментальных групп свидетельствует о направленности их интересов на внутренние переживания, повышенный уровень личностной тревожности. При этом восприятие соматических ощущений носило гипертимный характер из-за личностной значимости для испытуемых, и приобретало значение «вторичной выгоды». Зачастую поведение респондентов, пострадавших от испытаний на ядерном полигоне, отличалось чертами рентности. Это выражалось желанием оставаться в категории «льготных лиц», принятием причинно – следственной связи болезни с радиационным воздействием.

Для респондентов экспериментальных групп характерны чувство усталости, недовольство, тревога, раздражительность, склонность к пессимизму. Данные признаки приводят к снижению самооценки испытуемых, пострадавших от испытаний на ядерном полигоне, формированию механизма нарушения общественного гомеостаза, проявлению депрессивных моментов, фрустрации, развертыванию процесса социальной дезадаптации и состояния дистресса.

Исследование дает основание сделать вывод о том, что проживающие на территориях бывшего Семипалатинского испытательного ядерного полигона, испытывают длительный психотравмирующий, психологический стресс, обусловленный гиперболизацией опасности воздействия радиации и ее последствий для здоровья. Причинами длительного психологического стресса по результатам анкетирования, экспериментального исследования, являются факт существования долговременного радиационного риска для здоровья людей, недостаточность материального положения, информационный фактор, низкий уровень знаний населения о радиации и связанных с ее воздействием биологических, медицинских и других эффектах.

Результаты исследования показали, что действительно основными факторами, оказывающими влияние на высокий уровень психологической тревожности у респондентов экспериментальных групп Абайского, Абралинского, Бескарагайского и Жанасемейского районов являются обеспокоенность здоровьем, материальная недостаточность, экологическая обстановка.

Установлено, что 70% респондентов экспериментальных групп и 64% в контрольной группе считают, что им недостаточно компенсировали за последствия от ядерных испытаний, 60% пострадавших от испытаний ядерного оружия считают, что намерены действовать в рамках закона, 60% респондентов контрольной группы имеют такое же мнение.

Характер психологических особенностей у респондентов экспериментальных групп по сравнению с контрольной группой по результатам исследования когнитивных процессов, различия незначительны.

У респондентов радиоактивно загрязненных территорий в отдаленный период имеются статистически значимые различия (р≤0,01) по показателю тревожности, в сравнении с контрольной группой. Одновременное сочетание чувства постоянной усталости, слабости, истощаемости свойственны для 66% жителей пострадавших экспериментальных групп в сравнении с 32% контрольной группы.

Экспериментальное исследование, выполненное с использованием методики «Шкалы ситуативной и личностной тревожности» Ч.Д. Спилбергера, у респондентов экспериментальных групп, в отдаленном периоде выявило высокий уровень личностной тревожности. (Абайский и Жанасемейский районы (р≤0,01), Абралинский и Бескарагайский районы (р≤0,05), в сравнении с контрольной группой Кокпектинского района). По результатам ситуативной тревожности значимых достоверных результатов не было.

Респонденты экспериментальных групп в отличие от контрольной группы, по личностному опроснику FPI, имеют черты невротичности, депрессивности, раздражительности, эмоциональной лабильности, характерных для состояния дистресса. Причинами длительного психологического стресса по результатам изучения анкетирования, опроса респондентов проживающих на территории бывшего Семипалатинского ядерного полигона, являются: субъективное восприятие информации о радиоактивном загрязнении территорий и облучении населения, факт существования долговременного радиационного риска для здоровья людей /6, с. 95/.

В отдаленные сроки на территориях, подвергшихся испытаниям ядерного оружия на Семипалатинском ядерном полигоне, большое значение имеет психологическое состояние людей. Изучение значимости различий между показателями методик, использованных в ходе настоящего исследования, показало, что психологические особенности экспериментальных групп респондентов, подвергшихся действию опосредованного влияния ионизирующего облучения, отличаются от контрольной группы.

Респонденты экспериментальных групп в отличие от контрольной группы характеризуются признаками повышенной невротичности с астеническим компонентом, предрасположенностью к психосоматическим заболеваниям, недоверием к окружающим, раздражительностью, нерешительностью, неуверенностью в себе, которая приводит к общей дезадаптации личности.

Таким образом, нами предлагается разработка и реализация особой реабилитационной политики на территориях бывшего Семипалатинского испытательного ядерного полигона, важнейшей задачей которой является смягчение последствий ядерных испытаний путём улучшения уровня и качества жизни населения и уменьшения неадекватного восприятия радиационного риска.
Литература

1. 
   Балмуханов С.Б. Семипалатинский полигон: медицинские и социальные последствия ядерных испытаний. Бозтаев К. 29 августа. Алматы: Атамура, 1998. – С. 64-74.
   
2. 
   Справка о результатах комплексного обследования населения, состояния экологической обстановки и здоровья населения Семипалатинской области КазССР. – Семипалатинск, 1989. – 359 с.
   
3. 
   Василенко О.В. Медико-биологические исследования на Семипалатинском ядерном полигоне // Радиационная экология. – М.: Медицина, 2004. – С. 142-155.
   
4. 
   Сахаров В.К. Локальное и региональное радиоактивное загрязнение. //Радиоэкология. Учебное пособие. – Спб.: Изд-во «Лань», 2006. – С. 173-177.
   
5. 
   Апсаликов К.Н. Радиационно-гигиенические и медико-демографические параллели формирования здоровья населения Семипалатинской области, подвергавшегося облучению при испытаниях ядерного оружия.: дисс…докт. мед.наук. 14.00.07- гигиена, Алматы, 1998. - с. 356.
   
6. 
   Турсунгожинова Г.С. Психологические особенности людей, проживающих на территории бывшего Семипалатинского ядерного полигона: автореф. к.псх.н. – Алматы, 2009. – с. 124.
   

Всемирная организация здравоохранения определяет здоровье как совокупность физического, психологического и социального благополучия. Многие психологи (например, И.В. Дубровина, Р.В. Овчарова, Т.Н. Клюева) определяют психологическое здоровье обучающихся в качестве главной цели деятельности психологической службы в системе образования /1, 2, 3/.

В первую очередь деятельность психологической службы направлена на создание психолого-педагогических условий, обеспечивающих адаптацию первокурсников к учебе в ВУЗЕ, духовное развитие студентов, их душевный комфорт.Переход от обучения в школе к обучению в ВУЗе является достаточно стрессогенным. При этом, как отмечает

Р.М. Грановская /4/, осуществляется двойная адаптация студента: во-первых, изменяется характер учебной деятельности, во-вторых, формируется структура учебной группы, т.е. изменяется характер как умственной деятельности, так и социальной деятельности ещё юного, не обладающего достаточным жизненным опытом приспособления к новым условиям, человека.

Переход к новым учебным условиям, различия в способах преподавания в средней школе и в ВУЗе (учебный материал в ВУЗе преподается в другой манере, чем в школе, количество новой информации, получаемой в лекциях, значительно выше количества информации, получаемой во время урока), отсутствие постоянного внешного контроля, необходимость самому организововать свою учебную деятельность вначале могут отрицательно влиять на успеваемость и на самочувствие студентов, что ведет к разочарованию и потере уверенности в своих силах. Кроме того, к началу обучения в вузе, после выпускных и вступительных экзаменов, многие студенты имеют сниженную работоспособность, быструю утомляемость, повышенный уровень тревожности /5/.

Переход к новым социальным условиям: неопределенность статуса в новой социальной группе, изменение социальной роли, необходимость установления контакта одновременно с большим количеством незнакомых людей также являются серьезным стрессогенным фактором. С другой стороны, по мнению многих специалистов (Байер и

С.В. Стародубцев) /6/ именно новая социальная группа может стать основным вспомогательным фактором успешной адаптации студентов в ВУЗе. Для этого из группы необходимо формировать коллектив. Е.А. Байер и С.В.Стародубцев выделяют три этапа развития коллектива. На первом, организационном, группа учащихся вуза не представляет собой коллектив в полном смысле слова, поскольку она создана из поступивших абитуриентов с разным жизненным опытом (а порой и разного возраста), с различными взглядами, отношением к коллективной жизни. На втором этапе выявляется актив группы — студенты, пользующиеся авторитетом у большинства членов группы. На данном этапе требования к деятельности группы выдвигает не только педагог, но и актив коллектива. На третьем этапе развития коллектив достигает высокого уровня сплоченности, сознательности, организованности, что позволяет группе самостоятельно решать разнообразные задачи, перейти на уровень самоуправления, однако далеко не каждый коллектив достигает высшего уровня развития.

В исследованиях Е.С. Кузьмина /7/ также выделены три стадии развития студенческого коллектива. Первая стадия сопоставляется с тем периодом адаптации, когда первокурсники усваивают нормы и традиции жизни в ВУЗе, на основе которых будут впоследствии созданы групповые нормы. Следующая стадия характеризуется сложившимся общественным мнением, опираясь на которое коллектив может решать свои проблемы и самостоятельно. И, наконец, на третьей стадии каждый член студенческого коллектива не только принимает групповые нормы, но и становится выразителем общественного мнения.

Задача ВУЗовской психологической службы помочь студенческой группе первокурсников из разрозненной аморфной среды сформироваться в коллектив.

В этом направлении давно зарекомендовали свою эффективность социально-психологические тренинги.

Нам, в отличие от многих специалистов, работающих в этом направлении, представляется необходимым предварять этап тренинга этапом психодиагностической работы. В процессе предварительной психологической диагностики у студентов по нашему опыту формируются необходимые навыки самоанализа и самооценки, которые в дальнейшем позволяют студентам быстрее и эффективнее включаться в работу на тренингах. Для психодиагностики могут быть использованы как личностные опросники типа методики Кеттела, так и проективные рисуночные методики, стимулирующие креативные способности студента, которые в процессе тренингов проявляются в виде большей эмоциональной открытости, раскрепощенности, непосредственности.

В процессе тренинга происходит знакомство студента с новым окружением, налаживается неформальное общение и задается положительный эмоциональный тон этого общения. Кроме того, атмосфера доверия и доброжелательности в тренинговой группе способствует осознанию собственных трудностей. Необходимость организации тренинга на первом курсе обьясняется тем, что именно в студенческих группах первого курса в первый учебный семестр, педагоги отмечают наиболее конфликтные отношения между студентами, «борьбу» за лидерство, формирование иницативного ядра группы, которое задает нормы для своих членов — от стиля в одежде и предпочтений в музыке, до поведения и личностных ценностей. Поэтому важно, чтобы ядром группы стали студенты, не имеющие асоциальной направленности и задающие социально приемлемые формы поведения.

Цель тренинга: развитие коллектива как целостного группового субъекта. При проведении тренингов нами был использован “Адаптационный тренинг студентов первокурсников”, описанный в сборнике “18 программ тренингов: руководство для профессионалов” под редакцией В. А. Чикер /8/.

Критериями эффективности проведенных тренингов являются:

- развитость неформальных отношений внутри группы: включенность членов коллектива в общение, лидерство в группе (определяются при помощи социометрии);
- степень сотрудничества в группе, способность решать общегрупповые задачи (диагностируется в ходе тренинга во время выполнения упражнений, направленных на взаимодействие группы, принятие группового решения);

- чувство «мы», целостность группы, социально-психологический климат в группе (измеряется при помощи семантического дифференциала и ассоциативного теста).

Наряду с решением проблемы выстраивания комфортных межличностных отношений в студенческой группе, психологические тренинги в период адаптации выполняют еще и информационно-просветительскую функцию, демонстрируя студентам возможность конструктивного решения проблем с помощью психологических методов, и тем самым настраивают их на сотрудничество с психологами, и в случае возникновения проблем студенты с большим доверием приходят на индивидуальные психологические консультации в психологическую службу.