КҤРЕҢ ТӚБЕЛ ЖӘНЕ «АТ ОҚИҒАСЫ»

57 
еріндерін елпілдетіп, алақанымды иіскеледі. Менің қолымнан талай рет нан, 
қант жеп дәніккен еді, қазір де бірдеме дәметіп тұрғаны ғой. Бірақ ештеңе 
берген жоқпын. Сонда ол екі аяғын кезек-кезек нәшпен басып, ӛзім 
үйреткендей, билеуге кірісті. Қазіргі ӛнеріне сүйсініп, тағы да мәпелеп бір 
сипадым да, дереу ерттеп, сыртқа жетелеп шықтым. 
Қораның ішін бірнеше рет айнала бӛкен желіске салып, сонан соң 
қара шоқыраққа кӛштім. Артынша, ӛзім бір ойға шомып, басын сәл 
тежегенімде, Күрең тӛбел қайтадан мәнерлі аяңға түсті. 
Жаңа ғана айттым: таңертеңгі мезгіл еді. Айналада қыбыр еткен 
жан жоқ болатын. Кенеттен таныс дауыс құлағыма сап ете түсті; 
- Соғыс ӛнерінде де осындай шебер бола алсаңыз жарар еді, жолдас 
Момышұлы! 
Қарасам, баспалдақта генерал тұр екен. Біраз ыңғайсызданып, аттан 
секіріп түстім. 
- Жүре тұрыңыз, жүре тұрыңыз, - деді генерал. – Ӛнеріңізге 
тамашалап қарап тұрмын. 
Онан соң қасыма келіп: 
- Білмей жүрсем, сіздің осындай ӛнеріңіз бар екен ғой – деді 
генерал. - Сонау жақта да жұртты тап осылай басқара аламысыз - деп қиыр 
шетті нұсқады ол. 
- Білемісіз, жолдас генерал… Бұдан бұрын да тап осы сӛзді бір 
кісінің аузынан есіткенім бар-ды. Әрине, құдды бұл емес, бірақ… 
- Ия, ия… 
- Сол сӛзді ұзақ уақыт ұмыта алмай жүрдім. 
- Қызық екен… Кәні, айтыңызшы… 
Аузыма әзір болмай, ӛзіме ғана қатысы бар, ӛткендегі бір сырдың 
шет-жағасын шығарғаныма енді ӛзім ӛкіне бастадым. Ӛз ӛмірбаянымнан 
әңгіме шертіп генералдың уақытын алуым лайық па? Қап! - деймін ішімнен. 
Бір тұтылған соң, жалтару қиын. Оқиғаның бас-аяғын кӛмкеріп, қысқаша 
айтып шықтым. Ертеде, кіші лейтенант кезімде, ӛзімнен үлкендерді беттен 
алып, тӛске шауып, кішілерге бақырып-зекіруші едім. Аптығы басылмаған 
бала жігіт кезім ғой, бастықтар ақылын да айтты, ұрсып та, қорқытып та 
кӛрді, бірақ жӛнге сала алмады. Болмағасын, бір күні полк командирі 
шақырып алып, атты басқару жӛнінде бір ғажап лекция оқыды. «Басқару 
дегеннің не екенін сіз білесіз бе? - деді ол. – Паровоз машинисі мен 
автомобиль айдаушыны мысалға алсам, сізге онша ұғымды бола қоймас. 
Арқада ӛсіп, атпен кӛп айналысқан адам аз ғой, сондықтан…» деп ол ат 
жайын әңгіме қылды. Міне, сол кісінің сондағы айтқаны маған үлкен әсер 
етті. 
- Жоқ, сіз толығырақ айтыңыз… Ол кісі сізге не деді? – деп 
қазбалап сұрады Панфилов. 
- Айтқаны - жұрттың бәріне белгілі нӛрсе, жолдас генерал. Мен бұл 
жайды онсыз да білетінмін… 
- Сонда да… 

58 
- Ол ат үйрету ӛнерін сӛз қылады. Саяпкер кісі атты екі аяғынан тік 
тұрғыза алады. Мәнермен жүргізіп, билете де алады деді. Сонсоң басқару 
амалдары жайында… Тізгін ұстау, жүген, ауыздық мәселелері. Басқарғанда 
шынашақпен сәл ишара етсе болғаны, ат ӛзі түсінеді. 
- Қызық скен… Иә, иә, сонымен… 
- Сонымен, саяпкер кісі ол үшін, тіпті саусағын да жұмсап 
әуреленбейді, ӛз тілегін атқа ишаратпен сездіреді. Тізгінді тартатындар атқа 
отырудан түк хабары жоқ бақпаншылар, - деді. Тағы осы секілді нәрселерді 
айтты. 
- Жо-жоқ… Сіз бүкпеңіз… Тағы не деді ол? 
Панфилов әңгіменің қызығына ұмсынып бетіме үңіле қарады. Екі 
кӛзі күлімдеп, әжім басқан жүзінде әуесқойлық нышаны ойнайды. 
- Басқарудың басқа да амалдарын сӛз қылды… Ат үстіндегі кӛзге 
елеусіз әнтек қимыл, о да басқару болады, - деді. – Саяпкердің аяғы ше? 
Жалғыз ғана шпормен басқарудың жиырма түрлі айласы бар, тіке түйреу, 
тағы басқалары. Бірақ жӛні түзу кісі шпорды сирек қолданады. Тақымын сәл 
қысса болғаны, ат икемге келе береді. Ал бұл ӛнерге қалай жету керек? 
Ия, ия… Қалай жету керек? 
Панфиловтың қызыға тыңдап тұрғаны маған да әсер етті. Енді мен 
әңгімені еркін шешіліп айта бастадым: 
- Емеурініңді атқа табанда сездіру үшін не амал керек? Ең бастысы 
- ӛжет бол. Тілегеніңді орындамаса, еркінсітпей, жазала! Кӛңіліңді тапса, 
кӛтермеле, мәпеле! Осыны жүз қайтара емес, мың қайтара істе. Командир 
бастан-аяқ осы әңгімесін салмақпен айтып шықты да: «Барыңыз», - деді. 
- Ал сіз қайттіңіз? 
- Алғашында неге шақырғанын ұққаным жоқ. Кілт бұрылып кете 
бардым. Табалдырықтан аттай бергенімде, бір ой шаншудай қадала кетті: 
"Мұнысы не - адамды атқа теңегені ме? Мені атқа балағаны ма?!» - дедім. 
Қайтып барып: «Мен сізге ат емеспін!» деп айқайлағым келді. 
Панфилов сақ-сақ күлді. Оның бұлай жадырап кӛңілденгенін кӛрген 
мен. Қалтасынан бет орамалын алып, жасаураған кӛзін сүртіп ол:
- Ӛте тамаша, қызық оқиға екен? Демек, тізгінді тек бақпаншылар 
ғана жұлқа тартады екен ғой? - деді. 
Күлген бойында, Күрең тобелді сипап тұрып: 
- Осы ат сізге ұнай ма, жолдас Момышұлы? - деп сұрады. 
- Әбден ұнайды, жолдас генерал. 
- Онда ала кетіңіз. Менің сізге тартуым… Батальонда сізбен бірге 
болсын. 
- Кӛп рақмет, жолдас генерал. 
Сонымен, машинаны күтпей, Күрең тӛбелмен ӛз батальоныма 
жӛнелдім. 
2 

59 
Сіз бен біз табиғат кӛркін суреттемей-ақ қоялық деп келістік. 
Басқалар кейіннен келістіре бейнелеп берер. 
Соғыс біткен соң жазды күні біздікіне қонаққа келерсіз, сонда 
Қазақстанның әдемі кӛркін кӛріп, қайран қаларсыз, Алматының айналасын, 
Талғар станицасын, сылқылдап аққан тау ӛзенін әсерлеп жазарсыз. Әзірше 
әңгіменің тӛтесіне кӛшейік. 
Станицаға келгесін, Ауыл шаруашылық техникумының үйін іздеп 
таптым. Батальон сонда орналасыпты. Штаб бастығы - Рахимовпен 
таныстым. Күні кеше агроном болған, ашаң жүзді, ширақ жігіт. Тӛсінде тау 
кезуші - алыпинистің белгісі кӛрінеді. Бірақ кіріп барғанымда, әскерше 
киінбегендігінен бе, ол устав бойынша орны нан тұруды да, рапорт беруді де 
білмеді. 
Екеуміз бӛлмелерді араладық. Бәрінде де адамдық толы, солардың 
ішінде әскери киінген тек жалғыз мен ғана. Жұрт дәлізде әрлі-берлі селдей 
соғылысады, бір бӛлмеде шуылдап ӛлең айтып жатыр, екінші бір бӛлмеде 
терезеден әйелдермен әзілдесіп тұр. «Смирно!» деп команда берген ешкім 
болған жоқ, командирге әскери устав бойынша сәлем берген де жан болған 
жоқ. 
Еден үсті кір-лас, шылымның қалдықтары, қағаз, коржерде 
қоқырсып жатыр. Бұған ішімнен қынжылып, батальонды сапқа тұрғызуға 
бұйырдым. 
Жұрт қатар түзеп болғанша талай уақыт ӛтті. Анадайдан кӛзімді 
салып, ойланып тұрмын. Саптағылар ала-ғұла киінген: кӛбі мәйкешең, 
басқаларының үстінде пиджак, кейбіреуінің аяғында үйде киетін жеңіл аяқ 
киім. Біреулері тақия, кепке киген, кейбірі жалаң бас. 
Альпинист әрең дегенде қатарды жӛнге салып: «Смирно!» деп 
команда берді де, ауызша мәлімдеудің орнына, үндеместен маған қадала 
қарады. Ішімнен тағы бір күрсініп, мен сапқа жақындадым. 
Амандасқанымда, әркім ӛз білгенінше үздік-создық жауап қайырды. 
Аты-жӛнімді, батальон командирі болып келгенімді айтып, сӛзге 
кірістім. 
- Сендер әлі жай киімдегі азаматсыңдар, бірақ Отанның әмірі 
бойынша қазірден бастап әскерлік саптан орын алып отырсыңдар. Әсем 
киінгенің де, жұпыны киінгенің де енді әскерлік түрге енесіңдер. Кеше бірің 
үлкен, бірің кіші қызметтегі адам едіндер, бірің жай колхозшы, тағы бірің 
директор болып істедіңдер, ал бүгіннен бастап сендер Жұмысшы-Шаруа 
Қызыл 
Армиясының 
жауынгерлері, 
кішті 
командирлері 
болып 
есептелесіңдер. Сендерге мен командирмін. Бұйыратын мен, бағынатын 
сендерсіңдер. Әмір ететін - мен, орындайтын - сендерсіңдер. 
Мен әдейі қатал сӛйледім. 
- Қай-қайсың болсаң да, менің берген бұйрығымды сӛзге келмей 
орындайсыңдар. Кеше сендер ӛз бастықтарыңмен айтысуға да, таласуға да 
ерікті едіңдер, оның айтқаны, істегені дұрыс па, теріс пе деп талдаушы 
едіңдер. Бүгіннен бастап сендер мұндай еріктен айрыласыңдар. Бүгіннен 

60 
бастап сендерге жалғыз заң бар, ол командирдің бұйрығы. Отанымыз маған 
бұйрық ет деп, сендерге сол бұйрықты орында деп тапсырды. 
Бұл сӛзіме тіксініп, кейбіреулері маған ала кӛзімен қарайды. «Бір 
үшкіріп бұқарашылдықты, демократияны жоқ еткеніңе жол болсын!» 
дегендей. Мен сӛйлей бердім. 
- Кімде-кім басқа пікірде болса, аулынан ұзамай тұрғанда, ӛз пікірін 
хатқа салып үйіне жолдасын. Әрине, әскер тәртібі қатал тәртіп, армияның 
берік болуы да осы шартқа байланысты, Ел шетінде ойнақ салған, 
қатыныңды тұл етіп, жақыныңды құл етуді кӛксеген, адалыңды арамдап, 
ордаңды ойран етпек болған қас-жауыңды жеңем десең, осы қатал тәртіпті 
қабылдайсың! 
Мұнан соң мен адалдық, ар-намыс, абырой жӛнінде қысқаша айтып 
шықтым. 
- Ӛз Отаны, ӛз үкіметі, ӛз командирі алдында адал қызмет ету 
жауынгердің қасиетті борышы. Жүрегінде оты бар, ерлік намысы бар жігіт 
қана осы борышын орындай алады. Білімі терең ғалым бол оң саусағынан 
ӛнері тамған жайсаң бол, бірақ ар-намысың болмаса, менен жақсылық күтпе, 
ондайға мен мейірімсізбін! Қазақта екі мақал бар, оның бірі: «Қоянды қамыс, 
ерді намыс ӛлтіреді». Екіншісі: «Ӛлімнен ұят күшті». Сол намыс үшін жан 
аямай күрессең, ар-ұяттан айрылмасаң, сен ӛзіңе де, маған да доссың. 
Мен сӛзімді бітірген кезде, сап ішінен біреу батыл дауыспен: 
- Сӛз айтуға рұқсат етіңіз, жолдас комбат… - деді. 
Жұқа қара кӛйлек киген, қызыл шырайлы, дембелше жігіт жарты 
адым ілгері шықты. 
- Рұқсат етпеймін. Бұл - митинг емес. Рота командирлері, ӛз 
білімдеріңді орны-орнына алып барыңдар! - дедім мен. 
Менің алғашқы сӛйлеген сӛзім, батальонмен танысуым осылайша 
болды. 
3 
Дәлізде ӛз бӛлмеме қарай аяңдап бара жатыр едім, біреудің: 
- Жолдас комбат! Сӛ зайтуға рұқсат етіңіз… - деген даусы естілді. 
Қарасам, манағы, сапта тұрып, мені алғаш рет комбат деп атап, сӛз 
сұраған жігіт екен. Желке шашын тақырлап алдырған. Кепкесінен кекілі 
бұйраланып шығып тұр. 
- Фамилияң кім? - деп сұрадым. 
- Жауынгер Курбатов. 
Ол менің алдымда міз бақпастан, әскерше сіресіп тұр. 
- Бұрын армияда болғансың ба? 
- Жоқ, жолдас комбат, Темір жолдың әскерлік күзетінде қызмет 
еткем. 
- Былай, жолдас Курбатов: комбатқа келуден бұрын рота 
командирінің рұқсатын алу керек. Алдымен соған барыңыз. 

61 
- Сӛзімді тындамайды ол, жолдас комбат… Мен күзет жайында 
айтайын деп едім… Сыртқы есіктің жанында күзет жоқ, жолдас комбат. 
Ергенек те күзетілмейді. Тосыннан бірдеме болып жүрсе дегенім ғой… 
Ішімнен: «Жігіт екенсің!» дедім. Оның ынтасы, ӛжеттігі, шыншыл 
кӛзқарасы, қақпақтай жауырыны маған ұнады. Бірақ айтқан жауабым 
басқаша болды. 
- Кру-гом! - деп команда бердім мен. 
Курбатовтың түсі түтігіп кетті. Кӛзқарасынан мені ұнатпай, тіксініп 
қалғанын байқадым. Оның ренішін ұқсам да, мен де оған ежірейе қарадым. 
Сәл бӛгеліп тұрғаннан кейін, Курбатов солдатша кілт бұрылып, сырт 
айналды да, коридормен адымдай басып жӛнелді. Тіпті қызарып кеткен 
мойны да жәбірленгенін білдіргендей. 
Мен қасымдағы Рахимовқа қарап: 
- Жолдас штаб бастығы, жауынгер Курбатовты бӛлімше командирі 
етіп тағайындаңыз, - дедім. 
Соның артынша біреу арқа жарымнан түрткендей болды. Бұрыла 
бергенімде, артта тұрған біреу сӛлекеттеніп қолын кейін тартып алды. 
- Мен ӛз командиріме барып едім, ол - сізге айт деді, жолдас 
комбат… 
Қарсы алдымда кӛзілдірікті кісі тұр. Муринмен алғаш рет 
кездескенім осы еді. Ӛзі пенжакшең, мойнына таққан галстуті бір жағына 
қисайып кетіпті. Әнтек мүдіріп күлімсіреп сӛйлейді, екі қолын қоярға жер 
таппағандай, сасқалақтап әрлі-берлі сермейді. Шілде болғанмен, оның 
жіңішке саусақтары да, ат жақты сұрша жүзі де күнге күймепті. 
- Мен саптан тыс адаммын, жолдас комбат, сонда да батальонға 
ӛзім сұранып келдім, - деді ол масаттанған пішінмен. - Кӛзің нашар екен деп, 
мені тылдағы бір қызметке қоймақ болып еді, қӛзілдірігім кӛзімнің кемдігін 
білдірмейді деп дәлелдедім. Нанбасаңыз, әне, анау отырған шыбын, жолдас 
комбат! Мен оны анық кӛріп тұрмын. 
- Дұрыс, жолдас, нандым. Тағы не дейсіз? 
- Ал енді, батальонға келгесін де мені тылдағы қызметке 
белгіледі… Ат-арба берді. Ал ат жӛнінде титтей түсінігім болса бұйырмасын. 
Мен мұнда ат айдаймын деп келген жоқпын. Сізден ӛтінем, жолдас комбат, 
мені сапқа жіберіңіз. Пулеметші болғым келеді, жолдас комбат! 
Аты-жӛнін сұрап білген соң, мен оған: 
- Қалауыңыз болсын, жолдас Мурин. Ауыстырайын. Барыңыз 
дедім. 
Бірақ бұған кӛңілі кӛншімей, ӛтінішін дәлелдеп, ол қосымша 
себептерін айтуға кірісті:
- Мен сіздің сӛзіңізді тыңдадым, жолдас комбат. Айтқаныңыз әбден 
дұрыс. Сіздің әрбір бұйрығыңызды мен ӛзіме заң деп есептеймін, жолдас 
комбат. 
- Барыңыз, - дедім мен тағы да. 

62 
Ол таңдана бетіме бір қарады да, түк сезбеген кісімсіп, қайтадан 
сӛйледі: 
- Мен ӛзім музыкантпын, жолдас комбат, консерваторияның 
аспирантымын. Бірақ қазір жұрттың бәрі оқ ату білуге тиісті! – деп 
саусақтарымен ату белгісін ишаралап кӛрсетті. 
- Қалай тұрсыз ӛзіңіз! Қолыңызды ербендетпеңіз! Сіз ендігі жерде 
Қызыл Армияның жауынтерісіз. Командирдің алдында тік тұру керек. 
Мурин сұстиып, сіресе қалды. 
- Барыңыз деп екі рет айттым. Сіз әлі тұрсыз, Сіз ӛзіңіз ең қиын 
жұмысқа - оқ атуға сұранып тұрмын деп ойлайтын шығарсыз. Олай емес, 
жолдас Мурин, армиядағы ең қиын нәрсе – бұйрықты екі айтқызбай орындай 
білу! 
Мурин бұған бір қарсы дәлел айтуға ыңғайланып, аузын аша 
бергенде, мен оған былай дедім: 
- Командир сізге сан рет әділетсіз боп кӛрінер, сіздің онымен 
дауласқыңыз да келер, бірақ: жап аузыңды! - десе, жым болмайынша лажың 
жоқ. Қоймасаңыз, мен де соны айтамын. Барыңыз енді. 
Сонда ғана Мурин ӛз жӛніне кетті. 
4 
Бұл күні мен рота, взвод командирлерімен таныстым, ішкі тәртіп, 
әскерлік оку ережелерін жасадым, қарауыл белгілеу, байланыс орнату, 
шаруашылық түзеу жұмыстарымен шұғылдандым. Осының бәрінен іңірде 
ғана қолым босады. 
Ӛзім оңаша қалғаннан кейін, қайыс сӛмкемнен жаяу әскердің 
жауынгерлік уставын алып, оқуға кірістім. Біраздан соң оны былай ысырып 
тастап, ойға кеттім. 
Ұлы Отан соғысы жүріп жатыр. Гитлершілдер күннен-күнге біздің 
жерімізді таптап, ілгері ӛңмендеп келеді. Жерімізге басып кіргеннен бергі 
айдан аса уақыттың ішінде олар Смоленскіге жетті. 
Днепрден аттап ӛтіп, енді тез арада Ленинградты, Москваны, 
Донбасты басып алуға тырмысып келудің құдіреттей сиынғаны, қолданған 
тактика-тәсілі, үміт артқаны – қауырт соғыс. Етек-жеңімізді жинап, қосымша 
қол құрастырғанымызша ол біздің саудамызды бітірмекші. 
Қызыл Армияның Бас штабы біздің дивизияны майданға қашан 
шақырар екен? Оқу-үйрету жұмысына қанша күн, қанша апта берер екен? 
Оқиғаның ӛзгерісі кӛз ілеспестей шапшаң, майдандағы хал-
җайымыз тым қысылтаяң, ендеше Жоғарғы Бас камандование бізді екі-үш 
аптадан кейін ұрысқа жіберуі мүмкін. 
Қазір осынау үйдің панасында қапшық-дорбасын жастанып бимаза 
ұйқыда жатқан жеті жүз адамды бойында қайраты бар, ақыл-есі бүтін, 
Отанына жан-тәнімен берілген, бірақ әскер тезіне түспеген, армия тәртібіне 
тӛселіп ысылмаған адал жандарды осындай адам айтқысыз қысқа мерзім 

63 
ішінде жауға тӛтеп бере алатын, оған тажалдай тӛнетін айбарлы күшке 
айналдырудың сәті түсер ме екен? 
Сізге, мүмкін, ерсі кӛрінер, әйтеуір, осы түні ұлы соғыс туралы, 
батальонмен бірге ӛзім аттанғалы отырған майдан туралы, ӛлім мен ӛмір 
туралы ойладым, шартарапқа жүгірген аса мағыналы, терең сырлы осындай 
ойлармен қатар, әлде неліктен «ит оқиғасы» да есіме түсті. Осы оқиғаны 
естіп, генерал сақ-сақ күліп еді, оған қосыла мен де күліп едім, оның бер 
жағында… 
Құрық кӛрмеген асаудай болсам да, артынша әскер тезіне түсіп, 
ӛзімнің де жуасып солдат болғаным қайда. Алғашында армиядағы тәртіп 
маған ауыр азаптай кӛрініп, кӛпке дейін кӛндіге алмай жүргенім қайда. 
Командирдің алдына зыр жүгіріп баруды, кекшиіп тұра қалуды, «Тәйт! 
Сӛйлеме!» деген ӛктем әмірді қорлық санайтыным қайда. «Сӛйлемесі несі! 
Мен оның тілсіз құлы болғаным ба? Мен де осының ӛзіндей адам емеспін 
бе?" деп ішімнен құса болып, бұлқынатыным қайда. 
Іштен құса болу ӛз алдына ғой… Мұндайда бір бозарып, бір 
қызарып, қарсы тіл қатушы едім, оңайлықпен бағына қоймаушы едім.
Ақыр соңында мені қалай жӛнге салғанын білемісіз? Ӛзімді 
әскерлік оқуға жіберіп, ортаншы командир, Қызыл Армияның офицері етіп 
шығарды. 
Содан кейін, істей келе, командирдің әміріне сӛзсіз бағыну 
армиядағы аса қажетті ең негізгі шарт екенін ұғындым. 
Мұңсыз армия - армия болмайды. Ӛскен елін, ӛз Отанын 
жантәнімен сүйсе де, мұңсыз әскер ұрыста жеңіске жетпейді. 
Бірақ мұны тезірек жүзеге асырудың жолы қайсы? Қарамағымызда 
санаулы күндер, аздаған апталар ғана бар… Осындай қысқа мезгілде 
болаттай берік, семсердей ӛткір, тәртібі қатаң және жаудың үрейін 
ұшыратын, батальон сынды жойқын күшті шыңдап шығаруға болар ма екен? 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: